Gürcistan
Gürcistan საქართველო (Gürcüce) Sakartvelo | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
.svg) Gürcistan tarafından fiilen yönetilen alan koyu yeşil renkle gösterilmiştir; iddia edilen ancak kontrol edilmeyen arazi açık yeşil renkte gösterilmiştir. | |||||||||||||||||||
_-_GEO_-_UNOCHA.svg) | |||||||||||||||||||
| Başkent ve en büyük şehir | Tiflis 41°43′K 44°47′D / 41.717°K 44.783°D | ||||||||||||||||||
| Resmî dil(ler) | Gürcüce | ||||||||||||||||||
| Tanınan bölgesel dil(ler) | Abhazca[a] | ||||||||||||||||||
| Etnik gruplar (2014) | %86,8 Gürcüler %6,2 Azeriler %4,5 Ermeniler %2,8 diğer | ||||||||||||||||||
| Demonim | Gürcü | ||||||||||||||||||
| Hükûmet | Üniter parlamenter cumhuriyet | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Yasama organı | Gürcistan Parlamentosu | ||||||||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||||||||
• Toplam | 69.700 km2 (120.) | ||||||||||||||||||
| Nüfus | |||||||||||||||||||
• 2021 sayımı | 3.728.600 [a][3] (127.) | ||||||||||||||||||
• Yoğunluk | 57,6/km2 (137.) | ||||||||||||||||||
| GSYİH (SAGP) | 2023 tahminî | ||||||||||||||||||
• Toplam | $58,23 milyar[4] (110..) | ||||||||||||||||||
• Kişi başına | $15.709[4] (78..) | ||||||||||||||||||
| GSYİH (nominal) | 2023 tahminî | ||||||||||||||||||
• Toplam | $16,16 milyar[4] (126..) | ||||||||||||||||||
• Kişi başına | $4.361[4] (102..) | ||||||||||||||||||
| Gini (2018) | ▼ 36.4[5] orta | ||||||||||||||||||
| İGE (2022) |  0.802[6]çok yüksek · 63. | ||||||||||||||||||
| Para birimi | Lari (GEL·₾)1 | ||||||||||||||||||
| Zaman dilimi | UTC+04.00 (GZ) | ||||||||||||||||||
| Trafik akışı | sağ | ||||||||||||||||||
| Telefon kodu | 995 | ||||||||||||||||||
| ISO 3166 kodu | GE | ||||||||||||||||||
| İnternet alan adı | .ge | ||||||||||||||||||
Resmî site Gov.ge | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Gürcistan (Gürcüce: საქართველო, [sɑkʰɑrtʰvɛlɔ], ), Karadeniz'in doğu kıyısında, Güney Kafkasya'da yer alan ülkedir.[8] Eski Sovyet cumhuriyetlerinden biri olan Gürcistan'ın kuzeyinde Rusya, doğusunda Azerbaycan, güneyinde Ermenistan ve güneybatısında Türkiye yer alır.[8] Ülkenin batı sınırını Karadeniz belirler.[8]
Bugünkü Gürcistan'da Klasik Çağ boyunca Kolhis ve İberya gibi birkaç bağımsız krallık kurulmuştur. Gürcüler resmî olarak 4. yüzyılda Hristiyanlığı benimsediler. Gürcü Ortodoks Kilisesi erken Gürcü devletlerinin manevi ve politik birleşmesi üzerinde büyük role sahiptir. Birleşik Gürcistan Krallığı 12. ve erken 13. yüzyıllarda Kral Kurucu Davit ve Kraliçe Tamar döneminde Altın Çağı'na ulaştı. Bundan sonra krallık geriledi ve Moğollar, Osmanlı İmparatorluğu ve İran hanedanlıkları gibi bölgesel güçlerin hegemonyası altında kalan devletlere bölündü. 18. yüzyılın sonlarında Doğu Gürcistan Kartli-Kaheti Krallığı, Rus İmparatorluğu ile bir ittifak antlaşması imzaladı. Ancak Rus İmparatorluğu, 1801 yılında Kartli-Kaheti Krallığı'nı ve 1810 yılında Batı Gürcistan İmereti Krallığı'nı ilhak etti. Gürcistan üzerindeki Rus yönetimi İran, Osmanlı ve Rus İmparatorluğu'nun 19. yüzyıl boyunca parça parça ilhak ettiği geriye kalan Gürcü bölgeleri ile yapılan çeşitli barış antlaşmaları sonucu kabul edildi.
Gürcistan, Rus İç Savaşı sırasında 1917'deki Rus Devrimi'nin ardından kısa bir süre boyunca Transkafkasya Federasyonu'nun bir parçası oldu ve daha sonra bağımsız bir cumhuriyet olarak ortaya çıktı. 1921 yılında Kızıl Ordu Gürcistan'ı işgal etti ve işçilerin ve köylülerin Sovyetler hükûmetini kurdu. Sovyet Gürcistan yeni Transkafkasya Federasyonu'na katıldı ve 1922 yılında Sovyetler Birliği'nin kurucu cumhuriyetlerinden biri oldu. 1936'da Transkafkasya Federasyonu dağıldı ve Gürcistan bir Sovyet Cumhuriyeti olarak ortaya çıktı. 2. Dünya Savaşı sırasında neredeyse 700.000 Gürcü Kızıl Ordu saflarında Nazilere karşı savaştı. Etnik bir Gürcü olan Sovyet Lideri Josef Stalin'in 1953 yılında ölümünden sonra Nikita Kruşçev ve onun de-Stalinizasyon politikasına karşı 1956'da neredeyse yüz öğrencinin öldüğü protesto dalgaları ülkeye yayıldı.
1980'li yıllarda bir bağımsızlık hareketi başladı ve büyüdü, Nisan 1991'de Gürcistan'ın Sovyetler Birliği'nden ayrılması ile sonuçlandı. Daha sonraki dönemin büyük bir kısmında Gürcistan iç karışıklıklar, Abhazya ve Güney Osetya'daki ayrılıkçı hareketler ve ekonomik krizle uğraştı. Gürcistan 2003 yılındaki Gül Devrimi'nin ardından NATO ve Avrupa Birliği üyeliğini hedefleyen güçlü bir Batı yanlısı dış politika izledi, ülkede bir dizi demokratik ve ekonomik reformlar yapıldı. Bu karışık sonuçları beraberinde getirdi ancak ülkenin kurumlarını güçlendirdi. Ülkenin Batı yanlısı politikası Rusya ile ilişkileri kötüleştirdi, Ağustos 2008'de Rus-Gürcü Savaşı ve Gürcistan'ın Rusya ile günümüzde de devam eden bölgesel anlaşmazlıkları ile sonuçlandı.
Gürcistan, 2008 Rusya-Gürcistan Savaşı'ndan sonra kısıtlı uluslararası tanınmışlık kazanmış Abhazya ve Güney Osetya olmak üzere iki de facto bağımsız bölgeyi kapsamaktadır. Dünyanın çoğu devleti bu bölgeleri Gürcistan'ın Rusya tarafından işgal altında olan bölgeleri olarak kabul etmektedir.[9]
Gürcistan, seküler, üniter ve başkanlı cumhuriyet olan bir temsili demokrasidir. Gelişmekte olan bir ülkedir ve 2022 yılı itibarıyla İnsani Gelişme Endeksi'nde 63. sıradadır.[6] Ülke Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi, Dünya Ticaret Örgütü, Karadeniz Ekonomik İşbirliği ve GUAM Demokrasi ve Ekonomik Kalkınma Örgütü üyesidir. NATO üyeliği ve ileride Avrupa Birliği'ne üye olmak için uğraş vermektedir.[10]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]
"Gürcistan" kelimesi, muhtemelen 11. ve 12. yüzyıllarda Süryaniceye gurz-ān/gurz-iyān ve Arapçaya curcan/curzan olarak geçen Gürcüler anlamına gelen Partça ve Orta Farsça gurğān kelimesinden kaynaklanıyor. Gezgin Jacques de Vitry dini temelli teorilere dayandırarak, ismin kökenini Gürcüler arasında ünlü olan Aziz Giorgi'nin ismi ile açıklıyor,[11] gezgin Jean Chardin ise, "Gürcistan" kelimesinin Gürcistan'daki gelişmiş tarım tekniklerinden etkilenen Yunanlar tarafından Yunanca γεωργός ("çiftçi") kelimesinden geldiğini düşünüyordu. Prof. Aleksandre Mikaberidze'nin söylediği gibi, Gürcistan/Gürcüler kelimelerinin kökeninin bu asırlık açıklamaları, kelimenin kökeninin Farsça gurğ/gurğān ("kurt"[12]) kelimesi olduğunu düşünen bilim camiası tarafından reddediliyor.[13] Farsça kelime gurğ/gurğān ile başlayan kelime, daha sonra Slav ve Batı Avrupa dilleri de dâhil olmak üzere birçok başka dilde benimsendi.[13][14] Bu terimin kendi, Gorgan ("kurtların ülkesi") olarak anılan, Hazar'a yakın bölgenin antik İran ismiyle oluşturulmuş olabilir.[13][15]
Ne var ki söz konusu bu kaynaklarda Farsça "Gurc" (گرج) ile kurt anlamında gelen "gurg" (گرگ) kelimesinin birbirine karıştırıldığı görülmektedir. Farsça "Gurc" kelimesi, Türkçe "Gürcistan" anlamına gelir. Türkçede "Gürcü" olarak yerleşmiş olan kelimenin aslı ise, Farsça "Gurcî"dir (گرجی) ve Gurc ülkesinden olan demektir. "Gurc" ülkeyi ifade ettiği halde bu kelimeden ayrıca "stan" (ستان) sonekiyle "Gurcstan" (گرجستان) kelimesi türetilmiştir. "Gurcstan" kelimesi Türkçede Gürcistan biçiminde yerleşmiştir. Farsça "gurg" (گرگ) kelimesinin bir anlamı "kurt" olup Gürcü kralı Vahtang Gorgasali'nin adının bu kelimeyle ilişkili olduğu kabul edilir. Ne var ki, Latin harfli transliterasyonu üzerinden "gurg" (گرگ) ve "gurğ" (گرج) kelimeleri birbirine karıştırılmış ve Gürcistan'ın anlamı "kurtların ülkesi" biçiminde aktarılmıştır.[16][17]
Gürcistan'ın Gürcüce ismi Sakartvelo (საქართველო; "Kartvelilerin ülkesi "), 9. yüzyıldan itibaren kaydedilmiştir ve geniş kullanımıyla 13. yüzyıla kadar tüm Orta Çağ Gürcistan Krallığı'na atıfta bulunur, kelime merkez Gürcistan bölgesi Kartli'den türetilmiştir. Etnik Gürcüler tarafından kullanılan öz tanımlama Kartvelebi'dir (ქართველები, yani "Kartveliler").
Gürcü kroniklerine göre Kartvelilerin atası, Kitabı Mukaddes’teki Yafes’in torunlarından Kartlos’tur. Ancak bilim adamları, kelimenin eski zamanlarda baskın bir grup olarak ortaya çıkan proto-Gürcü kabilelerinden biri olan Kartlar'dan türediği konusunda hemfikirler.[13] Sakartvelo (საქართველო) adı iki bölümden oluşmaktadır. Kelimenin kökü olan Kartvel-i (ქართველ-ი), orta-doğu Gürcistan bölgesi Kartli'nin veya Doğu Roma İmparatorluğu'nun kaynaklarında bilinen ismiyle İberya'nın yerlilerini belirtir.[18] Strabon, Herodot, Plutarkhos, Homeros gibi Antik Yunan ve Titus Livius, Tacitus gibi Romalı yazarlar ülkenin doğusundakileri İberler (Bazı Eski Yunan kaynaklarında İberoi), batısındakilerini de Kolhlar olarak adlandırmışlardır.[19] Gürcüce çevre eki sa-X-o, X'in bir etnonim olduğu ve "X'in yaşadığı alanı" belirten standart bir coğrafi adlandırmadır.[20]
Bugün ülkenin tam ve resmi adı, Gürcistan anayasasında "Gürcistan, Gürcistan devletinin adıdır" şeklinde belirtildiği üzere Gürcistan'dır.[21] 1995 anayasası yürürlüğe girmeden önce ülkenin adı Gürcistan Cumhuriyeti idi.[b]
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Tarih Öncesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Modern Gürcistan Paleolitik Çağdan beri Homo erectus yerleşim alanıydı. Proto-Gürcü kabileleri ilk olarak MÖ 12. yüzyılda yazılı tarih sahnesine çıktılar.[22] Şarap yapımına dair şimdiye dek bulunan en eski kalıntılar 8.000 yıllık şarap küplerinin ortaya çıkarıldığı Gürcistan'da bulunmuştur.[23][24] Arkeolojik buluntular ve antik kaynaklar ayrıca göstermektedir ki erken devlet ve siyasal oluşumlar MÖ 7. yüzyıl ve ötesine giden ileri derece metalurji ve kuyumculuk teknikleriyle karakterize edilmektedir.[22] Erken metalurji Şulaveri-Şomu kültürü ile ilişkili olarak MÖ 6. milenyum sırasında Gürcistan'da başlamıştır.[25]
Antik Dönem
[değiştir | kaynağı değiştir]
Antik Çağ başlıca batıda Kolhis ve doğuda İberya olmak üzere çeşitli erken Gürcü devletlerinin ortaya çıkışını gördü. Kolhis, Yunan mitolojisinde Apollonius'un efsanesi Argonautika'da İason ve Argonotların Altın Post'u aradığı ülkeydi. Efsanedeki Altın Post'un bölgedeki nehirlerden altın tozunu toplamak için post kullanılması yönteminden kaynaklanabileceği düşünülmektedir.[26] MÖ 4. yüzyılda - bir kral ve aristokratik hiyerarşinin altında kurulmuş gelişmiş devlet organizasyonunun erken örneklerinden biri - İberya Krallığı kuruldu.[27]
Roma Cumhuriyeti'nin bugünkü Gürcistan'ı kısa süreli ele geçirmesinden sonra bölge 700 yıldan uzun bir süre boyunca Roma-Pers jeopolitik düşmanlığı ve savaşının öncelikli hedefi haline dönüştü.[28][29] Milattan sonra ilk yüzyıllarda Mitraizm, pagan inançları ve Zerdüştlük Gürcistan'da yaygın olarak inanılan inançlardı.[30] MS 337 yılında Kral III. Mirian Hristiyanlığı devlet dini olarak ilan etti ve edebiyatın, sanatın gelişmesine büyük bir teşvik verdi ve sonuçta birleşik Gürcü ulusunun oluşumunda kilit bir rol oynadı.[31][32] Hristiyanlığın kabulü MS 5. yüzyıla kadar İberya'da (doğu Gürcistan) ikinci bir yerleşik din haline gelmiş gibi görünen ve orada yaygın olarak uygulanan Zerdüştlüğün yavaş ama kesin bir şekilde gerilemesine yol açtı.[33][34]
Ortaçağlardan Modern Çağa Doğru
[değiştir | kaynağı değiştir]
Yıllar süren Roma-Pers Savaşlarına sahne olan erken Gürcü krallıkları Orta Çağların başında çeşitli feodal bölgelere bölündüler. Bu kalan Gürcü krallıklarına karşı 7. yüzyılda ortaya çıkan Müslüman istilalarını kolaylaştırdı.
