Коронет

Коронет — бу металл ҳалқага ўрнатилган безаклардан иборат тож. Бир таърифга кўра, коронет бошқа турдаги тожлардан фарқ қилади, чунки тожда ҳеч қачон камар бўлмайди ва тож бошни тўлиқ ўраб олади, тиаралиси эса ўраб олмайди. Бир оз бошқача таърифга кўра, тож император, императорица, қирол ёки қиролича томонидан кийилади; коронет эса зодагон ёки хонимнинг тожи. Шунингдек қаранг диадем.

Бошқа тилларда бу фарқлаш амалга оширилмайди, чунки одатда тож учун бир хил сўз мартабадан қатъи назар ишлатилади (немис тилида Крон, голланд тилида кроон, швед тилида крона, франсузчада cоуронне ва бошқалар).

Асосий фойдаланиш аслида бошда эмас (кўп одамлар коронет кийиш ҳуқуқига эга бўлганлар ҳеч қачон бундай тож киймаганлар; худди шу нарса Белгиядаги каби баъзи монархларнинг тожларига ҳам тегишли), балки гералдикада унвон белгиси сифатида, қироллик белгисини безатади.

Этимологияси

Бу сўз қадимги франсуз коронетидан келиб чиққан бўлиб, у ко(у)ронне (" тож ") нинг кичрайтирувчиси бўлиб, ўзи лотинча тождан (шунингдек, „гулчамбар“), қадимги юнонча кóрōнē (корōнē, „гулчамбар, гулчамбар“) дан олинган.

Анъанага кўра, бундай бош кийим — немис эквиваленти Аделскроне (сўзма-сўз "зодагонлик тожи ") томонидан кўрсатилгандек — монархлар томонидан эмас, балки зодагонлар, князлар ва маликалар томонидан ўз гербларида қўлланилади. Расмий инглиз тилида, кўп тилларда эса бундай терминологик фарқ йўқ. Тождан ташқари, кичик тож тегишли зодагоннинг даражасини кўрсатади. Яна мисол учун, немис ва скандинавия тилларида Рангкроне атамаси ҳам мавжуд.

Бошқа тиллар ва маданиятлардаги жисмоний ва тимсолли эквивалентлар учун тож (бош кийим) остига қаранг.

Ҳамдўстликда фойдаланилиши

Бирлашган Қиролликда пер ўз коронетини фақат бир марта кияди: қироллик тожи учун, у тож кийиш либослари билан бирга кийинганда, ҳашаматли форма сифатида тенг стандартлаштирилгандир.

Буюк Британиянинг перларида коронетнинг дизайни немис, франсуз ва бошқа гералдик анъаналарда бўлгани каби, унинг эгасининг даражасини кўрсатади. Герсоглар коронет кийиш ҳуқуқига эга бўлган биринчи шахслар ҳисобланган. Маркизлар коронетларни ХВ асрда, графлар ХВИ да, виконтлар ва баронлар ХВИИ асрда қўлга киритдилар. 1661-йилда баронлар тожларни қабул қилгунга қадар, графлар, маркизлар ва герсогларнинг коронетлари ўйилган (безалган), виконтларники эса оддий эди. Бироқ, 1661-йилдан кейин вискомитал тожлар ўйиб ишланган, барон тожлари эса оддий эди. Коронетларда қимматбаҳо ёки ярим қимматбаҳо тошлар бўлмаслиги мумкин^[1].

Коронет кийиш ҳуқуқига эга бўлган киши, одатда, уни ўз гербида қалқон устида, дубулға ва хоч остида кўрсатиши сабабли, бу гербнинг эгаси ҳақида тўғри маълумот бериши мумкин. Канада гералдикасида Бирлашган Империя лоялистларининг авлодлари қўлларида Лоялист ҳарбий тожидан (содиқ полк аъзоларининг авлодлари учун) ёки Лоялист фуқаролик тожидан (бошқалар учун) фойдаланиш ҳуқуқига эга эди.

Қиролликда фойдаланилиши

Британия қироллик оиласи аъзолари кўпинча гербларида коронет кийишлари мумкин ва тож кийиш маросимларида ҳақиқий тож кийишлари мумкин (масалан, маликалар Элизабетҳ ИИ ва Маргарет 1937-йилда отасининг Георге ВИ сифатида тож кийиш маросимида). Улар қирол Чарлес ИИ томонидан 1661-йилда, Франсиядаги сургундан қайтганидан кўп ўтмай (ўзининг дабдабали сарой услубини ҳис қилган; ўша йили Лоуис ХИВ Версалда монументал ишларни бошлаган) қайта тиклаш даврида ишлаб чиқарилган. Улар шаҳзоданинг монархга бўлган муносабатига қараб фарқланади. Баъзан, қўшимча қироллик ордерлари жисмоний шахслар учун дизайнларни ўзгартиради. Коронетларга оид энг сўнгги (ва энг кенг қамровли) қироллик ордери Георге В нинг 1917-йил 19-ноябрдаги ордери эди^[2].

