Мөңге Түрк Эл (1 дугаар күрүне)

Mөңге Эл — түрк аймактың күрүнези.

Ады

Түрктер күрүнезин тускай сөс-биле адавайн чораан.
Амгы үениң төөгү номнарында "Mөңге Түрк Эл" - деп сөстер бар. Ол болза амгы үеде төөгү эртеминде ажыглаттынып турар тускай сөс катыжыышкыны-дыр.
Күл-тигиниң бижиинде бир одуругну кирилл транскрипциязының дузазы-биле номчуур болза, мынча дээн:

• Ол йергерӱ барсар Тӱрк бодун ӧлтечи сен. Ӧтӱкен йир олуруп арқыш тиркиш ысар нең буңуғ йоқ Ӧтӱкен йыш олурсар беңӱ ил тута олуртачы сен.
  
• Ол черже баар болзуңза Түрк чон өлүр сен. Өдүген черинге олуруп (албан төлээн кош хүлээп) аргыжып ыдып (тургаш) сенде муңгак чок. Өдүген аргазынга олурзуңза мөңге эл тудуп олурар сен.

Үези

Күрүнениң тергиин күштүг турган үелери болза 552-630 чылдар-дыр.

535—745 чылдар дургузунда түрктер 21 хаанныг турган.

Эл төөгүзү

Түрктерниң ёзу-чаңчылы-биле акызын соңнай дуңмазы хаан болур ужурлуг, адазын соңнай оглу хаан болбас ужурлуг.

Аймак даргазы Шад деп албан дужаалдыг чораан. Бумын деп кижи жуань-жуань деп аймактың шериин чылча шаапкаш бодун "хаан кижи" мен дей берген. Ол үеден бээр түрктерниң баштыңы "хаан" деп албан дужаалдыг ат эдилээр апарган.

Шад Бумын.
535 чылда Барыын Вэй күрүнеден элчи келген. Түрк ордуда улус: "Биске улуг күрүнүң элчини келген эливис удавас тергиидээр-дир деп ынча дижип турган". Келир 536 чылда Бумын бодунуң улузун Барыын Вэй күрүнеже чортупкаш кыдаттар-биле харылзаа тудуп алган. Ол-ла чылдарда телес аймактың улузу жужанарже дайылдажыр дээр бар чыткан. Бумын шерии-биле телес аймактың улузунче халдааш оларны чагырып тиилеп алган. Ынчалдыр телес аймактың улузу түрк хаанга чагырты берген. Телес аймаа түрктерге чагырты бээрге Бумынның ара-албатызы көвүдей берген. Ам кээп Бумын жужан хааның уруун айтырып алыр дээш олче кижи чортупкан. Жужанарны ол үеде Анахуань деп кижи башкарып турган. Анахуань хорадааш бодунуң элчизин мындыг харыы-биле чортупкан: "сен мээң дарганым шээй сен, канчап ындыг чүве меңээ чугаалар кижи сен" дээн. Бумын хорадааш жужан хааның элчизин өлүрүп каан. Соонда ол Вэй күрүнезинче хаан кижи уруун кудалап, айтырып алыр дээш, база-ла улузун чортупкан. 551 чылдың 6 дугаар айында Вэй күрүнениң хааны Чан-лэ деп уруун Бумынга өглеп берген. Жужанар-биле дайын кылыры аажок берге боорга Бумын кажар арга ажыглаан. Кыжын 552 чылда бир айда ол аг-шериин чыып алгаш жужанарже хенертен халдаан. Жужанар аштырган, Анахуань бодунуң амы-тыныга четкен, ооң оглу Яньлочен кыдаттарның Ци күрүнезинче дезипкен. Арткан жужанар Анахуаньның акызы болур Дыншуцзы дээр кижини хаан ширээзинге олуртуп алган. Түрктерниң жужанар-биле дайыны ам-даа соксаваан. Чогум Бумын жужанарны тарады сывырыпкаш бодун Ил хаан деп ат-биле адап алган, кадайынга ол Кадын деп ат берген. 533 чылда Бумын кызыл дустай берген.

Хаан дүжүлгезинге ооң Кара деп оглу саадапкан. Албаты чон хаан оглун Изиг хаан деп адап алган. Изиг хаан улаштыр жужанар-биле чаалашкан, соонда үр-даа болбаанда ооң тыны база үзүлген.