Tao-Klarceti Krallığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Guaramiani ve Hosroviani gibi farklı İberya kraliyet hanedanlarının soylarının devam etmeyişi ve Abbasilerin kendi iç savaşları ve Bizansla olan çatışmaları Bagrationi Hanedanı'nın büyük bir şöhretle güçlenmesinin önünü açtı.[35] İberya'nın güney batı bölgesine göç etmiş Bagrationi Hanedanı'nın lideri Büyük Aşot Tao-Klarceti'nin başına geçti ve İberya Prensliği'ni 813 yılında yeniden kurdu. I. Aşot'un oğulları ve torunları üç ayrı kola ayrıldılar. Sürekli olarak hem birbirleri ile ve hem de komşu devletlerle savaştılar. Sonunda Kartli kolu galip geldi; 888 yılında IV. Adarnase, 550 yılından beri durgun olan kraliyet otoritesini yeniden diriltti. İberya monarşisinin canlanmasına rağmen geriye kalan Gürcü toprakları Arap işgali altında olan Tiflis ile birlikte birbirine rakip devletlere bölünmüştü.
Egrisi-Abhazya Krallığı
[değiştir | kaynağı değiştir]736 yılında Batı Gürcistan'a Mervan bin Muhammed liderliğinde yapılan Arap istilası I. Leon ve Lazikalı ve İberyalı müttefikleri tarafından geri püskürtüldü. I. Leon daha sonra Mirian'ın kız kardeşi ile evlendi, bir varis II. Leon 770'lerde bu hanedan birliğini kullanarak Lazika'yı devraldı.[36] Arap istilacılara karşı kazanılan zafer ve yeni topraklar Abhazya prenslerine Bizans İmparatorluğu'ndan daha fazla otonomi kazanma gücü verdi. Yaklaşık 778 yılında II. Leon, Hazarlar'ın yardımıyla tam bağımsızlığını kazandı ve Abhazya Kralı olarak taç giydi. Devletin bağımsızlığının kazanılmasından sonra kilisenin bağımsızlığı esas problem haline gelmişti. 9. yüzyılın başlarında Abhazya Kilisesi Konstantinopolis ile bağlarını koparttı ve Mtsheta Katolikosluğu'nun otoritesini tanıdı; Gürcüce okur yazarlık ve kültürel dil olarak Yunancanın yerini aldı.[37][38] Abhazya Krallığı 850 ve 950 yılları arasında en müreffeh dönemini yaşadı. III. Demetre döneminde bir iç savaş ve feodal isyanlar başladı ve III. Teodos döneminde krallığı tamamıyla anarşiye sürükledi. Büyük çoğunlukla üvey babası III. Davit'in diplomasisi ve fetihleri sayesinde Kral III. Bagrat liderliğinde Abhazya Krallığı ve doğu Gürcü devletlerinin tek bir Gürcü monarşisi çatısı altında birleşmesiyle iç karışıklık dönemi son buldu.
Birleşik Gürcistan Krallığı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Feodalizmin gelişme dönemi ve ortak düşmanlara karşı mücadele en az çeşitli Gürcü devletlerinin aynı inanca olan bağlılığı kadar Gürcistan feodal monarşisinin 11. yüzyılda Bagrationi Hanedanı altında manevi ve politik birleşmesi için büyük bir öneme sahipti.
Gürcistan Krallığı 12. ve 13. yüzyıllarda gücünün doruğuna ulaştı. Kurucu Davit (1089-1125) ve onun büyük torunu Kraliçe Tamar (1184-1213)'ın hükümdarlıkları arasındaki bu dönem Gürcistan'ın Altın Çağı ya da Gürcü Rönesansı olarak bilinir.[39] Batı Avrupa'daki benzerinden önce gelen bu erken Gürcü Rönesansı etkileyici askeri zaferler, bölgesel yayılma ve mimari, edebiyat, felsefe ve bilimde kültürel rönesans olarak karakterize edilir.[40] Gürcistan'ın Altın Çağı geride muazzam katedraller, romantik şiir ve edebiyat ve daha sonra bir milli destan olarak kabul edilecek Kaplan Postlu Şövalye epik şiirini miras bıraktı.[41][42]
Davit, feodal lordların muhalefetini bastırdı ve yabancı işgalcilerle mücadele etmek için elindeki gücünü merkezileştirdi. 1121 yılında Didgori Muharebesi'nde kendinden kat kat büyük Türk ordularını bozguna uğrattı ve Tiflis'i özgürleştirdi.[43]
.jpg)
Gürcistan'ın ilk kadın hükümdarı Tamar'ın 29 yıllık saltanatı Gürcistan tarihinin en başarılı dönemi olarak kabul edilir. Tamar'a “krallar kralı” (mepe mepeta) unvanı verildi.[44] Muhalefeti etkisiz hale getirmeyi başardı ve rakip devletler Selçuklu ve Bizansın çöküşüyle birlikte başarılı bir dış politika izledi. Tamar seçkin güçlü bir orduyla birlikte Kafkasya'yı ve bugünkü Azerbaycan, Ermenistan, Türkiye'nin doğusu ve aynı zamanda kuzey İran'ın büyük bir bölümünü hakimiyet altına alan bir imparatorluğu kurarak atalarının başarıları üzerine yenilerini inşa etti.[45] Tamarın 1213 yılında ölümünden sonraki yirmi yıllık dönemde Moğol istilaları ile krallık zayıfladı.[46]
Gürcistan Krallığı'nın yeniden canlanışı Tiflis'in 1226 yılında Celaleddin Harezmşah tarafından ele geçirilip harap edilmesiyle gecikti.[47] Ülkenin eski gücü ve Hristiyan kültürünü yeniden canlandırdığı için “Parlak” olarak anılan II. Demetre'nin oğlu V. Giorgi tarafından Moğollar kovuldu. V. Giorgi birleşik Gürcü devletinin büyük krallarından sonuncusuydu. Onun ölümünün ardından farklı yerel yöneticiler 15. yüzyılda krallığın kesin bölünüşüne dek kendi saltanatlarını kurmak için merkezi Gürcistan yönetimiyle savaştılar. Gürcistan daha sonra Timur'un istilaları ile zayıfladı. Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmenlerinin krallığın güney bölgelerine yaptığı sürekli akınlarla birlikte istilaların devam etmesi krallığın yeniden canlanışına zaman vermedi.
Üç Taraflı Bölünme
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcistan Krallığı'nda 1466 yılında iç karışıklıklar ortaya çıktı ve ülke üç bağımsız krallık ve beş yarı bağımsız prensliğe bölündü. Komşu büyük imparatorluklar bu iç bölünmeden yararlandılar, 16. yüzyılın başlarından 18. yüzyılın sonlarına kadar Safevi İran (Ardılı Afşar ve Kaçar hanedanları) ve Osmanlılar doğu ve batı Gürcistan'da hakimiyet kurdular.[48]
Bölgelerin yöneticileri kısmen özerk kaldı ve çeşitli dönemlerde ayaklanmalar çıkardılar. Ancak daha sonraki Osmanlı ve İran işgalleri yerel krallıkları ve bölgeleri zayıflattı. Sürekli Osmanlı-İran Savaşları ve sürgünlerin sonucunda Gürcistan'ın nüfusu 18. yüzyılın sonunda 784.700'e düştü.[49] Doğu Gürcistan (Safevi Gürcistan), Kartli ve Kaheti krallıklarını kapsamaktaydı ve komşu rakip devlet Osmanlı ile imzalanan 1555 Amasya Antlaşması'ndan beri İran hâkimiyeti altındaydı. 1744 yılında II. Erekle Osmanlı-İran Savaşları'nda İran'a bağlılığı ve başarıları sonucunda Nadir Şah tarafından Kartli Kralı olarak tanındı. 1747 yılında Nadir Şah'ın ölümünün ardından iki krallık da İran hakimiyetinden kurtuldu ve Kral II. Erekle'nin liderliğinde 1762 yılında yeniden birleşti.[50]
1783 yılında Rusya ve Doğu Gürcistan Kartli-Kaheti Krallığı Georgiyevsk Antlaşması'nı imzaladılar. Bu antlaşma ile Gürcistan, İran'a veya başka bir dış güce bağlanmayacak ve dış ilişkilerde bağlılığı karşılığında Gürcistan'ın toprak bütünlüğünü ve yönetici Bagrationi Hanedanı'nın sürekliliğini garanti eden Rusya'nın sözde himayesi altında olacaktı.[51]
Ancak Gürcistan'ı savunma sözüne rağmen Rusya, İranlılar 1795 yılında Tiflis'i ele geçirip yağmaladığında ve şehrin ahalisini katlettiğinde hiçbir yardımda bulunmadı.[52] Daha sonra 1796'da Kaçar İran'a karşı başlatılan cezalandırıcı bir sefere rağmen, bu dönem, 1801'de Rusya'nın Georgiyevsk Antlaşması'nı ihlal etmesi ve Doğu Gürcistan'ı ilhak etmesiyle sonuçlandı, ardından bunu kraliyet Bagrationi Hanedanı'nın yönetim haklarının ve aynı zamanda Gürcü Ortodoks Kilisesi'nin otosefalinin kaldırılması izledi. Pyotr Bagration, yönetim hakkı kaldırılan Bagrationi Hanedanı'ndan bir prens, Napolyon Savaşları'nda Rusya İmparatorluğu ordusunu yöneten önde gelen bir generaldi.[53]
Rus İmparatorluğu'nda Gürcistan
[değiştir | kaynağı değiştir]_-_Google_Art_Project.jpg)
22 Aralık 1800'de Çar I. Pavel, Kartli-Kaheti Kralı XII. Giorgi'nin sözde daveti ile 8 Ocak 1811'de kesinleşen Gürcistan'ın (Kartli-Kaheti) Rus İmparatorluğu'na katılması ilanını imzaladı[54][55] ve 12 Eylül 1801 yılında Çar I. Aleksandr tarafından onaylandı.[56][57] Bagrationi krallık ailesi krallıktan sürgün edilmişti. Sankt-Peterburg'daki Gürcü elçisi Prens Kurakin'e sunulan protesto notu ile tepki verdi.[58] Mayıs 1801'de, Emperyal Rusya General Karl Knorring'in gözetimi altında, Doğu Gürcistan'daki yönetimi İvan Petroviç Lazarev'in başkanlık ettiği hükûmete devretti.[59] Gürcistan asilleri Knorring'in soyluları Sioni Katedrali'nde topladığı ve Emperyal Rusya Tacı üzerine yemin etmeye zorladığı 12 Nisan 1802 tarihine kadar kararnameyi kabul etmediler. Yemin etmeyenler geçici olarak tutuklandılar.[60]
1805 yazında, Rus birlikleri Zagam yakınlarındaki Askerani Nehri'nde 1804-1813 Rus-İran Savaşı sırasında İran ordusunu yenilgiye uğrattı ve şimdi resmi olarak imparatorluk bölgesi olan Tiflis'i yeni bir İran işgalinden kurtardı. Doğu Gürcistan üzerindeki Rus hakimiyeti 1813 Gülistan Antlaşması ile İran tarafından resmi olarak kabul edildi.[61] Doğu Gürcistan'ın işgalini takiben Batı Gürcistan İmereti Krallığı I. Aleksandr tarafından işgal edilmişti. Son İmereti kralı ve Gürcü Bagrationi yöneticisi II. Solomon halkı işgalci Rusya'ya karşı harekete geçirme ve yabancı devletlerin desteğini sağlama çabalarının sonuçsuz kalmasından sonra 1815 yılında sürgünde öldü.[62] 1803 yılından 1878 yılına kadar gerçekleşen sayısız Osmanlı-Rus savaşının sonucu olarak Gürcistan'ın daha önce kaybedilmiş birkaç bölgesi - Acara gibi- geri kazanıldı ve imparatorluğa dahil oldu. Guria Prensliği feshedilip 1829 yılında imparatorluğa katılırken Svaneti 1858 yılında kademeli olarak işgal edildi. Megrelya, 1803 yılından itibaren Rus İmparatorluğu vasalı olmasına rağmen 1867 yılına dek imparatorluğa katılmadı.[63]
Bağımsızlığın İlanı
[değiştir | kaynağı değiştir].svg)
1917 yılı Rus Devriminden sonra Nikolay Çheidze başkanlığında Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti kuruldu. Federasyon üç ülkeyi kapsamaktaydı: Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan. Osmanlı'nın dağılan Rusya İmparatorluğu'nun Kafkasya bölgeleri üzerinde hak iddia etmesi üzerine Gürcistan 26 Mayıs 1918 yılında bağımsızlığını ilan etti. Menşevik Gürcistan Sosyal Demokratik Partisi parlamento seçimlerini kazandı ve Noe Jordania başbakan oldu. Sovyet işgaline rağmen Noe Jordania, 1930'lar boyunca Fransa, Birleşik Krallık, Belçika ve Polonya tarafından Gürcü Hükümeti'nin meşru başbakanı olarak tanındı.[64]
Gürcistan ve Ermenistan arasındaki çoğunlukla Ermeni nüfusa sahip tartışmalı bölgeler üzerine patlak veren 1918 Gürcü-Ermeni Savaşı İngiliz arabuluculuğu ile sona erdi. 1918-1919 yılları arasında Gürcü general Giorgi Mazniaşvili, bağımsız Gürcistan için Karadeniz kıyısında Tuapse'den Soçi'ye kadar ve Adler için hak iddia eden Moisev ve Denikin tarafından yönetilen Beyaz Ordu'ya karşı bir saldırıyı yönetti.[65] Ülkenin bağımsızlığı çok uzun sürmedi, 1922'de Sovyetler Birliği tarafından işgal edildi.
