Jump to content

Абдулазиз (Усмонлилар империяси)

From Vikipediya
Абдüлазиз
عبد العزيز
Тугҳра оф Абдüлазиз. ЖПГ
Усмонлилар империяси подшоҳи, халифаси, икки муқаддас масжид ходими
Ҳукмронлигининг бошланиши: 2-июн 1861
Ҳукмронлигининг тугаши: 30-май 1876
Ўтмишдош: Абдулмажид И
Ворис:Мурод В
Туғилган санаси: 9-феврал 1830-йил
Туғилган жойи:Истанбул, Усмонлилар империяси [1]
Вафот санаси:4-июн 1876-йил(1876-06-04)
(46 ёшда)[1]
Вафот жойи:Истанбул, Усмонлилар империяси

Абдулазиз (усмонли туркча: عبد العزیز ʿАбдü'л-ʿАзîз, туркча: Абдüлазиз; 9-феврал 1830 – 4-июн 1876) – Усмонийлар империясининг 32-подшоҳи[1][2].

Ҳукмронлиги

[edit | edit source]

Султон ўзини либераллар билан ўраб олди, истиқболли давлат ва сарой иқтисодиёти туфайли машҳурликка эришди; лекин ниятларини амалга ошириш учун етарлича кучга эга эмас эди. 1862-йилдан бери тез-тез учрайдиган асаб касалликлари унга тўсқинлик қилди.

Абдулазиз ҳукмронлигининг энг муҳим воқеалари: Кандян қўзғолони (1866), Белграднинг Сербияга қулаши (1867), Грециянинг дипломатик ғалабаси (1868), Кандиядаги қўзғолонни рағбатлантириш, Мисрдаги амалдорларнинг тинчланишидан иборат.

1863-йилда Абдулазиз Фуад пошо ҳамроҳлигида Мисрга саёҳат қилди. 1867-йилда Кандия музокаралари пайтида, Усмонли империясининг бошқа кучлар билан келишмовчилигига қарамай, Абдулазиз Ғарбга кетди. 30-июн куни Парижда қабул қилинган Абдулазиз Умумжаҳон кўргазмасига ташриф буюрди. 12-июлдан 23-июлгача Лондонда бўлган. 24-июлда Пруссия қироллик жуфтлигини Коблензда кутиб олди. Вена шаҳрида беш кун қолиб, 1867-йил 7-августда Константинополга қайтди.

1871-йилда Али Пошо вафотидан сўнг Абдулазиз давлатни шахсан бошқаришни ўйлаб, тахтга ворислик қонунини ўғли Юсуф Иззиддин фойдасига ўзгартирмоқчи бўлди. Хазинасини давлат ҳисобидан улкан улушларга кўпайтирмоқчи бўлди ва давлатнинг барча даромадларини ўзига тегишли қилиб олишга ҳаракат қилди.

1873-йилда 21 миллион франк эвазига мустақил сувереннинг деярли барча ҳуқуқларини Миср ҳедивига топшириб, аскарлар ва амалдорларни маошсиз қолдирди. Ҳамма нарса пасайишни бошлаганда ва Герцеговина исён кўтарганида (1875-йил август), давлат қарзлари бўйича фоиз тўловларини ярмига қисқартиришни буюрди ва шу билан давлатга бўлган ишончни сусайтирди.

Абдулазиз даврида амалга оширилган Танзимат ислоҳотларининг иккинчи босқичи Усмонлилар салтанатини ижтимоий-сиёсий инқироздан олиб чиқа олмади. Нархларнинг ошиши, чет эллик тадбиркорлар учун имтиёзлар ва портнинг ташқи кучларга қарамлигининг кучайиши Абдулазиз ҳукмронлигидан норозиликни оширди. Абдуа-Азиз ҳукмронлигининг охирига келиб, либерал фикрдаги бюрократиянинг муҳим қисми мухолифат томонига ўтди[3].

1876-йилдаги „Юмшоқ қўзғолон“ уни россиялик садоқатли вазир Маҳмуд Недимнинг ўрнига Меҳмед Рушдий ва Ҳусайн Авнийни тайинлашга мажбур қилди. Улар 1876-йил 30-майда Абдулазизни тахтдан воз кечишга мажбур қилишди ва қамоққа олишди. Унинг жияни Меҳмед Мурод (Мурод В) тахтга чиқди. Бир неча кундан сўнг, ўз жонига қасд қилиб вафот этди[4][5][6].