Дараазында Изиг хааның дыңмазы Мухан дээр кижи хаан апарган. Мухан хаанның арны калбак, карактары шил ышкаш, ооң сонуургаар, билир чүвези-ле дайын-дайын. Мухан угааныг, аажы-чаңы берге кижи турган. Түрктер жужанар-биле дыка үр чаалашкан, чүгле 555 чылда Мухан хаан оларны тиилеп шыдаан. Жужаннарның сөөлгү хаанын Дыншуцзы дээр, ол кижи арткан улузу-биле Барыын Вэй күрүнезинче дезе берген. Мухан хаан соңгу чүкте кыргыстарны томаарарткан, чөөн чүкте Кидань деп аймактың улузун тарады сывырыпкан, барыын чүкте түрктер эфталиттерни тиилээн. Түрк Эл кончуг улус девискээрже шөйлү берген: ооң чөөн чүгүнде Сарыг далай, соңгу чүгүнде Байкал, мурнуу чүгүнде Улуг хана, барыын талада Ортаакы Азия турган. Мухан хааның эл-күрүзү күштели бээрге ол Барыын Вэй күрүнениң хаанындан: "Чуртуңда менден чаштынып турар жужанарны тудуп алгаш менче чортувут", - деп негээн. Кыдаттар Дыншуцзы деп кижини ара-албатызы-биле кады туткаш, шупту муң хире кижини түрктерже чортупкан. Хүлүткен жужаннар Чанъань хоорайдан үнүп кээрге оларны түрктер уткуп алгаш дөгерезин чок кылдыр шаажылап каапкан.
Истеми
Барыын талада түрктерниң ханныг өштүг дайызыннары Авар дээр чон турган. Авар аймаа Алдай дагларынга түрктерниң барыын талада кожалары турган. Түрктер аварлар-биле ырма-сынчыг чаалашкан. Аварлар түрктерге алыспас дээш хүн бадар чүкче тулчуп аткаарлап чоруп-ла орган улус. Авар чоннуң маадырлары-биле Мухан хааның дыңмазы, Истеми чаалажып чораан. Аварлар Волга хемни кеже бергеш чүгле ынчан түрктерден адырлып алган. Истеми ыңай оларны сүрбээн. Истеминиң шериглери Ортаакы Азияга чеде берген.

Ортаакы Азияда эң баштай садыгжы улустуң аян-чорук кылган оруктарын Эфталит күрүнези хайгаарап турган, согдак чоннуң садыгжылары эфталиттерниң албатызы турган. Ол үеде Персия биле Эфталит күрүнениң аразында харылзаа эптиг-чөптүг турбаан. Түрктер ону эскергеш Персияның хааны-биле сүлчежип алгаш эфталиттерже кады халдаар кылдыр дугуржуп алган. Дараазында чылдарада улуг дайын соонда Персия-биле Түрк эл эфталитерни тиилээш ол чоннуң чер чуртун эжелеп алган. Ам кээп согдак чоннуң садыгжылары Истеминиң албатызы апарган.

Барыын чүктен кээп чораан садыгжы улустуң оруктарын хайгаарары түрктерге кончуг орулгалаыг болган. Ол оруктарны төөгү номнарында "Улуг торгу оруу" дээр.

Кыдат бижиктер

Бижии чок.. Үжүктери Ху деп улустуң бижиинге дөмей.

Кижи бажы, чылгы, мал-маган санаарда, үндүрүг чыырда ыяшты кертик-биле демдеглеп алыр. Саазынга ат салбас, ооң орнунга алдын октуг согун биле таңма тыртып каар.

Туктарында алдын бөрү бажы бар.

Хоойлу

Кеземче хоойлузу ёзугаар, бир эвес кым: үймээн үндүрзе, кижи амызынга четсе, өске кижи кадайы-биле хонар болза, даванын көстеп каан аътты оорлаар болза ол кижини өлүрүп шаажылаар ужурлуг. Кижи караан деже шаап каан болза, буруулуг кижи уруун кемдей берген кижиге бериптер, уруу чок болза кадайының эт-севин бериптер ужурлуг; кижиниң хол-будун кемдей шаап каан болза аът-биле торгаал төлээр; аът азы өске дериг херексел оорлаан болза, ооржу кижи оорлаан чүвезинден 10 катап аар, өртектиг торгаалга онаажыр.

