Moresnet
 |
Бу мәкаләгә башка Википедия мәкаләләре сылтамыйлар. Зинһар, ярдәмчене кулланып, кабул ителгән киңәшләргә күрә сылтамалар куегыз.
|
Moresnet yäki Neutral Moresnet - ul 1816-1919. yıllarda bulğan keçkenä Awrupı däwlät. Mäydanı - 3.5 km². İke zur kürşe däwlät bu kem cire bulğan kileşmägändä, ul neutral bilämä bularaq kileştelär. Kileşü buyınça, bu cir ikese däwlät belän idarä itelgän. Bilämä Aachen'nän 7 km Könyaq-Könbatışraq, Vaalserberg'dän Könyaqqa, xäzerge Almanía, Bilgiä häm Niederland çikläre yalğanmada.
Üseş
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1815. yıldağı Wien Qorıltayınnan soñ yaña säyäsi balansqa muafíq bulu öçen, Awrupı xäritäsen yañadan yasílar. Şundí çiklärdän berse Niederlandnıñ Quşma Patşalığınıñ Prussia belän çige. Çikneñ iü zur öleşenä ike dä däwläte kileşälär, yäki Moresnet xaqında bäxäslär bulalar. Moresnet häm Neu-Moresnet awılları arasında zink şaxtası bula (Fransuzça Vieille Montagne /Almança Altenberg). İke däwläte bu şaxtanı üzenä kertä teli. 1816. yılda kompromissqa ireşälär: üze Moresnet Holland, Neu-Moresnet Pruss bulıp başlí. Kelmis (La Calamine) waqıtlıça ike milläte belän idarä itelgän neutral bilämä.
Bilämä küreneşe yaqınça öçpoçmaqlı bula. Öçpoçmaq nigezendä Aachen'nän Liège'gä yul ütä. Şaxta bu yuldan Tönyaqqa bula. Yul artına ike turı sızıq sıza häm Vaalserberg'dä oçraşa. 1830. yılda Bilgiägä Niederlanddan bäysezlek büläk itkändä, bilämä Bilgiä kontrolenä kertä, Bilgiä idarädäş bula başlí. Hollandia hiçber waqıtta Moresnetkä zur iğtibar birmi. Başta Moresnet ike patşa komissar (här däwlättän) yörtä. Soñraq Moresnetkä üzidarä büläk itelä. Komissarlar bilämä başın (mérnı) bilgelänälär, un keşelärdän toruçı bilämä şurası da bula.
Neutral Moresnettä yäşäw räweşe zink şaxtasına berdänber eş birüçe bularaq bäyle bula. Şaxta kürşe illärdän eşçelärne tarta,ala cirlel "neutral" xalqın tuplanalar. Läkin Moresnet xalqı 3000 keşe hiçber waqıtta arttırmí. "Neutral" bulğaç, bilämädä östenlek bula. Alarndan berse tübän bäyälär, kürşe däwlättän importqa salım yuq bulu häm tübän salımnar. Xezmätlärneñ zur öleşe Bilgiä häm Prussia bülenälär (Andorrağa oxşaş). Küptänge "neutral" xalqı nindi däwlätkä xärbi xezmät itergä häm qaysı däwlät yurisdiksisendä bulırğa sayla alalar. Monresnet xalqı grajdanlıqsızlı sanalar, şul säbäple Moresnettä üz armí bulmadı.
Bozılu
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1885. yılda şaxta sarıf itep beterelgändä, Neutral Moresnet barlığın däwam itterü xaqında şik tudıra. Moresnet bäysezlegen nığıtu fikerläre täqdim itälär. Alardan kazino häm üze markalı poşt bülege, läkin bu fikerne cirle xökümät kire qağa. İñ iskitkeç The most remarkable inisiativ Dr. Wilhelm Molly'dän çığarıla, ul Moresnet dönyada iñ berençe Esperanto däwlät bulu täqdim itä. Däwlätkä Amikejo ("Duslıq urını") iseme uylanıla. Milli hımn şulay uq atlı Esperanto telendä marş bulırğa tieş.
Şulay bulsa da, Moresnet waqıtı tämamlana. Bilgiädä dä, Prussiada da bu bilämägä däğwälär bula. 1900. yılda Prussia agressivräk tarafına çığa häm iñ tiz çişü öçen idarä itüdä oyıştırılğan sabotajında häm söyläşülärdä obstruksída gäyeplänä. 1914. yıldağı 1. Bötendönya Suğışı waqıtında Almanía Bilgiägä qarşı suğış başlí häm 1915.tä Moresnetne basıp ala. Neutral Moresnet neutral bulmí inde.
1919. yıldağı Versailles Kileşüe "waqıtlı neutrallek" mäs'äläne xäl itä. Moresnet Bilgiäneñ ber öleşe bula başlí. 1. Bötendönya Suğışı waqıtında Almannar qabattan Moresnetne basıp alalar, läkin 1944. yılda anı Bilgiägä qaytaralar. Xäzer waqıtta bu bilämä Bilgiä Könçığış Kantonnardağı Kelmis/La Calamine üzidaräsenä kerä.
İnternettä
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Neutral Moresnet 2005 елның 5 апрель көнендә архивланган.