Sovyetler Birliği'nde Gürcistan
[değiştir | kaynağı değiştir]
Şubat 1921'de Rus İç Savaşı sırasında Kızıl Ordu Gürcistan'a ilerledi ve yerel Bolşevikleri iktidara getirdi. Gürcü ordusu yenilmişti ve Sosyal Demokrat hükûmeti ülkeyi terk etti. 25 Şubat 1921'de Kızıl Ordu Tiflis'e girdi ve Flipp Maharadze'nin başbakanlık yaptığı işçilerin ve köylülerin sovyetler hükûmetini kurdu. Gürcistan, 1921 yılında Ermenistan ve Azerbaycan ile birlikte 1922 yılında Sovyetler Birliği'nin kurucu üyelerinden biri olacağı Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'ne dahil oldu.
Endüstrileşmemiş ve sosyal olarak geri kalmış görülen Gürcistan'da Bolşeviklere karşı kayda değer bir muhalefet kalmıştı ve bu 1924 Ağustos Ayaklanması'nda doruğa ulaştı. Sovyet yönetimi resmi olarak ancak ayaklanma hızlıca bastırıldığında kurulmuş oldu.[66] Gürcistan birinci beş yıllık plana dek SSCB'nin endüstrileşmemiş bir parçası olarak kalacak ancak birinci beş yıllık plan ile birlikte tekstil ürünlerinin büyük merkezi haline gelecekti. Daha sonra 1936 yılında TSFSC dağıldı ve Gürcistan bir birlik cumhuriyeti olarak ortaya çıktı: Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti.
Josef Stalin, Gori'de doğmuş etnik bir Gürcü (იოსებ ჯუღაშვილი) İoseb Cughaşvili, Bolşevikler arasında önde gelen bir isimdi.[67] Stalin en yüksek mevkiye ulaşacak ve Sovyetler Birliği'ni 1920'lerden 5 Mart 1953 yılında ölümüne dek yönetecekti.
1941 Haziran ayında Nazi Almanyası Kafkas petrol alanları ve cephane fabrikalarına ulaşmak hedefi ile Sovyetler Birliği'ni işgal etti. Naziler Gürcistan'a asla ulaşamadı ancak neredeyse 700.000 Gürcü işgalcileri kovmak ve Berlin'e ilerlemek için Kızıl Ordu saflarında savaştı. Savaşa katılanlardan neredeyse 350.000 Gürcü asker öldü.[68] Texel'deki Gürcü Ayaklanması 2. Dünya Savaşı'nda Avrupa'daki son muharebeydi.
Stalin'in ölümünden sonra Nikita Kruşçev Sovyetler Birliği'nin lideri oldu ve bir de-Stalinizasyon politikası uygulandı. Buna Kruşçev Raporu'nun yayınlanmasının üzerine neredeyse 100 öğrencinin öldüğü 1956 isyanlarının patlak verdiği Gürcistan dışında hiçbir yerde bu kadar alenen ve şiddetli bir karşıtlık bulunmuyordu.
Sovyetler Birliği'nin geri kalan dönemi boyunca Gürcistan ekonomisi büyümeye devam etti ve giderek artan bariz yolsuzluklar sergilenmesine ve hükûmetin halka yabancılaşmasına rağmen önemli bir gelişme tecrübe edildi. Gürcü Komünist liderliği, 1986 yılında Perestroyka'nın başlangıcıyla birlikte değişikliklere ayak uydurmada yetersiz kaldı ve rütbeli Komünistler de dahil olmak üzere birçok Gürcü tek çözüm yolunun mevcut Sovyet sisteminden ayrılmak olduğuna karar verdi.
Yeniden bağımsızlığın ilanı
[değiştir | kaynağı değiştir]9 Nisan 1991'de, Sovyetler Birliği'nin dağılmasından kısa bir süre önce, Gürcistan Yüksek Konseyi, 31 Mart 1991'de yapılan referandumdan sonra bağımsızlığını ilan etti.[69] 26 Mayıs 1991'de Zviad Gamsahurdia, bağımsız Gürcistan'ın ilk Cumhurbaşkanı seçildi. Gamsahurdia, Gürcü milliyetçiliğini canlandırdı ve Tiflis'in Sovyetler Birliği altında özerk oblastlar olarak sınıflandırılan Abhazya ve Güney Osetya gibi bölgeler üzerindeki otoritesini savunacağına söz verdi.[70]
Kısa süre sonra 22 Aralık 1991'den 6 Ocak 1992'ye kadar süren kanlı bir darbeyle iktidardan indirildi. Darbe, Ulusal Muhafızların bir kısmı ve "Mhedrioni" ("Süvari") adlı paramiliter bir örgüt tarafından kışkırtıldı. Ülke, neredeyse 1995 yılına kadar süren şiddetli bir iç savaşın içine girdi. Eduard Şevardnadze (1985'ten 1991'e kadar Sovyet Dışişleri Bakanı) 1992'de Gürcistan'a döndü ve darbenin liderleri olan Tengiz Kitovani ve Jaba İoseliani ile birlikte "Devlet Konseyi" adlı bir koalisyon hükûmetine başkanlık etti.
Gürcistan'ın iki bölgesinde, Abhazya ve Güney Osetya'da, yerel ayrılıkçılar ile Gürcü nüfusun çoğunluğu arasında artan anlaşmazlıklar, etnik gruplar arası yaygın şiddet ve savaşlara dönüştü.[70] Rusya tarafından desteklenen Abhazya ve Güney Osetya, Gürcistan'ın tartışmalı bölgelerde sadece bazı kısımları kontrolde tutmasıyla Gürcistan'dan de facto bağımsızlık elde etti.[70] 1995 yılında, Şevardnadze resmi olarak Gürcistan cumhurbaşkanı seçildi.
.jpg)
Abhazya Savaşı (1992-1993) sırasında, Abhaz ayrılıkçıları ve Kuzey Kafkasyalı gönüllüler (Çeçenler dahil) tarafından yaklaşık 230.000 ila 250.000 Gürcü[71] Abhazya'dan sürgün edildi. Yaklaşık 23.000 Gürcü[72] de Güney Osetya'dan (Tshinvali) kaçtı ve birçok Oset aile Borcomi bölgesindeki evlerini terk etmek zorunda kaldı ve Rusya'ya taşındı.
2003 yılında, (2000 yılında yeniden seçimleri kazanan) Şevardnadze, Gürcü muhalefeti ve uluslararası gözlemcilerin 2 Kasım parlamento seçimlerinin sahtekarlıkla gölgelendiğini iddia etmelerinin ardından Gül Devrimi ile görevden alındı.[73] Devrim, Şevardnadze'nin iktidar partisinin eski üyeleri ve liderleri olan Miheil Saakaşvili, Zurab Jvania ve Nino Burcanadze tarafından yönetildi. Miheil Saakaşvili, 2004 yılında Gürcistan Devlet Başkanı seçildi.[74]
Gül Devrimi'nin ardından, ülkenin askeri ve ekonomik yeteneklerini güçlendirmek için bir dizi reform başlatıldı. Yeni hükûmetin güneybatıdaki Acara Özerk Cumhuriyeti'nde merkezi otoritesini yeniden sağlamaya yönelik çabaları, 2004'ün başlarında büyük bir krize yol açtı. Acara'daki başarısı, Saakaşvili'yi ayrılıkçı Güney Osetya'da çabalarını yoğunlaştırmaya teşvik etti, ancak başarılı olamadı.
Bu olaylar, Gürcistan'ın İkinci Çeçen Savaşı'na karıştığı yönündeki suçlamaların yanı sıra,[75] Rusya'nın iki ayrılıkçı bölgeye açık yardımı ve desteğiyle de kötüleşen Rusya ile ilişkilerin ciddi şekilde bozulmasına neden oldu. Giderek zorlaşan bu ilişkilere rağmen, Mayıs 2005'te Gürcistan ve Rusya, Batum ve Ahalkalaki'deki Rus askeri üslerinin (Sovyet döneminden kalma) çekildiği ikili bir anlaşmaya vardı.[76] Rusya, 1999 İstanbul Zirvesi sırasında Uyarlanmış Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Antlaşması'nın kabul edilmesinin ardından boşaltmak zorunda olduğu Abhazya'daki Gudauta üssünden geri çekilmediği halde,[77] Batum ve Ahalkalaki'de bulunan üslerden tüm personel ve teçhizatı Aralık 2007'ye kadar geri çekti.[78]
Rus-Gürcü Savaşı ve sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcistan ve Rusya arasındaki gerilim Nisan 2008'de tırmanmaya başladı.[79][80][81] 1 Ağustos 2008'de Gürcü barış güçlerini taşıyan bir arabayı hedef alan bombalı saldırı meydana geldi. Güney Osetyalı ayrılıkçılar, çatışmaların başlamasına neden olan ve beş Gürcü askerini yaralayan bu olayı kışkırtmaktan sorumluydu. Buna karşılık,[82] birkaç Güney Osetyalı milis vuruldu.[83] Güney Osetyalı ayrılıkçılar 1 Ağustos'ta Gürcü köylerini bombalamaya başladı. Bu topçu saldırıları, 1 Ağustos'tan itibaren Gürcü askerlerinin periyodik olarak karşı ateş açmalarına neden oldu.[79][83][84][85][86]
30 Eylül 2009'da, Avrupa Birliği sponsorluğundaki Gürcistan'daki Çatışmaya İlişkin Bağımsız Uluslararası Gerçek Bulma Misyonu, aylar süren karşılıklı provokasyonlar sürmektekteyken, "Gürcistan'ın Tshinvali kasabasına ve çevresindeki bölgelere yönelik geniş çaplı bir askeri operasyonuyla, 7-8 Ağustos 2008 gecesi açık çatışmalar başladı." şeklinde raporunda ifade etmektedir.[87][88]
7 Ağustos 2008 günü saat 19:00 civarında, Gürcistan Cumhurbaşkanı Miheil Saakaşvili tek taraflı ateşkes ilan etti ve barış görüşmeleri çağrısında bulundu.[89] Ancak, Gürcü köylerine (Güney Osetya çatışma bölgesinde yer alan) yönelik artan saldırılara kısa süre sonra Gürcü birliklerinin silah sesleri eşlik etti[90][91] ve Gürcü askerleri daha sonra 8 Ağustos gecesi sözde Güney Osetya Cumhuriyeti'ne (Tshinvali) doğru harekete geçtiler, 8 Ağustos sabahı Tshinvali'nin merkezine ulaştılar.[92] Bir Gürcü diplomat, 8 Ağustos'ta Rus Kommersant gazetesine verdiği demeçte Tiflis'in Tshinvali'nin kontrolünü ele geçirerek Gürcistan'ın Gürcü vatandaşlarının öldürülmesine müsamaha etmeyeceğini göstermek istediğini söyledi.[93] Rus askeri uzmanı Pavel Felgenhauer'e göre, Oset provokasyonu, önceden planlanmış Rus askeri işgali için bir bahane olarak ihtiyaç duyulan Gürcü tepkisini tetiklemeyi amaçlıyordu.[94] Gürcü istihbaratına[95] ve bazı Rus basınında çıkan haberlere göre, normal (barış gücü olmayan) Rus Ordusu'nun bazı kısımları, Gürcistan'ın askerî harekâtından önce Roki Tüneli üzerinden Güney Osetya topraklarına taşınmıştı.[96]
.svg)
Rusya, Gürcistan'ı "Güney Osetya'ya saldırmakla" suçladı[97] ve 8 Ağustos 2008'de "barışı uygulama" bahanesiyle Gürcistan'a büyük çaplı bir kara, hava ve deniz saldırısı başlattı.[85] Gürcistan içindeki hedeflere yönelik Rus hava saldırıları da başlatıldı.[98] Ayrılıkçı Abhaz güçleri, Gürcistan'ın elindeki Kodori Geçidi'ne saldırarak 9 Ağustos'ta ikinci bir cephe açtı.[99] Tshinvali, 10 Ağustos'ta Rus ordusu tarafından ele geçirildi.[98] Rus güçleri, Gürcistan'ın Zugdidi,[100] Senaki,[101] Poti[102] ve Gori şehirlerini (ateşkes anlaşmasının müzakerelerinin ardından sonuncusu) işgal etti.[103] Rus Karadeniz Filosu Gürcistan kıyılarını ablukaya aldı.[85]
Güney Osetyalı militanlar, Güney Osetya'daki Gürcülere karşı bir etnik temizlik yürüttüler[104] ve savaş sona erdikten sonra Tshinvali civarındaki Gürcü köylerini yok ettiler.[105] Savaş 192.000 kişiyi yerinden etti[106] ve birçoğu savaştan sonra evlerine dönebilse de, bir yıl sonra yaklaşık 30.000 etnik Gürcü yerinden edildi.[107] Sözde Güney Osetya lideri Eduard Kokoity, Kommersant'ta yayınlanan bir röportajda Gürcülerin geri dönmesine izin vermeyeceğini söyledi.[108][109]
Fransa Cumhurbaşkanı Nicolas Sarkozy, 12 Ağustos 2008'de bir ateşkes anlaşmasını müzakere etti.[110] 17 Ağustos'ta Rusya Devlet Başkanı Dmitri Medvedev, Rus kuvvetlerinin ertesi gün Gürcistan'dan çekilmeye başlayacağını duyurdu.[111] Rusya, Abhazya ve Güney Osetya'yı 26 Ağustos'ta ayrı cumhuriyetler olarak tanıdı.[112] Rusya'nın tanımasına cevaben, Gürcistan hükûmeti Rusya ile diplomatik ilişkilerini kesti.[113] Rus güçleri Abhazya ve Güney Osetya sınırındaki tampon bölgeleri 8 Ekim'de terk etti ve Gürcistan'daki Avrupa Birliği İzleme Misyonu tampon bölgelere gönderildi.[114] Savaştan bu yana Gürcistan, Abhazya ve Güney Osetya'nın Gürcistan'ın işgal altındaki toprakları olduğunu belirtiyor.[115][116]
Siyaset
[değiştir | kaynağı değiştir]Gürcistan, Cumhurbaşkanı'nın devlet başkanı ve Başbakan'ın hükûmetin başı olduğu, temsili demokratik bir parlamenter cumhuriyettir. Yürütme yetkisine Gürcistan Kabinesi sahiptir. Kabine, Başbakan tarafından başkanlık edilen ve Cumhurbaşkanı tarafından atanan bakanlardan oluşur. Salome Zurabişvili, 2018 Gürcistan cumhurbaşkanlığı seçimlerinde oyların %59,52'sini kazandıktan sonra şu anki Gürcistan Cumhurbaşkanı olmuştur. İrakli Garibaşvili 2021'den beri Gürcistan Başbakanıdır.