Хаан кижиниң төрези

Кижини хаан ширээзинге олуртурда, беглер ону кидис ширтекке олуртуп алгаш көдүрүп алыр, оон ол кижизин хүн аайы-биле тос катап долганып кылаштаар. Беглер бир долгангаш-ла хаан болур кижиниң мурнунга сөгүрүүр-дүр. Ёзулады доостургаш, ол кижизин аът кырынга олурткаш, торгу баг-биле ооң мойнун боосталай тыртар, оон багны кошкаткаш, дораан айтырар: «Каш чыл иштинде хаан боор сен?»

Дүжүметтер аразында эң улуу "Ябгу", оон бичези "Тегин", үш дугаары "Элтебер", дөрт дугаары "Тумаофа", дараазында эргези бичии дүжүметтер саны 20 кижи, олар дөгерези адаларындан ызыгуур салгаан улус-тур.

Хааны Дугинь дагларын эжелей чуртаан. Ол өргээзиниң эжиин хүн үнер чүкче көрүндүрүп алган, ол кижи хүн үнер таланы ыдыктаар ынаар чалбарыыр. Хаан хамык бээлери-биле чыл санында даг иштинде бир куйну дагыыр-дыр. Беш айда, ай долу турунда шупту улузу-биле хем эриинге дээрни дагыыр-дыр. Дугинь дагдан, ыңай барыын талаже 500 ли ыракта Бодын-инли деп даг бар, ол дагның бажында оът-сиген, ыяш өспейн турар. Бодын-инли деп сөстү кыдат дылче очулдурар болза "оран-таңды ээзи" дээн уткалыг сөс-түр.

Шерии

тугу

Хаанның маадырларын «Бөрү» дээр. Ынчангаш олар бөрүден укталганын утпайн чоруур.

Ок-чемзектен: кадыг кара чалыг, согун октары молдуруктуг, куяк хептиг, чыда, хылыш бар.

Аът мунуп алгаш халдып ора часпас адар улус-тур; чаңы каржы, дошкун.

Он муң шериглиг Соңгу Чжоу күрүнениң чанчыны Ян Чжун деп кижи

Ян Чжун деп кижи эглип келгеш Ву-ди хаанынга сөзүн сөглээн:
«Түрктерниң маадырлары даргаларын тоовас, чурум чыскаал сагывас, шаңнал дилевес, шүгүмчүледен кортпас-тыр. Оларны тиилээри берге эвес ажыл-дыр. Бо хамык чүвениң ужурунда бистер түрктерни хей-ле кончуг улус деп санап турар бис. Түрктер бо эптиг таварылганы ажыглааш боттарынга бистиң чазактан белектер негеп, чыываап турар-дыр. Хаан төрезинге шивишкиннер меге чугаа дамчыдып турар-дыр, шериг баштыңнары база "түрк" деп сөстү дыңнааш сириңейни бээр-дир. Дайзынның көстүрү коргунчуг-ла, шынында болза оларны чылча шавары белен. Ам болза мээң бодалым-биле бээр кээп чораан азы келир үеде чаларап кээр ужурлуг элчилерни дөгерезин туткаш баштарын одура кессе эки-ле дир».
Ву-ди хаан ооң сүмезин херекке албаан.

Түрк элдиң бай шыдалы (экономика)

Чөөн тала

Түрктерниң күрүнези чаартынып күштелип турган үеде Кыдат чуртунуң соңгу талазынга 2 күрүне турган. Ол күрүнениң хаанары: "бисче түрктер халдай бербезин" дээш, түрк хаанның ордузунче белек кылдыр чылдың-на торгу, тараа аймаан чортуп турган. Түрктеринң Таспар дээр хааны мынча дээр турган: "Мурнуу чүкте ийи оол дыңнаңгыр боор-ла болза, бистер ядаргай чурталга көрбес бис". Ол хаанның чугаалап турганы "мурнуу чүкте ийи оол" дээрге ийи кыдат күрүне-дир — Соңгу Чжоу биле Соңгу Ци. Оларны Таспар хаан шак ынчалдыр ойзу адап турган-дыр.

Барыын тала

"Улуг торгу оруун" хайгаараан күрүне хамык аян-чорук кылган садыгжылардан үндүрүг ап турган. Барыын чүктен ол үелерде колдуунда согдак чоннуң садыгжылары аян-чорук кылып турган. "Улуг торгу оруунга" чорук кылган садыгжылардан үндүрүг алгаш түрктер кончуг байып турган. Истеминиң үезинде Барыын Тянь-Шаньда демир-даш уургайлары база турган. Ол демир уургайлардан кастынган даштарны эзилдиргеш, түрктер кожа чоннарга белен кудуп каан демир-дести садып турган.