Коронетдан сўнг, меросхўр битта камарли тожни олади.

Уэлс қироллиги ва зодагонлари орасида, айниқса Гwйнедд қироллигида кичик тож кийишни тасдиқловчи далиллар мавжуд. Ллйwелйннинг коронети эса бир муддат инглиз тожининг марваридлари билан бирга сақланган.

Расм	Тафсилотлар
Шаҳзодалар ва маликалар
	Ҳукмдорнинг фарзанди Хоч ва флеурс-де-лис коронети.
	Вориснинг фарзанди Хоч, қулупнай барглари ва флеурс-де-лис коронетии.
	Ҳукмдор ўғлининг фарзанди Хоч ва қулупнай барглари коронети.
	Ҳукмдорнинг қизининг фарзанди Қулупнай барглари ва флеурс-де-лис коронети.
(Қирол бўлмаган) Перлар ва пер хонимлар
	Герсог ёки герсогиня Кумуш зарҳал қилинган айлана, заргарлик буюмлари сифатида таъқиб қилинган, лекин аслида қимматбаҳо тошлар билан безатилган, саккизта қулупнай барглари, улардан бештаси икки ўлчовли тасвирларда кўринади.
	Маркиз ёки Маркиза Тўртта қулупнай баргларидан ва тўртта кумуш тўпдан („марваридлар“ деб номланувчи, лекин аслида марварид эмас) коронет четидан бир оз кўтарилган, улардан учта барг ва иккита шар кўринади.
	Эрл ёки графиня Саккизта қулупнай барглари (тўрттаси кўринадиган) ва саккизта „марварид“ дан иборат тож пояларида кўтарилган, улардан бештаси кўринади.
	Виконт ёки виконтесса Бир-бирига тегиб турган ўн олтита „марварид“ коронети, тўққизтаси тасвирда кўринади.
	Барон ёки баронесса, лорд ёки парламент хоними Оддий кумушранг зарҳал айлана, олтита „марварид“ дан тўрттаси кўриниб туради.

Инглиз қуролли қироли
Ҳарбий коронет лоялистлар (Канада)
Содиқ фуқаролик коронети (Канада)

Муниципал фойдаланилиши

Маҳаллий бошқарувнинг айрим турларида ўзларига тайинланган махсус тож турлари мавжуд.

Расм	Тафсилотлар
	Шотландия минтақавий кенгашининг коронети (1973-1996) Тўртта қушқўнмас барглар (бир ва иккита ярми кўриниб туради)^[3].
	Шотландия ороллари кенгашининг тожи (1973-1996) Тўртта делфин иккита ва иккита ҳурматли наиант бўртма (иккитаси кўринадиган) Ёки чиқарадиган жуда кўп қувилган доира^[4].
	Шотландия округ кенгашининг коронети (1973-1996) Саккизта қушқўнмас боши (улардан учтаси ва иккитаси кўриниб туради) ёки кўп қувилган доира^[5].
	Шотландия ҳамжамият кенгаши коронети (1973-йилдан ҳозирги кунгача) Тўртта қушқўнмас барглари (бир ва иккита ярми кўринадиган) ва тўртта қарағай конуслари (иккитаси кўринадиган) бўлган айлана жуда кўп қувилган^[6].

Дания коронетлари табақаланиши

Ирсий бо'лмаган шаҳзода ёки малика
Дюк
Маркиз
Ҳисоблаш
Барон
Зодагонлик тожи

Испания коронетлари табақаланиши

Бутун дунёда испан гералдикаси ушбу коронет ва тожлардан фойдаланган:

Инфанте ёки Инфанта
(Шаҳзода ёки малика)
Инфанте ёки Инфанта
(Испания ҳудудидаги Арагон қироли коронети унвонининг кўриниши)
Испан Грандеэси
Герсог
Маркиз
Граф
Виконт
Барон
Лорд (сеñор)
Ҳидалго (Испан зодагонлар унвони)
Испан қурол зобити (Ҳералд ва Пурсуивант / Персеванте)

Швеция коронетлари табақаланиши

Меросхо'р
Герсог / Герсогиня
Граф / графиня
Барон / Баронесса
Зодагонлик коронети