Yasama yetkisi Gürcistan Parlamentosuna aittir. Parlamento tek kamaralı ve milletvekili olarak bilinen 150 üyesi vardır, bunların 73'ü tek üyeli bölgeleri temsil etmek üzere çok sayıda kişi ve 77'si partileri orantılı temsille temsil etmek üzere seçilmektedir. Milletvekilleri dört yıllık dönemler için seçilir. 26 Mayıs 2012'de Saakaşvili, gücü merkezileştirmek ve bazı siyasi kontrolü Abhazya'ya yakınlaştırmak amacıyla batıdaki Kutaisi şehrinde yeni bir Parlamento binasının açılışını yaptı.[117] Ekim 2012 seçimleri, Başkan Saakaşvili'nin ertesi gün kabul ettiği muhalefetteki "Gürcü Hayali - Demokratik Gürcistan" koalisyonunun zaferiyle sonuçlandı.[118]
Gürcistan'daki siyasi özgürlüğün derecesine ilişkin farklı görüşler mevcuttur. Saakaşvili 2008 yılında ülkenin "Avrupa demokrasisi olma yolunda" ilerlediğine inanıyordu.[119] Freedom House, Gürcistan'ı kısmen özgür bir ülke olarak listeliyor.[120]
Parlamento, 2012 parlamento seçimlerine hazırlık olarak, 27 Aralık 2011 tarihinde, sivil toplum kuruluşları (STK'lar) ve Venedik Komisyonu'ndan gelen birçok tavsiyeyi içeren yeni bir seçim yasasını kabul etti. Bununla birlikte, yeni kanun, Venedik Komisyonu'nun, tek mandalı seçim bölgelerini boyut olarak karşılaştırılabilir olacak şekilde yeniden oluşturarak oyların eşitliğini güçlendirmeye yönelik birincil tavsiyesini ele almadı. 28 Aralık'ta Parlamento, kampanya ve siyasi parti finansmanını düzenlemek için Siyasi Birlikler Yasasını değiştirdi. Yerel ve uluslararası gözlemciler, siyasi rüşveti belirleme kriterlerinin belirsizliği ve hangi kişi ve kuruluşların yasaya tabi olacağı da dahil olmak üzere çeşitli değişikliklerle ilgili endişelerini dile getirdiler. Mart 2012 itibarıyla, Parlamento bu endişeleri gidermek için başka değişiklikleri tartışıyordu.[121]
Dış İlişkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcistan, doğrudan komşularıyla (Ermenistan, Azerbaycan ve Türkiye) iyi ilişkiler sürdürmekte. Gürcistan, Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi, Dünya Ticaret Örgütü, Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, GUAM Demokrasi ve Ekonomik Kalkınma Örgütü, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası[122] ve Asya Kalkınma Bankası[123] üyesidir. Gürcistan ayrıca Fransa,[124] Almanya,[125] İsrail,[126] Japan,[127] Japonya, Güney Kore,[128] Sri Lanka,[129] Türkiye,[130] Ukrayna,[131] Amerika Birleşik Devletleri[132] ve diğer birçok ülke ile siyasi, ekonomik ve askeri ilişkileri sürdürmektedir.[133]
Özellikle önerilen AB ve NATO üyeliği, ABD'nin Eğit-Donat askeri yardım programı ve Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının inşası yoluyla Gürcistan'da artan ABD ve Avrupa Birliği etkisi, Tiflis'in Moskova ile ilişkilerini sık sık gerginleştirdi. Gürcistan'ın Irak'taki koalisyon güçlerindeki varlığını artırma kararı önemli bir girişimdi.[134]
Gürcistan şu anda NATO'nun tam üyesi olmak için çalışıyor. Ağustos 2004'te Gürcistan Bireysel Ortaklık Eylem Planı resmi olarak NATO'ya sunuldu. 29 Ekim 2004 tarihinde, NATO'nun Kuzey Atlantik Konseyi Gürcistan'ın Bireysel Ortaklık Eylem Planı'nı onayladı ve Gürcistan, Avrupa-Atlantik Entegrasyonunun ikinci aşamasına geçti. 2005 yılında Gürcistan Cumhurbaşkanı'nın kararıyla, Başbakan başkanlığındaki bölümler arası Bireysel Ortaklık Eylem Planını uygulamak için bir devlet komisyonu kuruldu. Komisyon, Bireysel Ortaklık Eylem Planının uygulanmasını koordine etmek ve kontrol etmekle görevlendirildi.
14 Şubat 2005 tarihinde, Gürcistan ile NATO arasında Barış İçin Ortaklık irtibat subayının atanmasına ilişkin anlaşma yürürlüğe girmiş ve bu suretle Gürcistan'a Güney Kafkasya'dan bir irtibat subayı atanmıştır. 2 Mart 2005 tarihinde, ev sahibi ülkenin NATO kuvvetlerine ve NATO personeline destek ve transit geçişinin sağlanması konusunda anlaşma imzalandı. 6-9 Mart 2006'da IPAP uygulama ara değerlendirme ekibi Tiflis'e geldi. 13 Nisan 2006'da, Bireysel Ortaklık Eylem Planı'nın uygulanmasına ilişkin değerlendirme raporunun tartışılması 26 + 1 formatında NATO Genel Merkezi'nde yapıldı.[135] 2006 yılında Gürcistan parlamentosu, Gürcistan'ın NATO'ya entegrasyonu için çağrıda bulunan tasarıyı oybirliğiyle oyladı. Gürcistan'daki Gürcülerin ve politikacıların çoğunluğu NATO üyeliğini desteklemektedir.[136]
Eylül 2019'da Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, "NATO'nun sınırlarımıza yaklaşması Rusya için bir tehdittir" dedi.[137] Yalnızca Tiflis yönetimindeki toprakları kapsayan toplu savunma ile ilgili şartla NATO Gürcistan üyeliğini kabul ederse, (yani Gürcü toprakları Abhazya ve Güney Osetya hariç, her ikisi de şu anda Rusya tarafından desteklenen, tanınmayan ayrılıkçı cumhuriyetlerdir.) "Bir savaş başlatmayacağız, ancak bu tür bir davranış NATO ile ve ittifaka girmeye istekli ülkelerle ilişkilerimizi zayıflatacaktır."[138]
George W. Bush, ülkeyi ziyaret eden ilk ABD başkanı oldu.[139] Tiflis Uluslararası Havalimanı'na giden cadde o zamandan beri George W. Bush Caddesi olarak adlandırılıyor.[140] 2 Ekim 2006 tarihinde, Gürcistan ve Avrupa Birliği, Avrupa Komşuluk Politikası kapsamında kabul edilen Gürcistan-Avrupa Birliği Eylem Planı metnine ilişkin ortak bir bildiri imzaladı. Eylem Planı, 14 Kasım 2006'da Brüksel'deki AB-Gürcistan İşbirliği Konseyi toplantısında resmi olarak onaylandı.[141] Haziran 2014'te AB ve Gürcistan, 1 Temmuz 2016'da yürürlüğe giren bir Ortaklık Anlaşması imzaladı.[142] 13 Aralık 2016'da AB ve Gürcistan, Gürcistan vatandaşları için vize serbestliği konusunda anlaşmaya vardı.[143] 27 Şubat 2017'de Konsey, AB'ye seyahat eden Gürcüler için herhangi bir 180 günlük süre içinde 90 günlük kalış süresi için vize serbestleştirme yönetmeliğini kabul etti.[144]
Ordu
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcistan ordusu ya da diğer adıyla Gürcistan Savunma Kuvvetleri (GSK) Kara Kuvvetleri ve Hava Kuvvetleri olarak iki bölümden oluşur.[145] GSK'ın misyonu ve işlevleri Gürcistan Anayasası'na, Gürcistan Savunma ve Ulusal Askeri Strateji Yasası'na ve Gürcistan'ın imzaladığı uluslararası anlaşmalara dayanmaktadır ve Savunma Bakanlığı'nın rehberliği ve yetkisi altında uygulanır. Gürcistan'ın 2017 askeri bütçesi, 2016 yılına göre 78 milyon ₾ artışla 748 milyonlarıdır. Askeri bütçenin en büyük kısmı, %62,5'i zırhlı kuvvetlere hazır olma ve güç geliştirme için tahsis edilmiştir.[146] Gürcistan, Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kazandıktan sonra kendi savunma sanayisini geliştirmeye başladı. STC Delta tarafından yapılan ürünlerin ilk sergisi 1999'da yapıldı.[147] STC Delta şu anda zırhlı araçlar, topçu sistemleri, havacılık sistemleri, kişisel koruma ekipmanları ve küçük silahlar dahil olmak üzere çeşitli askeri teçhizat üretmektedir.[148]
Irak Savaşı'nın sonraki dönemlerinde Gürcistan'ın Çok Uluslu Güç'te görev yapan 2.000'e kadar askeri vardı.[149] Gürcistan ayrıca Afganistan’da NATO liderliğindeki Uluslararası Güvenlik Yardım Gücü'ne katıldı. 2013'teki 1.560 askerle, o zamanlar NATO dışındaki[150] en büyük ve kişi başına en fazla asker katkısı yapan ülkeydi.[151][152] 11.000'den fazla Gürcü askeri Afganistan'da rotasyona tabi tutuldu.[153] 2015 itibarıyla, Afganistan'da 31 Gürcü askerin çoğu Helmand operasyonu sırasında öldü[154] ve 35'i ampute dahil 435'i yaralandı.[155][156]
Kolluk Kuvvetleri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcistan'da kanun yaptırımı Gürcistan İçişleri Bakanlığı tarafından yürütülür ve sağlanır. Son yıllarda, Gürcistan İçişleri Bakanlığı'nın Devriye Polis Departmanı, artık polisin daha önce özel bağımsız devlet kurumları tarafından yerine getirilen pek çok görevi üstlendiği radikal bir dönüşüm geçirdi. Polis tarafından yerine getirilen yeni görevler arasında sınır güvenliği, gümrük işlevleri ve sözleşmeli güvenlik hükümleri bulunmaktadır ; ikinci işlev, özel 'güvenlik polisi' tarafından gerçekleştirilir. Ulusal güvenlik adına toplanan istihbarat artık Gürcistan İstihbarat Servisi'nin görev alanı olmuştur.
