Köç

Massalı cisemgä salınğan köç - anıñ tizlege yäki eçendäge deformatsiä häm köçäneşlär xasil buluına kiterä.

Köç - vektor fizik zurlığı, başqa cisemnär häm qırlar tä'sir itüe intensivlığınıñ däräcäse bulıp tora.

Törle ösleklärdä yatqan cisemgä salınğan köçlär

Massalı cisemgä salınğan köç - anıñ tizlege yäki eçendäge deformatsiä häm köçäneşlär xasil buluına kiterä.

Köç vektor zurlığı bularaq module, yünäleşe, köç salınğan noqtası belän bilgelänä.

Nyutonnıñ ikençe qanunı buyınça inertlıq xisap sistemalarında matdä noqtası tizläneşeneñ yünäleşe berdäy tä'sir itüçe köç yünäleşenä tiñ, köç modulenä proportsional' häm massağa kire proportsional' bula.

Standart model qaraşı buyınça fundamental' tä'sir iteşülär kalibrlı bozonnar almaşu yärdämendä xasil bulalar.

Sİ berämleklär sistemasına köç ülçäneşe - LMT^-2, berämlege - Nyuton, SGSta - dina (dyn).

Köç töşençäsen tikşerenülärne törle çorlarda Arximed (III ğasır b.e.q.), Aristotel, İsaak Nyuton (XVIII) alıp barğannar. Öç ğasır däwamında Nyuton mexanikası ğına qullanıla. XX ğasırda Albert Eynşteyn Nyuton mexanikasınıñ tik yuğarı bulmağan tizleklär oçrağındağı qullanışın isbatlağan häm ğomumi mexanikanı täqdim itkän.

Nyuton mexanikası

• Töp mäqälä: Nyuton qanunnarı

İsaak Nyuton : ${\frac {d{\vec {p}}}{dt}}={\vec {F}},$

Nyutonnıñ ikençe qanunı buyınça material' noqta impulsı üzgäreşeneñ tizlege noqtağa barlıq tä'sir itkän köçlär summasına tigez:

${\frac {d{\vec {p}}}{dt}}={\vec {F}},$

yäki:

${\frac {d{\vec {p}}}{dt}}={\frac {d(m{\vec {v}})}{dt}},$

$m{\frac {d{\vec {v}}}{dt}}={\vec {F}}.$

$m{\vec {a}}={\vec {F}}.$

Nyutonnıñ öçençe qanunı buyınça: tä'sir itüçe köç qarşı tä'sir itüçe köçkä tigez:

${\vec {F}}_{1,2}=-{\vec {F}}_{2,1}.$

${\vec {F}}_{1,2}+{\vec {F}}_{\mathrm {2,1} }=0.$

Fundamental' tä'sir iteşülär

Standart model qaraşı buyınça fundamental' tä'sir iteşülär kalibrlı bozonnar almaşu yärdämendä xasil bulalar. Tä'sir iteşü iñ yuğarı tizlege - yaqtılıq tizlege.

Gravitatsiä

• Töp mäqälä: Gravitatsiä

Albert Eynşteyn  : $R_{\mu \nu }-{R \over 2}g_{\mu \nu }+\Lambda g_{\mu \nu }={8\pi G \over c^{4}}T_{\mu \nu },$

Az tizlekneñ häm zäğif gravitatsion tä'sir iteşü oçraqlarında Nyutonnıñ tartım teoriäse belän taswirlana, ğomumi oçraqta Eynşteynnıñ Ğomumi çağıştırmalılıq teoriäse belän taswirlana.

Klassik mexanikada (az tizlek häm zäğif gravitatsiä oçrağı) ğravitatsion tä'sir iteşü bötendönya tartım qanunı belän taswirlana: ike noqtalar arasında M häm m massa belän häm R aralığı belän ğravitatsion tartım köçe ike massağa turı proportsional' häm aralıqnıñ kvadratına kire proportsional':

$F=G{\frac {m_{1}m_{2}}{R^{2}}}.$

Köçle gravitatsion qırda häm gravitatsion qırda relätiv tizlek belän xäräkät itkändä Ğomumi çağıştırmalılıq teoriäse belän taswirlana.

Elektromagnitik tä'sir iteşü

• Töp mäqälä: Elektromagnitik tä'sir iteşü

Elektrostatikada ike qorğı arasındağı köç Kulon qanunı belän taswirlana:

${\vec {F}}_{12}={\frac {1}{4\pi \varepsilon _{0}}}\cdot {\frac {q_{1}\cdot q_{2}}{r_{12}^{2}}}{\frac {{\vec {r}}_{12}}{r_{12}}},$ (SI)

Ädäbiät

• Физика. Большой энциклопедический словарь/Гл. ред. А. М. Прохоров. — 4-е изд. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. — С. 874—876. ISBN 5-85270-306-0 (БРЭ)
• Григорьев В. И., Мякишев Г. Я. — «Силы в природе»
• Ландау, Л. Д., Лифшиц, Е. М. Механика. — Издание 5-е, стереотипное. — М.: Физматлит, 2004. — 224 с. — («Теоретическая физика», том I). — ISBN 5-9221-0055-6.[