1881-йилда кўплаб ҳукумат амалдорлари, жумладан Мидҳат пошога қарши кўтарилган суд султоннинг ўлдирилганини исботлади.

Расмий маълумотларга кўра, Султон Абдулазизнинг оиласи 20 кишидан иборат бўлган: онаси Валиде Пертевниял Султон, етти нафар хотини, тўрт нафар шаҳзода ва етти қизи. Валиде Пертевниял Султоннинг раҳбарлиги туфайли унинг ўғлининг ҳарами тарихчиларга тартибли ва самимий кўринади. Бироқ, Абдулазиз ағдарилиши пайтида сарой ҳарбийлар томонидан ўралган ва фавқулодда эвакуация қилинганида, ҳарам уч юз нафар аёлдан иборатлиги аниқланганди. Ҳарам аҳли уларга нима бўлишини сезиб, деразаларни синдиришди. Йиғлаб, қичқиришди, қаршилик кўрсатишди, чунки улар хоналарини тарк этишни хоҳламасдилар. Улар Чирагондаги қамоқхонага олиб кетилди. Ҳарбийлар тинтув баҳонасида хотинлар ва калфаларга ноўрин муносабатда бўлиб, уларнинг бармоқлари, билаклари, қулоқлари ва камарларида бўлган барча тақинчоқларни ўғирлаб кетишган. Баъзи аёлларни ярим яланғоч ҳолда қирғоқ бўйлаб судраб кетишган. 4-июн куни Абдулазизнинг жасади топилган[7].

Хотинлари

[edit | edit source]
  • Дурринев Қадин-афенди (1835-йил 15-март, Батуми – 1892-йил 24-август, Истанбул; никоҳ 1856-йил 20-майда тузилган).
  • Ҳайранидил Кадıн-афенди (1846-йил 2-ноябр, Карс – 1895-йил 26-ноябр, Истанбул; никоҳ 1866-йил 21-сентябрда тузилган).
  • Эдадил Кадıн афанди (тахминан 1845, Адлер – 12-декабр 1875, Истанбул; никоҳ 1861-йилдан кейин тузилган).
  • Несрин Кадıн-афенди (1848, Сочи – 1876-йил 12-июн, Истанбул; никоҳ 1868-йилда тузилган).
  • Гевҳери Кадıн Эфенди (1856-йил 18-июл – 1891-йил 6-сентябр, Истанбул; 1872-йилда никоҳ тузилган).

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Ҳоиберг, Дале Ҳ., эд (2010). "Абдулмеcид И". Энcйcлопæдиа Британниcа. И: А-ак Баес (15тҳ нашри). Чиcаго, ИЛ: Энcйcлопæдиа Британниcа Инc.. 22 б. ИСБН 978-1-59339-837-8.  Cите эррор: Инвалид <ref> таг; наме "ЭБ" дефинед мултипле тимес wитҳ дифферент cонтент
  2. ↑ Чамберс Биограпҳиcал Диcтионарй, ИСБН 0-550-18022-2, паге 2
  3. ↑ Катта рус энсиклопедиаси
  4. ↑ Ҳоиберг, Дале Ҳ., эд (2010). "Абдüлазиз (Оттоман султан)". Энcйcлопæдиа Британниcа. И: А-ак Баес (15тҳ нашри). Чиcаго, ИЛ: Энcйcлопæдиа Британниcа Инc.. 21 б. ИСБН 978-1-59339-837-8. Арчивед фром тҳе оригинал он 2021-10-23. https://web.archive.org/web/20211023013022/https://www.britannica.com/biography/Abdulaziz-Ottoman-sultan. Қаралди: 2021-11-02.  „Источник“. 2021-йил 23-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 2-ноябр.
  5. ↑ . 
  6. ↑ Катта рус энсиклопедиаси
  7. ↑ Сакаоğлу 2015.
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Abdulaziz_(Usmonlilar_imperiyasi)&oldid=4181259"