2005 yılında Başkan Miheil Saakaşvili, yolsuzluk nedeniyle Gürcistan Ulusal Polisi'nin tüm trafik polislerini (yaklaşık 30.000 polis memuru) kovdu.[157][158] Daha sonra acemi erler etrafında yeni bir kuvvet oluşturuldu.[157] ABD Dışişleri Bakanlığı'nın Uluslararası Narkotik ve Yasa Uygulama İşleri Bürosu, eğitim çabalarına yardım sağlamış ve danışmanlık sıfatıyla hareket etmeye devam etmektedir.[159]
Yeni "Patruli" kuvveti yaygın yolsuzlukla suçlanan trafik polisinin yerini almak üzere ilk olarak 2005 yazında tanıtıldı.[160] Polis, 2004 yılında 022 (şu anda 112) Acil telefon numarası hizmetini başlatmıştır.[161]
İnsan Hakları
[değiştir | kaynağı değiştir]Gürcistan'da insan hakları, ülkenin anayasası tarafından güvence altına alınmıştır. Gürcistan Parlamentosu tarafından bu tür hakların uygulanmasını sağlamak için seçilen bağımsız bir insan hakları savunucusu bulunmaktadır.[162] Gürcistan, Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmesi'ni 2005 yılında onaylamıştır. "Hoşgörü" STK'sı, uygulanmasına ilişkin alternatif raporunda, Azeri okullarının sayısındaki hızlı bir düşüşten ve Azeri okullarına Azerice konuşmayan müdür atama vakalarından söz etmektedir.[163]
Hükûmet, 26 Mayıs 2011 tarihinde Nino Burcanadze liderliğindeki protestocuları, Rustaveli Bulvarı'nı bağımsızlık günü yürüyüşü için açmayı reddetmelerinin ardından göz yaşartıcı gaz ve plastik mermilerle dağıttığı için gösteri izinleri ve alternatif bir mekan seçmeleri teklif edilmesine rağmen aşırı güç kullandığı iddiasıyla eleştirildi.[164][165][166][167] İnsan hakları aktivistleri protestoların barışçıl olduğunu savunurken, hükûmet birçok protestocunun maskeli olduğuna ve ağır sopalarla ve molotofkokteylleriyle silahlandırıldığına dikkat çekti.[168] Gürcü muhalefet lideri Nino Burcanadze, darbe planlamakla ilgili suçlamaların temelsiz olduğunu ve protestocuların eylemlerinin meşru olduğunu söyledi.[167][169]
Gürcistan, bağımsızlığından bu yana uyuşturucuya karşı sert politikalar sürdürdü ve esrar kullanımı için bile uzun cezalar verdi. Bu, insan hakları aktivistlerinden eleştiri aldı[170] ve protestolara yol açtı.[171] Sivil toplum kuruluşlarından gelen davalara yanıt olarak, 2018'de Gürcistan Anayasa Mahkemesi "marihuana tüketimi özgür kişilik hakkı tarafından korunan bir eylemdir"[172] ve "[Esrarın] yalnızca kullanıcının sağlığına zarar verebilmesi sonuçtan kullanıcının kendini sorumlu tutar. Bu tür eylemlerin sorumluluğu halk için tehlikeli sonuçlara yol açmaz" şeklinde hükmetti.[173] Bu kararla Gürcistan, esrarın çocukların yanında kullanılmasının hala yasak olmasına rağmen dünyada esrarı yasallaştıran ilk ülkelerden biri oldu.[174]
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcistan çoğunlukla Güney Kafkasya'da yer alırken, ülkenin bazı kısımları da Kuzey Kafkasya'da bulunmaktadır.[175][176] Ülke 41 ° ve 44 ° K enlemleri ile 40 ° ve 47 ° D boylamları arasında yer alır ve 67.900 km² (26.216 sq mi) alana sahiptir. Çok dağlık bir ülkedir. Lihi Sıradağları ülkeyi doğu ve batı kısımlarına ayırır.[177] Tarihsel olarak, Gürcistan'ın batı kısmı Kolhis olarak bilinirken, doğu platosuna İberya deniyordu. Karmaşık bir coğrafi ortam nedeniyle dağlar, Svaneti'nin kuzey bölgesini Gürcistan'ın geri kalanından da izole eder.
Büyük Kafkas Sıradağları, Gürcistan'ın kuzey sınırını oluşturur.[177] Sıradağlardan Rusya topraklarına giden ana yollar, Şida Kartli ile Kuzey Osetya arasındaki Roki Tüneli'nden ve (Gürcü Hevi bölgesinde) Daryal Boğazı'ndan geçmektedir. Roki Tüneli, 2008 Rus-Gürcü Savaşı'nda Rus ordusu için hayati öneme sahipti, çünkü Kafkas Dağları'ndan geçen tek doğrudan yoldu. Ülkenin güney kısmı Küçük Kafkas Dağları ile sınırlanmıştır.[177] Büyük Kafkas Sıradağları, deniz seviyesinden 5.000 metre yüksekliğe ve daha fazlasına ulaşan en yüksek zirveler ile Küçük Kafkas Dağları'ndan çok daha yüksektir.
Gürcistan'daki en yüksek dağ 5.068 metre ile Şhara Dağı'dır ve ikinci en yüksek dağ deniz seviyesinden 5.059 m yükseklikteki Janga Dağı'dır.[8] Diğer önemli zirveler arasında Kazbek Dağı 5.047 m, Şota Rustaveli 4.860 m, Tetnuldi 4.858 m, Uşba 4.700 m (15.420 ft) ve Ailama 4.547 m yükseklikteki bulunmaktadır.[177] Belirtilen zirvelerden sadece Kazbek volkanik kökenlidir. Kazbek ve Şhara arasındaki bölgede (Ana Kafkasya Sıradağları boyunca yaklaşık 200 km (124 mil) mesafe) çok sayıda buzul vardır. Bugün Kafkasya'da bulunan 2.100 buzulun yaklaşık %30'u Gürcistan'da bulunuyor.
Küçük Kafkas Dağları terimi genellikle Lihi Sıradağları ile Büyük Kafkas Sıradağları'na bağlanan güney Gürcistan'ın dağlık (yayla) alanlarını tanımlamak için kullanılır.[177] Alan, iki ayrı alt bölgeye ayrılabilir; Büyük Kafkas Sıradağları'na paralel uzanan Küçük Kafkas Dağları ve Küçük Kafkas Dağları'nın hemen güneyinde yer alan Güney Gürcistan Volkanik Yaylası.
Genel olarak bölge, çeşitli birbirine bağlı dağ sıraları (büyük ölçüde volkanik kökenli) ve yüksekliği 3.400 metreyi aşmayan platolar ile karakterize edilebilir. Bölgenin öne çıkan özellikleri arasında Cavaheti Volkanik Platosu, Tabatskuri ve Paravani gibi göller, maden suyu ve kaplıcalar bulunmaktadır. Gürcistan'daki iki büyük nehir Rioni ve Mtkvari'dir. Güney Gürcistan Volkanik Yaylası, yüksek sismik aktiviteye sahip genç ve dengesiz bir jeolojik bölgedir ve Gürcistan'da kaydedilen en önemli depremlerden bazılarını yaşamıştır.
Krubera mağarası, dünyanın bilinen en derin mağarasıdır. Abhazya'da Gagra Sıradağları'nın Arabika Masifi'nde yer almaktadır. 2001 yılında, bir Rus-Ukraynalı ekip, 1.710 metrelik dünya mağara derinlik rekorunu burada kırmıştı. 2004 yılında, Ukraynalı bir ekip speleoloji tarihinde ilk kez 2.000 metrelik işareti geçtiğinde, üç seferin her birinde nüfuz derinliği artırıldı. Ekim 2005'te, mağaranın bilinen derinliğini daha da artıran CAVEX ekibi tarafından keşfedilmemiş bir bölüm bulundu. Bu keşif, mağaranın 2.140 metre olan bilinen derinliğini doğruladı.
“Gürcistan Ulusal Atlası”, ülkenin kapsamlı bir portresini veriyor. Atlas, Gürcistan'ın onur konuğu olduğu Frankfurt Kitap Fuarı 2018'de tanıtıldı.[178] İngilizce dilinde hazırlanan bu ilk Gürcistan Ulusal Atlası'na birkaç yıllık hazırlık çalışmaları sırasında 100'den fazla bilim insanı ve haritacı katkıda bulundu. 200'ün üzerinde geniş formatlı tematik harita ve rakamlar, fiziki ve beşeri coğrafyadan ekonomi ve politikaya kadar ülkeyle ilgili tüm konular hakkında bilgi içermektedir. Ayrıntılı içindekiler tablosu iki dillidir (İngilizce, Almanca) ve metinlerin ve haritaların kolayca bulunmasına yardımcı olur.[179]
Topoğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir].svg)
Ülkenin sınırları içindeki manzara oldukça çeşitlidir. Batı Gürcistan'ın manzarası alçak bataklık ormanları, bataklıklar ve ılıman yağmur ormanlarından uçsuz bucaksız kar ve buzullara kadar çeşitlilik gösterirken, ülkenin doğu kesiminde küçük yarı-kurak ovalar bile bulunuyor. Ormanlar Gürcistan topraklarının yaklaşık %40'ını kaplarken, alpin/subalpin bölgesi arazinin yaklaşık %10'unu oluşturmaktadır.
Batı Gürcistan'ın deniz seviyesinin altında kalan bölgelerinde doğal yaşam alanlarının çoğu, arazinin tarımsal gelişimi ve kentleşme nedeniyle son 100 yılda ortadan kayboldu. Kolhis Ovası'nı kaplayan ormanların büyük çoğunluğu, millî parklara ve rezervlere dahil edilen bölgeler (örneğin, Paliastomi Gölü alanı) dışında, şu anda neredeyse yok. Şu anda, orman örtüsü genellikle alçakta kalan alanların dışında kalmaktadır ve çoğunlukla dağ eteklerinde ve dağlarda yer almaktadır. Batı Gürcistan ormanları esas olarak deniz seviyesinden 600 metre yüksekliğin altında yaprak döken ağaçlardan oluşur ve meşe, gürgen, kayın, karaağaç, dişbudak ve kestane gibi türler içerir. Şimşir gibi yaprak dökmeyen türler de birçok bölgede bulunabilir. Gürcistan'ın 4000 yüksek rakım bitkisinin yaklaşık 1000'i bu ülkeye özgüdür.[180]
Acara'daki Mesheti Sıradağları'nın batı-orta yamaçları ve Megrelya ve Abhazya'daki çeşitli yerler ılıman yağmur ormanları ile kaplıdır. Deniz seviyesinden 600-1.000 metre yükseklikte yaprak döken orman, bitki yaşamını oluşturan hem geniş yapraklı hem de iğne yapraklı türlerle karışır. Bölge ağırlıklı olarak kayın, ladin ve köknar ormanlarından oluşur. 1.500-1.800 metreden sonra orman büyük ölçüde iğne yapraklı hale gelir. Ağaç örtüsü genellikle yaklaşık 1.800 metrede biter ve çoğu bölgede deniz seviyesinden 3.000 metre yüksekliğe kadar uzanan Alpin bölgesi görülür. Uçsuz bucaksız kar ve buzul bölgesi, 3.000 metrelik çizginin üzerindedir.
Doğu Gürcistan'ın manzarası (Lihi Sıradağları'nın doğusundaki bölge), batıdakinden oldukça farklıdır ancak batıdaki Kolhis Ovası'na benzer şekilde, Kura ve Alazani nehir ovaları dahil olmak üzere Doğu Gürcistan'ın tüm alçak alanlarının neredeyse tamamı tarımsal amaçlarla ormansızlaştırılmıştır. Ayrıca, bölgenin nispeten daha kuru iklimi nedeniyle, alçak düzlüklerin bir kısmı (özellikle Kartli ve güneydoğu Kaheti) hiçbir zaman ormanlarla kaplı değildi.
Doğu Gürcistan'ın genel manzarası, dağlarla ayrılmış çok sayıda vadi ve boğazdan oluşur. Batı Gürcistan'ın aksine, bölgedeki ormanların yaklaşık yüzde 85'i yaprak döken ormandır. İğne yapraklı ormanlar yalnızca Borcomi Boğazı'nda ve en batı bölgelerde hakimdir. Yaprak döken ağaç türleri arasında kayın, meşe ve gürgen baskındır. Diğer yaprak döken türler arasında birkaç çeşit akçaağaç, titrek kavak, dişbudak ve fındık bulunur. Yukarı Alazani Nehri Vadisi porsuk ormanları içerir.
Deniz seviyesinden 1.000 metrenin üzerindeki yüksek rakımlarda (özellikle Tuşeti, Hevsureti ve Hevi bölgelerinde), çam ve huş ormanları hakimdir. Genel olarak, Gürcistan'ın doğusundaki ormanlar deniz seviyesinden 500-2.000 metre yüksekte bulunur ve dağlık bölge 2.000-2.300 ile 3.000-3.500 metre arasında değişir. Geriye kalan tek büyük, alçak ormanlar Kaheti'nin Alazani Vadisi'nde kalıyor. Uçsuz bucaksız kar ve buzul bölgesi, doğu Gürcistan'ın çoğu bölgesinde 3.500 metrelik çizginin üzerinde yer almaktadır.
İklim
[değiştir | kaynağı değiştir]Gürcistan'ın iklimi, ülkenin küçüklüğü göz önüne alındığında son derece çeşitlidir. Kabaca ülkenin doğu ve batı kısımlarına karşılık gelen iki ana iklim bölgesi vardır. Büyük Kafkas Sıradağları, Gürcistan'ın iklimini yumuşatmada önemli bir rol oynar ve ülkeyi kuzeyden gelen daha soğuk hava kütlelerinin girmesine karşı korur. Küçük Kafkas Dağları, bölgeyi güneyden gelen kuru ve sıcak hava kütlelerinin etkisinden kısmen korumaktadır.