Собиқ монархияларда

Франсия Қироллигида фойдаланилиши

Франсуз зодагонлари орасида қирол бўлмаган унвонлар учун Британия перлари иерархияси билан бир хил бўлган ушбу иерархия унвон эгалари рейтингида иккинчиси каби қатъий тушунилмаслиги керак. Хусусан, унвон ҳақиқий устунликнинг яхши белгиси бўлмаган : насл-насаб, никоҳ, юқори лавозим, ҳарбий унвон ва оиланинг тарихий шуҳрати (масалан, Ҳоннеурс де ла Cоур ёки Пере Анселме тарихида ҳужжатлаштирилганидек) аниқ унвондан кўра кўпроқ ҳисобга олинган. Баъзи таниқли оилалар граф ёки барондан кўра юқори унвонга эга бўлмаганлар, лекин улар қадимги келиб чиқиши билан фахрланишган. Бундан ташқари, зодагонларнинг аксарияти қонуний равишда унвонга эга бўлмаган, баъзи ирсий унвонлар „унвонли феод“ сотиб олиш йўли билан зодагон томонидан олиниши мумкин эди, шу билан бирга титрес де cоуртоисиэ франсуз тожи томонидан қатъий тартибга солинмаган ҳолда эркин қабул қилинган ва унвонлардан кўра кўпроқ бўлган тарзда қонуний равишда амалга оширилади. Мисол тариқасида, маркиз унвони принсипиал жиҳатдан герсогдан кейинги ўринда туради, лекин ХВИИИ асрнинг охирига келиб шу қадар масхара қилинган (қаранг. „Кетарли ва бемаъни одам“ ибораси) Наполеон уни ўзининг унвонлар қаторидан чиқариб ташлаган. ХВИИ—ХВИИИ асрларда одамлар ўзларида бўлмаган мартаба коронетини ўзлаштириб, эркин фойдаланишган; ва, ХИХ ва ХХ асрларда ҳали ҳам „одобли унвонлар“ истеъмолда бўлган. Унвонлар 1870-йилда Иккинчи империя қулагунга қадар берилиб турди ва қонуний равишда уларнинг авлодлари орасида сақланиб қолди.

Эски режим остида ҳеч қачон тортиб олинмаган ва камдан-кам ҳолларда узрсиз бўлган ягона унвон дук унвони эди, чунки у кўпинча Франсиянинг перига тегишли бўлиб, Париж парламентида ўрин ҳуқуқи каби ўзига хос қонуний имтиёзларга эга эди. Натижада, дук унвони аслида қирол оиласи ва чет эл князларидан кейин кенг миқёсда энг юқори ўринни эгаллаган ва бошқа барча зодагонлардан юқори мартабада бўлган.

Шаҳзода: Бу Франсиянинг Эски режимдаги унвон эмас, балки мартаба эди, шунинг учун унинг ўз коронети мавжуд бўлмаган.

Рои : флеурс-де-лиснинг ёпиқ коронети (тож ХВИ аср бошларигача очиқ эди).
Даупҳин (ёки меросхўр): дастлаб флеурс-де-лиснинг очиқ коронети; Ҳенрй ИВ нинг ўғлидан (1601-10) бошлаб, тож арклар ўрнига делфинлар билан ўралган.
Филс де Франcе эт Петит-Филс де Франcе (сувереннинг фарзандлари ва неваралари): флеурс-де-лиснинг очиқ коронети.
Шаҳзода ду Санг (Қон шаҳзодаси — сувереннинг эркак авлодидан): биринчи навбатда флеурс-де-лис ва аcантҳус барглари (инглиз тилида қулупнай барглари деб аталади), масалан, Франсуа де Монтпенсиэрнинг Домбесдаги тангасида,1575-йил. ХВИИ-ХВИИИ асрларда улар Франсиянинг энфантлари каби флеурс-де-лис коронетидан фойдаланганлар. Қонунийлаштирилган князлар (ҳукмдорларнинг қонунийлаштирилган фарзандларидан келиб чиққан) туғишган князларидан кейин (1694-йилдан 1717-йилгача ва 1723-йилдан кейин) дарҳол ўрин олган ва уларга бир хил коронет берилган.
Паир де Франс (Қироллик пери): қип-қизил бахмал қалпоқли унвон коронети (одатда герцог), олтин билан ўралган ва эрмин билан қопланган мантия армоеси (қўлларни кўпайтирувчи).
Дук (герсог): акантус баргларининг коронети.
Маркиз : ўзгарувчан акантус барглари тожи ва трефоилдаги учта марварид гуруҳлари (ёки баъзи версияларда ёнма-ён иккита марварид).
Cомте (граф): марварид коронети.
Виcомте (виконтлар): 4 та катта марварид (3 таси кўринадиган) кичикроқ марваридлар билан алмаштирилади.
Видаме (ўзига хос франсуз унвони, епископнинг вақтинчалик мулкларини ҳимоя қилувчилар учун): 4 та хочли кичик тож (3 таси кўринадиган).
Барон : кичик марваридлар билан гулчамбар ўралган олтин доира.
Чевалиэр (рицар): коронет, лекин шлемли.
Эcуер (сквайр): коронет йўқ, лекин шлемли. Дубулғалар ХВИ асрнинг умумеътироф этилган қоидаларига кўра, унвонли ёки унвонсиз зодагонлар учун ажратилган. Аслида, коронециз рул унвонсиз зодагон, чевалиэр ёки écуерни кўрсатди (бу фарқ ҳақида франсуз зодагонларининг муҳокамасига қаранг).