Хааннар допчузу

Бугут бижии (согдак дыл)	Күл-тигиниң бижии (Эрги түрк дыл)	Кыдат дылдан эде номчааны
		Н. Я. Бичуриниң транскрипциязы	Б. Карлгрениң эде номчааны	С. Е Яхонтовтуң эде номчааны
Бумын каган βmyn γ’γ’n	Бумын қаған	Тумынь; хаан ады: Или кэхань (база Аи-кэхань, И-кэ-хань)	t’huo mən	tumyn
Улуу боорга Мухан хааның акызынга хаан атты берген ...nwy γwy-štr ‘HY mwγ’n γ’γ’n pr’yt		Коло; хаан ады Исиги кэхань	k’huâ lâ	qara? xvara?
Мухан (Муган) каган mwγ’η γ’γ’n		Кигинь (Сыгинь), Яньду; хаан ады: Мухань (Мугань) кэхань	muk γân muk kân	muyan muqan
Таспар каган t’sp’r γ’γ’n		Тобо кэхань	t’hâ puât	tapar
Нивар каган nw’’r γ’γ’n		Нйету, Шэту; Таспар хаан дириг дурунда Эрфу кэхань (Биче хаан) деп аттыг турган; хаан ады: Шаболио кэхань	ńźie b’iuk ńźie b’uât	ñebuk (ñevuk) ñebar (ñevar)
		Шеху-хан Чулохэу
		Дулань-хан Юнюйлюй
		Бугя-хан Дату
		Шиби-хан Дуги
		Чуло-хан
		Хйели-хан Дуби
		Тули-хан
		Чеби-хан

Таблицага хамаарыштыр онза тайылбыр.

Согдак биле Кыдат дылдар түрк сөстерни шын адап шыдавас. Ылаңгыя кыдат дылдан дамчаан сөстерни албан эде номчуур болза эки.
Чижек 1. Кыдаттап "кэхань" деп сөстү қаған кылдыр эде номчуур.
Чижек 2. Түрктерниң 2 дугаар хаанын кыдаттар "Коло" деп бижээн, Колонуң хаан адын "Исиги кэхань" деп бижээн. Шыныда болза ооң түрк ады: Кара; хаан ады: Изиг хаан.
Чижек 3. Түрктерниң 1 дугаар хааны: кыдаттар ону "Тумынь" деп бижип турган, Тумыньның хаан адын болза олар "Или кэхань" деп бижип турган. Шынында ол кижини "Бумын" дээр, ооң хаан ады "Ил хаан" болур. История Сибири деп номда түрктеринң 1 дугаар хаанын "Тумен" деп бижип каан, тывалаар болза ооң адын "Түмен" кылдыр адап болур ышкаш. Кыдат дыл шинчилекчизи С. Е. Яхонтов ол кижиниң адын "Тумын" (tumyn) кылдыр эде номчуп турар. Япон шинчилекчи — Масао Мори ооң адын "Илиг қаған" кылдыр номчуп турар.
Чижек 4. Бугут бижиинде Караны айытпаан, ол кижини анаа "Мухан хааның акызы" деп бижээн.

Истеми. Хааннар допчузунга Истемини онза айтып калза эки. Истеми хаан турбаан, ол Оң таланың бүрүн эргелиг бээзи турган. Барыын чүкте даштыкы чурттар-биле Истеми боду харылзаа тудар турган, боду дайылдажыр турган.

База көр

Мөңге Түрк Эл (2 дугаар күрүне)

Үндезини

1. Бичурин Н. Я. (ИАКИНФ) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть первая. Отделение VI. ТУГЮ. (Таншу, гл. 215а и 215б; Чжоушу, гл. 50; Суйшу, гл. 84)
2. Византийские историки. Дексипп, Эвнапий, Олимпиодор, Малх, Пётр Патриций, Менандр, Кандид, Ноннос и Феофан Византиец. Переведённые с греческого Спиридонисом Дестунисом. Примечания Гавриила Дестуниса иждивением Духовного Ведомства. СанктПетербург в типиграфии Леонида Демиса. 1860
3. Порядок престолонаследия у древних тюрков VI–VIII вв. (по китайским источникам). В. В. Тишиниң бижээн чүүлү
4. С.Г. Кляшторный, В.А. Лившиц. Согдийская надпись из Бугута. // Страны и народы Востока, т. Х. 1971. С. 121-146.