Batı Gürcistan'ın çoğu, yıllık yağış miktarı 1,000-4,000 mm. arasında değişen nemli subtropikal bölgenin kuzey çevresi içinde yer almaktadır. Yağış, sonbahar aylarında özellikle yoğun olabilmesine rağmen, yağışlar yıl boyunca eşit olarak dağılma eğilimindedir. Bölgenin iklimi yüksekliğe göre önemli ölçüde değişir ve batı Gürcistan'ın alçak bölgelerinin çoğu yıl boyunca nispeten ılıkken, etek ve dağlık alanlar (Büyük ve Küçük Kafkas Dağları dahil) serin, yağışlı yazlar ve karlı kışlar yaşar (kar örtüsü çoğu bölgede 2 metreyi aşıyor). Acara, Kobuleti'nin doğusundaki Mtirala Dağı yağmur ormanlarının yılda yaklaşık 4,500 mm. yağış aldığı Kafkasya'nın en yağışlı bölgesidir.
Doğu Gürcistan, nemli subtropikalden kıtaya geçiş iklimine sahiptir. Bölgenin hava durumu, hem doğudan gelen kuru Hazar hava kütleleri hem de batıdan gelen nemli Karadeniz hava kütlelerinden etkilenir. Karadeniz'den nemli hava kütlelerinin nüfuzu, ülkenin doğu ve batı kısımlarını ayıran sıradağlar (Lihi ve Mesheti) tarafından genellikle engellenir. Yıllık yağış batı Gürcistan'ınkinden önemli ölçüde daha azdır ve 400-1.600 mm arasında değişmektedir.
En yağışlı dönemler genellikle ilkbahar ve sonbahar aylarında meydana gelirken, kış ve yaz ayları en kurak dönemdir. Doğu Gürcistan'ın çoğu, sıcak yazlar (özellikle deniz seviyesinin altında olan bölgelerde) ve nispeten soğuk kışlar yaşar. Ülkenin batı kesimlerinde olduğu gibi, 1.500 metrenin üzerindeki iklim koşullarının alçakta bulunan bölgelere göre önemli ölçüde daha soğuk olduğu doğu Gürcistan'da yükseklik önemli bir rol oynamaktadır. 2.000 metrenin üzerinde uzanan bölgeler, yaz aylarında bile sık sık don yaşar.
Biyoçeşitlilik
[değiştir | kaynağı değiştir]
Yüksek peyzaj çeşitliliği ve düşük enlemi nedeniyle Gürcistan, 648 omurgalı türü (dünya çapında bulunan türlerin %1'inden fazlası) dahil olmak üzere yaklaşık 5.601 hayvan türüne ev sahipliği yapmaktadır ve bu türlerin çoğu endemiktir.[181] Ormanlarda kahverengi ayılar, kurtlar, vaşaklar ve kafkas leoparları gibi bir dizi büyük etobur yaşar. Bayağı sülün (Kolhis Sülünü olarak da bilinir), Gürcistan'ın endemik bir kuşudur ve dünyanın geri kalanında önemli bir av kuşu olarak yaygın şekilde tanıtılmıştır. Omurgasız hayvan türlerinin sayısının çok yüksek olduğu düşünülmektedir, ancak veriler çok sayıda yayına dağıtılmıştır. Örneğin Gürcistan'ın örümcek kontrol listesi 501 türü içermektedir.[182] Rioni Nehri, nesli tükenmekte olan piç mersinbalığının üreme popülasyonunu içerebilir.[183]
Gürcistan'dan liken oluşturan türler de dahil olmak üzere 6.500'den biraz fazla mantar türü kaydedilmiştir[184][185] ancak bu sayı tam olmaktan uzaktır. Henüz kaydedilmemiş türler de dahil olmak üzere Gürcistan'da meydana gelen gerçek toplam mantar türü sayısı, şimdiye kadar dünya çapındaki tüm mantarların yalnızca yaklaşık yüzde yedisinin keşfedildiği genel kabul gören tahmin göz önüne alındığında, muhtemelen çok daha yüksek olacaktır.[186] Mevcut bilgi miktarı hala çok küçük olmasına rağmen, Gürcistan'a özgü mantar türlerinin sayısını tahmin etmek için ilk çaba gösterilmiş ve 2.595 tür, geçici olarak ülkenin olası endemikleri olarak belirlenmiştir.[187] Gürcistan'dan mantarlarla bağlantılı olarak 1.729 bitki türü kaydedilmiştir.[185] Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği'ne göre, Gürcistan'da 4.300 damarlı bitki türü var.[188]
Gürcistan dört ekolojik bölgeye ev sahipliği yapmaktadır: Kafkasya karma ormanları, Euxine-Kolşik yaprak döken ormanlar, Doğu Anadolu dağ bozkırları ve Azerbaycan çalı çölü ve bozkırları.[189] Gürcistan 2018 Orman Manzarası Bütünlük Endeksi'nde ortalama 7,79/10 puanla 172 ülke arasında küresel olarak 31. sıradaydı.[190]
Nehirler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Hazar Denizi havzasına akan nehirler
Mtkvari (Kura) (1515 km), Tergi (623 km) Alazani (351 km)
- Karadeniz havzasına akan nehirler
Çoruh (438 km), Rioni (327 km), Enguri (213 km)
.jpg)
Göller
[değiştir | kaynağı değiştir]Paravani, Hozapini, Paliastomi, Tabatskuri, Bazaleti
.jpg)
Dağları
[değiştir | kaynağı değiştir]Şhara (5068 m), Kazbeg (5047 m), Rustavi (4960 m), Tetnults (4852 m) ve Uşba (4700 m)
.jpg)
.jpg)
İdari Bölgeler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcistan 9 bölge, 1 şehir ve 2 özerk cumhuriyete ayrılmıştır.[145] Bunlar sırasıyla 67 bölgeye ve 12 kendi kendini yöneten şehre bölünmüştür.[191]
Gürcistan, biri bağımsızlığını ilan eden iki resmi özerk bölge içermektedir. Gürcistan içinde resmi olarak özerk olan[192] fiilen bağımsız Abhazya bölgesi 1999'da bağımsızlığını ilan etti.[193] Ayrıca resmi olarak özerk olmayan başka bir bölge de bağımsızlık ilan etti. "Güney Osetya" ifadesi Rus Kuzey Osetya ile siyasi bağları ima ettiği için Güney Osetya Gürcistan tarafından resmi olarak Tshinvali bölgesi olarak biliniyor.[194] Gürcistan, Sovyetler Birliği'nin bir parçasıyken bu bölge Güney Osetya Özerk Oblastı olarak adlandırıldı. Özerklik statüsü 1990'da iptal edildi. Gürcistan'ın bağımsızlığından bu yana fiilen ayrı Güney Osetya'ya yeniden özerklik verilmesi için teklifler yapıldı, ancak 2006'da bölgede tanınmayan bir referandum bağımsızlık oyu ile sonuçlandı.[194]
Hem Abhazya'da hem de Güney Osetya'da çok sayıda kişiye Rus pasaportu verilmişti, bazıları Rus yetkililer tarafından zorunlu pasaportlaştırma sürecinden geçti.[195] Bu, Rusya'nın bölgenin bağımsızlığını tanıdığı 2008 Güney Osetya savaşı sırasında Rusya'nın Gürcistan'ı işgalinin gerekçesi olarak kullanıldı.[196] Gürcistan, bu bölgelerin Rusya tarafından işgal edildiğini ifade etmektedir.[115][197] Her iki cumhuriyet de asgari uluslararası tanınırlık elde etti.
Yerel diktatör Aslan Abaşidze yönetimindeki Acara, Rusya ile yakın bağlarını sürdürdü ve Batum'da bir Rus askeri üssünün kurulmasına izin verdi. 2004'te Miheil Saakaşvili'nin seçilmesiyle Abaşidze ile Gürcistan hükûmeti arasında gerginlikler yükseldi ve Acara'da gösteriler düzenlenmesine ve Abaşidze'nin istifasına ve ardından kaçmasına neden oldu. Bölge özerkliğini koruyor ve Acara'nın merkezi Gürcistan hükûmeti ile yeniden bağlantısının bir işareti olarak, Gürcistan Anayasa Mahkemesi Tiflis'ten Batum'a taşındı.[198]
|
Ekonomi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Arkeolojik araştırmalar, Gürcistan'ın büyük ölçüde Karadeniz'de ve daha sonra tarihi İpek Yolu üzerindeki konumu nedeniyle antik çağlardan beri birçok toprak ve imparatorluk ile ticaret yaptığını göstermektedir. Kafkas Dağları'nda altın, gümüş, bakır ve demir çıkarılmıştır. Gürcü şarap yapımı çok eski bir gelenek ve ülke ekonomisinin önemli bir dalıdır. Ülkenin oldukça büyük hidroelektrik kaynakları bulunmaktadır.[199] Gürcistan'ın modern tarihi boyunca, ülkenin iklimi ve topoğrafyası nedeniyle tarım ve turizm başlıca ekonomik sektörler olmuştur.[145]
20. yüzyılın büyük bölümünde, Gürcistan ekonomisi Sovyet komuta ekonomisi modeli içindeydi. 1991'de SSCB'nin çöküşünden bu yana Gürcistan, serbest piyasa ekonomisine geçiş için tasarlanmış büyük bir yapısal reform başlattı. Diğer tüm Sovyet sonrası devletlerde olduğu gibi, Gürcistan da ciddi bir ekonomik çöküşle karşı karşıya kaldı. Güney Osetya ve Abhazya'daki iç savaş ve askeri çatışmalar krizi şiddetlendirdi. Tarım ve sanayi üretimi azaldı. 1994'e gelindiğinde gayri safi yurtiçi hasıla 1989'dakinin dörtte birine geriledi.[200] Batı'dan ilk mali yardım 1995'te, Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu Gürcistan'a 206 milyon ABD doları ve Almanya 50 milyon DM verdiğinde geldi.
21. yüzyılın başlarından beri Gürcistan ekonomisinde gözle görülür olumlu gelişmeler gözlemlendi. 2007'de Gürcistan'ın reel GSYİH büyüme oranı yüzde 12'ye ulaştı ve Gürcistan'ı Doğu Avrupa'nın en hızlı büyüyen ekonomilerinden biri haline getirdi.[145] Dünya Bankası, Gürcistan'ı iş yapma kolaylığı açısından bir yıl içinde 112. sıradan 18. sıraya yükseldiği için "dünyanın bir numaralı ekonomik reformcusu" olarak nitelendirdi.[201] Gürcistan, Dünya Bankası'nın 2019 Doing Business raporunda konumunu 6. sıraya yükseltti.[202] Ülke %12,6 gibi yüksek bir işsizlik oranına ve Avrupa ülkelerine kıyasla oldukça düşük bir medyan gelire sahiptir.
2006 yılında Gürcistan'ın en büyük ticaret ortaklarından biri olan Rusya'ya Gürcü şarabı ithalatına getirilen yasak ve mali bağlantıların kopması, IMF Misyonu tarafından bir "dış şok" olarak tanımlandı.[203] Ayrıca Rusya, Gürcistan için gaz fiyatını artırdı. Aynı dönemde, Gürcistan Ulusal Bankası, ülkede devam eden enflasyonun esas olarak Rusya'nın ekonomik ambargosu da dahil olmak üzere dış nedenlerden kaynaklandığını belirtti.[204] Gürcü yetkililer, 2007 yılındaki ambargo nedeniyle oluşan cari açığın, "doğrudan yabancı yatırımların büyük girişinin yarattığı yüksek döviz geliri" ve turist gelirlerindeki artışla finanse edilmesini bekliyorlardı.[205] Ülke ayrıca uluslararası piyasa menkul kıymetlerinde sağlam bir krediye sahiptir.[206] Gürcistan küresel ticaret ağına daha entegre hale geliyor: 2015 ithalatı ve ihracatı sırasıyla GSYİH'nin %50 ve %21'ini oluşturuyor.[145] Gürcistan'ın ana ithalatı yakıtlar, araçlar, makineler ve parçalar, tahıl ve diğer gıdalar ve ilaçlardır. Başlıca ihracat ürünleri araçlar, demir alaşımları, gübre, fındık, hurda metal, altın, bakır cevheridir.[145]
Gürcistan, Batum ve Poti limanları, Bakü-Tiflis-Kars demiryolu, Bakü'den başlayıp Tiflis üzerinden Ceyhan'a ulaşan bir petrol boru hattı olan Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı (BTC) ve paralel bir gaz boru hattı olan Güney Kafkasya Boru Hattı ile uluslararası bir ulaşım koridoruna dönüşmektedir.[207]
Saakaşvili yönetimi, iktidara geldiğinden beri vergi tahsilatını iyileştirmeyi amaçlayan bir dizi reform gerçekleştirdi. Diğer şeylerin yanı sıra, 2004 yılında sabit bir gelir vergisi getirildi.[208] Sonuç olarak, bütçe gelirleri dört kat arttı ve bir zamanların büyük bir bütçe açığı bütçe fazlasına dönüştü.[145][209][210]
2001 yılı itibarıyla nüfusun yüzde 54'ü ulusal yoksulluk sınırının altında yaşarken, 2006 yılında yoksulluk yüzde 34'e, 2015'te yüzde 10,1'e düşmüştür.[211] 2023 yılında kişi başına düşen ortalama gelir $19.673 idi.<[4] 2023 hesaplamaları, Gürcistan'ın nominal GSYİH'sını $209,86 milyar olarak gösteriyor.[4] Gürcistan ekonomisi, tarım sektöründen (yüzde 9,2) uzaklaşarak (2016 itibarıyla GSYİH'nin yüzde 68,3'ünü temsil eden) hizmet sektörüne daha fazla yaklaşmaktadır.[145]
Telekomünikasyon altyapısı ile ilgili olarak, Gürcistan, bir ülkenin bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişmişlik düzeyini belirleyen bir gösterge olan Dünya Ekonomik Forumu'nun Ağ Hazırlık Endeksi'nde (NRI) sınır komşuları arasında son sırada yer almaktadır. Gürcistan, 2015 NRI sıralamasında 60. sırada iken 2016'da 58. sırada yer aldı.[212][213]
Turizm
[değiştir | kaynağı değiştir]
Turizm, Gürcistan ekonomisinin giderek daha önemli bir parçası olmaktadır. 2016 yılında 2.714.773 turist ülkeye yaklaşık 2,16 milyar ABD doları kazandırmıştır.[214] Hükûmete göre, Gürcistan'da farklı iklim bölgelerinde 103 tatil köyü bulunmaktadır. Turistik cazibe merkezleri arasında, dördü UNESCO Dünya Mirası Alanı olarak tanınan 2.000'den fazla maden suyu kaynağı, 12.000'den fazla tarihi ve kültürel anıt (Kutaisi'deki Bagrati Katedrali ve Gelati Manastırı, Mtsheta'nın tarihi anıtları ve Yukarı Svaneti) bulunmaktadır.[215] Diğer turistik yerler Uplistsihe, Ananuri Kalesi / Kilisesi, Siğnaği ve Kazbek Dağı'dır. 2018'de Rusya'dan 1,4 milyondan fazla turist Gürcistan'ı ziyaret etti.[216]
Ulaşım
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bugün Gürcistan'da ulaşım demiryolu, karayolu, feribot ve hava yolu ile sağlanmaktadır. İşgal altındaki bölgeler hariç toplam yol uzunluğu 20.553 kilometre ve demiryolları 1.576 km'dir.[217] Kafkasya ve Karadeniz kıyısında bulunan Gürcistan, komşu Azerbaycan'dan Avrupa Birliği'ne enerji ithalatının geçtiği kilit bir ülkedir. Geleneksel olarak ülke, Avrupa Rusyası ile Yakın Doğu ve Türkiye arasında önemli bir kuzey-güney ticaret yolu üzerinde bulunmaktaydı.