Рои
Франсиялик Даупин
Филс де Франс ва Петит-Филс де Франс
Шаҳзода ду Санг
Дук (пер)
Дук
Маркиз (пер)
Маркиз
Cомте (пер)
Cомте
Cомте (эски вариант)
Виконт
Видаме
Барон
Чевалиэр

Муқаддас Рим империясида фойдаланилиши

Муқаддас Рим империяси ва шунингдек унинг вориси давлатлари (Австрия, Германия ва бошқалар), дизайн турлича бўлса-да, инглизларникига жуда ўхшаш тизимга эга эди.

Ҳерзогскроне : Ҳерзог (герсог) тожи бешта кўринадиган баргли, тепасида қип-қизил қалпоқли, бешта кўринадиган камар ва глобус cруcигер билан ўралган.
Фüрстенкроне : Фüрстнинг (шаҳзода) коронети бешта кўринадиган баргли, тепасида қип-қизил қалпоқли, учта кўринадиган камарли ва глобус cруcигер билан ўралган.
Ландграфенкроне : Ландграф (ландграве) коронети бешта кўринадиган баргли, улар учта кўринадиган камарли ва глобус cруcигер билан ўралган.
Графенкроне : Графнинг коронети марваридли тўққизта кўринадиган тишдан иборат. Катта комитет уйларининг баъзиларида бешта барг ва тўртта марваридни кўрсатадиган коронетлардан фойдаланилган (баъзи воситачилик қилинган округлар ва кичик князликларда уларни оддий ҳисоблардан ажратиб турадиган бошқа турдаги коронетлар мавжуд эди).
Фреиҳеррнкроне : Фреиҳерр (барон) тожида марваридли еттита кўринадиган тишлар кўрсатилган.
Аделскроне : Адел аъзоларининг тожи (номсиз зодагонлар) марваридли бешта кўринадиган тишларни кўрсатади. Баъзан марказий ва ташқи тишлари барглар, бошқа тишлари эса марваридлардан иборат. Бавария ва Вюртембергнинг жанубий ерларида, одатда, барча тишлар марваридлардан иборат бўлади.

Ҳерзогскроне
Фурстенкроне
Ландграфенкроне
Графенкроне
Фреиҳеррнкроне
Аделскроне

Муқаддас Рим империясининг диний табиатини ҳисобга олган ҳолда айтиш мумкинки, қисқа муддатли Наполеон давлатлари бундан мустасно, тарихан ҳеч бир қитъавий дунёвий гералдика тизими Британия тожи остидагидек аниқ тартибга солинмаган. Шунга қарамай, кўпинча анъаналар мавжуд (кўпинча Муқаддас Рим империяси билан боғлиқ, масалан, Швеция, Дания ёки Россиядагилар) тож ва коронетлардан фойдаланишни ўз ичига олади. Аксарият тилларда коронетлар учун махсус атама мавжуд бўлмаса-да, шунчаки тож деган сўзни ишлаца-да, бу тожларнинг қайси бири перлар ёки қуйи даражадаги фойдаланиш учун эканлигини аниқлаш мумкин ва шунинг учун ўхшашлик бўйича коронетлар деб аташ мумкин.

Анъаналарнинг кўплиги ва уларнинг баъзиларида кўпроқ ўзгаришлар мавжудлиги сабабли, қитъавий коронетларнинг кўп турлари мавжуддир. Дарҳақиқат, мавжуд бўлмаган ёки Ҳамдўстлик анъаналарида тожга эга бўлиш ҳуқуқини берадиган лавозимлар учун баъзи коронетлар ҳам мавжуд. Франсуз (қадимги, яъни қироллик даври) гералдикасида бундай ҳолат ХВИ асрдан олдин унвон коронетлари ишлатилмаган видаме бўлиб, унинг коронети (расмда) учта кўринарли хоч билан ўрнатилган металл доирадан иборатдир. Ҳеч қандай ҳужжат ёки археологик далилларда, бундай коронет ҳеч қачон ясалмаганлиги маълум.

Кўпинча коронетлар дубулғалар билан алмаштирилади ёки фақат дубулға кийилади.