Son yıllarda Gürcistan, ulaşım ağlarının modernizasyonu için büyük miktarlarda yatırım yaptı. Yeni otoyolların inşasına öncelik verildi ve bu nedenle, Tiflis gibi büyük şehirler yollarının kalitesinin çarpıcı biçimde arttığını gördü; buna rağmen şehirler arası rotaların kalitesi hala zayıftır ve bugüne kadar sadece bir otoyol-standardı yol (ს 1) inşa edilmiştir.[218]
Gürcü demiryolları, Karadeniz ve Hazar Denizi'ni birbirine bağlayan güzergahın en büyük bölümünü oluşturduğundan, Kafkasya için önemli bir ulaşım arterini temsil etmektedir. Buna karşılık, bu, son yıllarda komşu Azerbaycan'dan Avrupa Birliği, Ukrayna ve Türkiye'ye artan enerji ihracatından yararlanmalarına olanak sağlamıştır.[219] Yolcu hizmetleri devlete ait Gürcistan Demiryolları tarafından yürütülürken, nakliye operasyonları bir dizi lisanslı operatörler tarafından yürütülmektedir. 2004 yılından bu yana Gürcistan Demiryolları, sağlanan hizmeti yolcuları için daha verimli ve konforlu hale getirmeyi amaçlayan bir filo yenileme ve yönetsel yeniden yapılandırma programı uyguluyor.[220] Demiryolları için altyapı geliştirme de gündemde üst sıralarda yer aldı ve kilit Tiflis demiryolu kavşağının yakın gelecekte büyük çapta yeniden yapılanmaya girmesi bekleniyor.[221] Ek projeler arasında 30 Ekim 2017'de açılan ve Kafkasya'nın çoğunu standart hatlı demiryolu ile Türkiye'ye bağlayan ekonomik açıdan önemli Bakü-Tiflis-Kars demiryolunun inşaatı da yer alıyor.[222][223]
Gürcistan'da hava ve deniz taşımacılığı gelişmekte olup, birincisi yolcular tarafından, ikincisi ise yük taşımacılığı için kullanılmaktadır. Gürcistan halihazırda dört uluslararası havalimanına sahiptir; bunlardan en büyüğü, çok sayıda büyük Avrupa şehrine bağlantı sunan Georgian Airways'in merkezi olan Tiflis Uluslararası Havalimanı'dır. Ülkedeki diğer havalimanları, büyük ölçüde gelişmemiş veya planlanmış trafikten yoksundur, ancak son zamanlarda bu iki sorunu da çözmek için çaba harcanmıştır.[224] Gürcistan'ın Karadeniz kıyısında, en büyüğü ve en yoğun olanı Batum Limanı olmak üzere çok sayıda liman bulunmaktadır; Batum şehrin kendi bir sahil beldesi iken, liman Kafkasya'da önemli bir kargo terminalidir ve genellikle komşu Azerbaycan tarafından Avrupa'ya enerji sevkiyatı yapmak için bir geçiş noktası olarak kullanılmaktadır. Tarifeli ve kiralık yolcu feribot hizmetleri Gürcistan'ı Bulgaristan, Romanya, Türkiye ve Ukrayna'ya bağlamaktadır.[225][226]
Demografi
[değiştir | kaynağı değiştir]Gürcistan nüfusu, etnik çeşitlilik göstermesiyle dikkati çeker. 4.483.200 (1 Ocak 2013)[227] kişiden oluşan ülke nüfusun yaklaşık %83,8'ini Gürcüler, Lazlar, Megreller, Svanlar oluşturur. Diğer büyük etnik gruplar Azerbaycan Türkleri (%6,5), Ermeniler (%5,7), Ruslar (%1,5), Abhazlar ve Osetlerdir.[228] Ülkede, Asuriler, Çeçenler, Çinliler, Gürcistan Yahudileri, Yunanlar, Kabardeyler, Kürtler, Tatarlar, Türkler, Zazalar ve Ukraynalılar gibi daha küçük gruplar yaşar. Gürcistan Yahudi cemaati, yeryüzündeki en eski Yahudi cemaatlerinden biridir.
Gürcistan nüfusu, dilsel dağılım açısından da çok çeşitlilik gösterir. Güney Kafkas dilleri ailesinden Gürcüce, Megrelce, Svanca ve Lazca konuşan nüfus çoğunluğu oluşturur. Megrel, Svan ve Laz dilleri konuşan nüfusunun yanı sıra, Gürcü olmayan nüfus da kendi dillerinin yanı sıra Gürcüce konuşur. Gürcistan'ın resmi dili Gürcüce'dir; Abhazya Özerk Cumhuriyeti'nde Abhazca da resmi dil kabul edilmiştir. Güney Kafkas dillerini konuşan nüfusun oranı %83,8'dir (buna Gürcüce, Megrelce, Lazca ve Svanca dahildir). Kalan nüfusun %6,5'i Azerice, %5,7'si Ermenice ve %4,5'i başka dilleri konuşur.
Sovyetler Birliği'nin 1990'ların başında dağılması sırasında Abhazya ve Güney Osetya olarak adlandırılan bölgede ayrılıkçı yönetimler ortaya çıktı. Abhazya nüfusunun %46'sını (1989 nüfus sayımı) oluşturan Gürcü nüfusu tamamen göç ettirildi[229] ve bu nüfusun ancak küçük bir bölümü Abhazya'nın Gali bölgesine geri dönebildi. Güney Osetya'daki çatışmalar sırasında Osetlerin bir kısmı Kuzey Osetya'ya göç etmek zorunda kaldı. Bugün Gürcistan'da yaşayan Oset nüfusun büyük çoğunluğu ayrılıkçı Güney Osetya bölgesinde yaşar. 1944 yılında Gürcistan'dan göç ettirilen Mesheti Türklerine (Ahıska Türkleri), Gürcistan parlamentosunun 2007'de aldığı kararla ülkeye geri dönme hakkı tanındı (Gürcü kimliğini kabul şartı ile). Ancak herhangi geri dönüş gerçekleşmedi.
Etnik Gürcü nüfusunun yaklaşık %5'inin yurt dışına göç ettiği tahmin edilmektedir. 2006 istatistiklerine göre Gürcistan en büyük göçü Türkiye ve Çin'den almıştır.
Gürcistan nüfusunun büyük çoğunluğu Ortodoks Hristiyan'dır ve nüfusun %81,9'u Gürcistan Ortodoks Kilisesi'ne bağlıdır. Dinsel azınlıklar başında Müslümanlar (%9,9), Ermeni Apostolikler (%3,9), Rus Ortodokslar (%2), Katolikler (%0,8) gelir. Ayrıca başka dinlere mensup küçük gruplar vardır.
| Gürcistan büyük şehir ve merkezleri 2014 İstatistikleri 2014 General Population Census Main Results | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sıra | Şehir ismi | Gürcistan'ın idari bölgeleri | Nüfus | ||||||
.jpg) Tiflis |
1 | Tiflis | Tiflis | 1 108 717 | -cropped.jpg) Kutaisi | ||||
| 2 | Batum | Acara | 152 839 | ||||||
| 3 | Kutaisi | İmereti | 147 635 | ||||||
| 4 | Rustavi | Kvemo Kartli | 125 103 | ||||||
| 5 | Gori | Şida Kartli | 48 143 | ||||||
| 6 | Zugdidi | Samegrelo-Zemo Svaneti | 42 998 | ||||||
| 7 | Poti | Samegrelo-Zemo Svaneti | 41,465 | ||||||
| 8 | Sohum | Abhazya | 39,100[230] | ||||||
| 9 | Haşuri | Şida Kartli | 33 627 | ||||||
| 10 | Tshinvali | Şida Kartli | 30,000 [230] | ||||||
Din
[değiştir | kaynağı değiştir]Doğu Ortodoks Hristiyanlık, Gürcistan'da %83,4 taraftarla en yaygın olan dini inanıştır ve nüfusun çoğu Gürcü Ortodoks Kilisesi'ne bağlıdır.[231] Gürcü Ortodoks Kilisesi, dünyanın en eski Hristiyan Kiliselerinden biridir ve havari Aziz Andreas tarafından kurulduğunu iddia etmektedir.[232] 4. yüzyılın ilk yarısında Hristiyanlık, Kapadokyalı Azize Nino'nun misyonerlik çalışmalarının ardından İberya'nın (bugünkü Kartli veya doğu Gürcistan) devlet dini olarak kabul edildi.[233][234] Kilise, Orta Çağ'ın başlarında otosefallik kazandı; Rusya'nın ülkedeki hakimiyeti sırasında otosefallik kaldırılmış, 1917'de restore edilmiş ve 1989'da İstanbul Ekümenik Patrikliği tarafından tamamen tanınmıştır.[235]
Gürcü Ortodoks Kilisesi'nin özel statüsü resmi olarak Gürcistan Anayasası ve 2002 Konkordatosu'nda tanınmaktadır, ancak dini kurumlar devletten ayrıdır ve her vatandaşın din hakkı vardır.
Gürcistan'da din (2014 nüfus sayımı)[236]
Gürcistan'daki dini azınlıklar arasında Müslümanlar (%10,7), Ermeni Hristiyanlar (%2,9) ve Roma Katolikleri (%0,5) bulunmaktadır.[231] Bunun yanı sıra 2014 nüfus sayımına kaydedilenlerin %0,7'si kendilerini diğer dinlerin mensubu olarak belirtti, %1,2 reddetti ya da dinini belirtmedi ve %0,5 herhangi bir inanca bağlı olmadığını belirtti.[231]
İslam, hem Azeri Şii Müslümanlar (güneydoğu Gürcistan'da) hem Acara'daki Gürcü Sünni Müslümanlar hem de Laz Sünni Müslümanlar ve Türkiye sınırı boyunca Sünni Mesheti Türkleri tarafından temsil edilmektedir. Abhazya'da Abhaz nüfusunun azınlık bir kesimi yeniden canlanan Abhaz pagan inancının yanı sıra Sünni Müslüman'dır. Ayrıca ülkenin 1578'de Osmanlılar tarafından ele geçirilmesini sağlayan Lala Mustafa Paşa'nın Kafkasya Seferini takiben Gürcistan'a yerleşmiş Müslüman Rum ve Müslüman Ermeni azınlıklar bulunmaktadır. Gürcü Yahudileri'nin tarihi MÖ 6. yüzyıla kadar dayanmaktadır; İsrail'e yüksek düzeyde göç nedeniyle Gürcü Yahudileri'nin nüfusu son on yılda azalmıştır.[237]
Gürcistan'daki uzun dini hoşgörü geçmişine rağmen,[238] Yehova'nın Şahitleri gibi "geleneksel olmayan inançlara" karşı daha sonra görevinden alınan Ortodoks rahip Basil Mkalavişvili'nin takipçileri tarafından dini ayrımcılık ve şiddet örnekleri olmuştur.[239]
Geleneksel dini organizasyonlara ek olarak, Gürcistan'da toplumun seküler ve ateist kesimleri (%0,5)[240] ve dine bağlı ancak aktif olarak inançlarını uygulamayan bireylerin önemli bir bölümü bulunmaktadır.[241]
Eğitim
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcistan'ın eğitim sistemi, 2004 yılından bu yana tartışmalı olsa da kapsamlı bir modernizasyondan geçmiştir.[242][243] Gürcistan'da eğitim 6-14 yaş arası tüm çocuklar için zorunludur.[244] Okul sistemi ilkokul (altı yıl; 6-12 yaş), temel (üç yıl; 12-15 yaş seviyesi) ve orta öğretim (üç yıl; 15-18 yaş seviyesi) veya alternatif olarak mesleki çalışmalar (iki yıl) olmak üzere ayrılır. Ortaokul sertifikasına sahip öğrencilerin yüksek öğretime erişimi vardır. Yalnızca Birleşik Ulusal Sınavları geçen öğrenciler, sınavlarda alınan puanların sıralamasına göre devlet tarafından akredite edilmiş bir yüksek öğrenim kurumuna kayıt olabilir.[245]
Bu kurumların çoğu üç eğitim seviyesi sunar: bir Lisans Programı (üç ila dört yıl); bir Yüksek Lisans Programı (iki yıl) ve bir Doktora Programı (üç yıl). Ayrıca, üç ila altı yıl süren tek seviyeli bir yüksek öğrenim programını temsil eden bir Sertifikalı Uzman Programı da vardır.[244][246] 2016 itibarıyla 75 yüksek öğretim kurumu, Gürcistan Eğitim ve Bilim Bakanlığı tarafından akredite edilmiştir.[247] Brüt birincil kayıt oranı 2012-2014 döneminde yüzde 117 ile Avrupa'da İsveç'ten sonra en yüksek ikinci kayıt oldu.[248]
Tiflis, özellikle 1918'de Birinci Gürcü Cumhuriyeti'nin kuruluşu Gürcüce dilinde modern eğitim kurumlarının kurulmasını sağladığından beri, Gürcü eğitim sisteminin ana damarı haline geldi. Tiflis, başta 1918'de Tiflis Tıp Enstitüsü olarak kurulan Tiflis Devlet Tıp Üniversitesi ve 1918'de kurulan ve Kafkasya bölgesinin tamamında en eski üniversite olmaya devam eden Tiflis Devlet Üniversitesi (TSU) olmak üzere Gürcistan'daki birçok büyük yüksek öğretim kurumuna ev sahipliği yapmaktadır.[249] 35.000'den fazla öğrencinin kayıtlı olduğu TSU'daki öğretim üyesi ve personel (işbirlikçiler) sayısı yaklaşık 5.000'dir. Gürcistan'ın ana ve en büyük teknik üniversitesi olan Gürcistan Teknik Üniversitesi'nin[250] yanı sıra Gürcistan Üniversitesi,[251] Kafkas Üniversitesi[252] ve Tiflis Özgür Üniversitesi[253] de Tiflis'te bulunuyor.
Kültür
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcü kültürü Kolhis ve İberya medeniyetleri ile oluşumundan itibaren binlerce yıl içinde gelişmiştir.[254] 11. yüzyılda klasik edebiyat, sanat, felsefe ve mimaride bir rönesans ve altın çağ yaşamıştır.[255] Gürcü kültürü, Antik Yunanistan, Roma İmparatorluğu, Bizans İmparatorluğu, çeşitli İran imparatorluklarından (özellikle Ahameniş, Part, Sasani, Safevi ve Kaçar imparatorlukları)[256][257][258][259] ve daha sonra 19. yüzyıldan itibaren Rus İmparatorluğundan etkilenmiştir.
Gürcü dili ve şair Şota Rustaveli'nin Klasik Gürcü edebiyatı, 19. yüzyılda uzun bir kargaşa döneminden sonra yeniden canlandı ve modern çağın Grigol Orbeliani, Nikoloz Barataşvili, İlia Çavçavadze, Akaki Tsereteli, Vaja Pşavela gibi romantik yazarları ve romancılarını yetiştirdi.[260] Gürcü dili, geleneksel kayıtlara göre MÖ 3. yüzyılda İberya Kralı I. Parnavaz tarafından icat edilen üç benzersiz yazı biçimi ile yazılmaktadır.[261][262]
Gürcistan, folkloru, geleneksel müziği, dansları, tiyatrosu, sineması ve sanatıyla ünlüdür. 20. yüzyılın önemli ressamları arasında Niko Pirosmani, Lado Gudiaşvili, Elene Ahvlediani; önemli bale koreografları arasında George Balanchine, Vahtang Çabukiani ve Nino Ananiaşvili; önemli şairler arasında Galaktion Tabidze, Lado Asatiani ve Muhran Maçavariani; ve önemli tiyatro ve yönetmenler arasında Robert Suturua, Tengiz Abuladze, Giorgi Danelia ve Otar İoseliani bulunmaktadır.[260]
Mimari ve sanat
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcistan mimarisi birçok medeniyetten etkilenmiştir. Kaleler, kuleler, tahkimatlar ve kiliseler için birkaç farklı mimari tarz bulunmaktadır. Yukarı Svaneti surları ve Hevsureti'deki Şatili kale kasabası Orta Çağ Gürcü kale mimarisinin en güzel örneklerinden bazılarıdır. Gürcistan'ın diğer mimari yönleri arasında Tiflis'teki Haussmann tarzındaki Rustaveli Bulvarı ve Eski Şehir Bölgesi bulunmaktadır.[kaynak belirtilmeli]
Gürcü kilise sanatı, klasik kubbe stilini orijinal bazilika stiliyle birleştiren ve Gürcü çapraz kubbe stili olarak bilinen stili oluşturan Gürcü Hristiyan mimarisinin en dikkat çekici yönlerinden biridir. 9. yüzyılda Gürcistan'da çapraz kubbe mimarisi gelişti; ondan önce çoğu Gürcü kilisesi bazilikaldı. Gürcü kilise mimarisinin diğer örnekleri Gürcistan dışında bulunabilir: Bulgaristan'daki Baçkovo Manastırı (1083'te Gürcü ordu komutanı Grigorol Bakuriani tarafından inşa edilmiştir), Yunanistan'daki İviron Manastırı (10. yüzyılda Gürcüler tarafından inşa edilmiştir) ve Kudüs'teki Kutsal Haç Manastırı (9. yüzyılda Gürcüler tarafından yaptırılmıştır). 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarındaki en ünlü Gürcü sanatçılarından biri ilkelci ressam Niko Pirosmani idi.[263]
Medya
[değiştir | kaynağı değiştir]Gürcistan'daki televizyon, dergi ve gazetelerin tümü, hem devlete ait olan hem de reklam, abonelik ve diğer satışla ilgili gelirlere bağlı olan kâr amacı gütmeyen şirketler tarafından işletilmektedir. Gürcistan Anayasası ifade özgürlüğünü garanti eder. Geçiş halindeki bir ülke olarak, Gürcistan medya sistemi dönüşüm içerisindedir.[kaynak belirtilmeli]
Gürcistan'ın medya ortamı, sektörü etkileyen uzun vadeli siyasallaşma ve kutuplaşmaya rağmen Güney Kafkasya'daki en özgür ve en çeşitli ortam olmaya devam ediyor.[264] Kamu yayıncısını kontrol etmeye yönelik siyasi mücadele, 2014'te de onu bir yönsüz bırakmıştır.[265]
Gürcü hanelerinin büyük bir yüzdesinin televizyonu ve çoğunun en az bir radyosu vardır. Gürcistan'ın medya şirketlerinin çoğu, başkent ve en büyük şehir olan Tiflis'te bulunuyor.
Müzik
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
Gürcistan, öncelikli olarak polifoninin erken gelişimi ile bilinen bir antik müzik geleneğine sahiptir. Gürcü polifonisi, üç vokal bölüme, mükemmel beşliye dayanan benzersiz bir ayar sistemine ve paralel beşli ve uyumsuzluklar bakımından zengin bir armonik yapıya dayanmaktadır. Gürcistan'da üç tür polifoni geliştirildi: Svaneti'de komplike bir versiyon, Kaheti bölgesinde bir bas arka plan üzerinde bir diyalog ve batı Gürcistan'da üç parçalı kısmen doğaçlama bir versiyon.[266] Gürcü halk şarkısı "Çakrulo", Voyager 2'de 20 Ağustos 1977'de uzaya gönderilen Voyager Altın Plaklarında yer alan 27 müzik bestesinden biriydi.[267]
Mutfak
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcü mutfağı ve şarabı, yüzyıllar boyunca gelenekleri her döneme uyarlayarak gelişti. En sıra dışı yemek geleneklerinden biri, aynı zamanda arkadaşlarınız ve ailenizle sosyalleşmenin bir yolu olan supra yani Gürcü sofrasıdır. Supra'nın başı tamada olarak bilinir. O son derece felsefi konuşmaları yönetir ve ayrıca herkesin eğlenmesini sağlar. Gürcistan'ın çeşitli tarihi bölgeleri kendine has yemekleriyle bilinir: Örneğin doğu dağlık Gürcistan'dan Hinkali (etli mantı) ve esas olarak İmereti, Samegrelo ve Acara'dan Haçapuri bunlardan bazılarıdır. Geleneksel Gürcü yemeklerinin yanı sıra diğer ülkelerin yemekleri Rusya'dan, Yunanistan'dan ve son zamanlarda Çin'den gelen göçmenler tarafından Gürcistan'a getirildi.
Şarap
[değiştir | kaynağı değiştir]Arkeoloji, Gürcistan ve çevresindeki verimli vadilerin ve yamaçların asma yetiştiriciliğine ve neolitik şarap üretimine (Gürcüce: ღვინო, ğvino) ev sahipliği yaptığını göstermektedir.[268][269][270][271] Kvevri kil kavanozlarını kullanarak eski geleneksel Gürcü şarap yapımı yöntemi 2013 yılında UNESCO tarafından UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listeleri'ne eklendi.[272] Gürcistan'daki şarap üretiminin kapsamlı tarihi ve önemli ekonomik rolü nedeniyle, şarap geleneği ülkenin ulusal kimliğiyle iç içe ve ayrılmaz bir parça olarak kabul edilir.[268]
.jpg)
Gürcistan'ın Karadeniz'den etkilenen ılıman iklimi ve nemli havası, asma yetiştiriciliği için en iyi koşulları sağlamaktadır. Üzüm bağlarındaki toprak o kadar yoğun bir şekilde işlenir ki, üzüm bağları, olgunlaştıklarında sonunda meyve ağaçlarının gövdelerine sarkar. Bu yetiştirme yöntemine maglari denir.[273] En iyi bilinen Gürcü şarap bölgeleri arasında Kaheti (Telavi ve Kvareli'nin mikro bölgelerine ayrılmıştır), Kartli, İmereti, Raca-Leçhumi ve Kvemo Svaneti, Acara ve Abhazya bulunmaktadır.
Gürcü şarabı, son zamanlarda Rusya ile ilişkilerde tartışmalı bir konu olmuştur. Rusya ile olan siyasi gerilimler, 2006 Rus Gürcü şarabı ambargosuna katkıda bulundu, Rusya, Gürcistan'ın sahte şarap ürettiğini iddia etti. Bu "resmi" bir nedendi, ancak Rusya'nın ekonomik bağları siyasi amaçlar için kullanması nedeniyle Rusya ile olan ekonomik ilişkilerin istikrarsızlığı iyi biliniyor.[274] Sahtecilik sorunları, yabancı üreticilerin yanlış etiketlemesinden ve Gürcistan dışında üretilen ve Gürcistan'da üretildiği iddiasıyla Rusya'ya ithal edilen şarapların üzerindeki sahte “Gürcü Şarabı” etiketlerinden kaynaklanmaktadır.[274] Sahte şarap sevkiyatı, esas olarak, hiçbir denetim ve düzenlemenin yapılmadığı, Rus işgali altındaki Abhazya ve Güney Osetya'da Rusya tarafından yönetilen gümrük kontrol noktaları aracılığıyla gerçekleştirildi.[274]
Spor
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
Gürcistan'daki en popüler sporlar futbol, basketbol, ragbi, güreş, judo ve halterdir. Tarihsel olarak, Gürcistan beden eğitimi ile ünlüdür; Romalılar, eski İberya'nın eğitim tekniklerini gördükten sonra Gürcülerin fiziksel niteliklerine hayran kalmıştırlar.[275] Güreş, Gürcistan için tarihsel olarak önemli bir spor olmaya devam ediyor ve bazı tarihçiler, Grekoromen tarzı güreşin birçok Gürcü unsurunu içerdiğini düşünüyor.[276]
Gürcistan'da en popüler güreş tarzlarından biri Kaheti tarzıdır. Geçmişte bugün yaygın olarak kullanılmayan birkaç başka stil vardı. Örneğin, Gürcistan'ın Hevsureti bölgesi üç farklı güreş tarzına sahiptir. 19. yüzyıl Gürcistan'ındaki diğer popüler sporlar polo ve daha sonra yerini ragbi birliğine bırakan geleneksel bir Gürcü oyunu olan Lelo idi.
.jpg)
Kafkasya bölgesindeki ilk ve tek yarış pisti Gürcistan'da bulunuyor. İlk olarak 1978 yılında inşa edilen Rustavi International Motorpark, 20 milyon dolara mal olan toplam yeniden yapılanma sonrasında 2012 yılında yeniden açılmıştır.[277] Pist, FIA Grade 2 gereksinimlerini karşılıyor ve şu anda Legends araba yarışı serisine ve Formula Alfa yarışmalarına ev sahipliği yapıyor.[278]
Basketbol her zaman Gürcistan'da önemli sporlardan biriydi ve Gürcistan'da Otar Korkia, Miheil Korkia, Zurab Sakandelidze ve Levan Moseşvili gibi çok ünlü Sovyetler Birliği millî basketbol takımı üyeleri vardı. Dinamo Tiflis, 1962'deki prestijli Euroleague yarışmasını kazandı. Gürcistan'ın NBA'de beş oyuncusu vardı: Vladimir Stepania, Jake Tsakalidis, Nikoloz Tskitişvili, Tornike Şengelia ve günümüzde Golden State Warriors pivotu Zaza Paçulia. Diğer önemli basketbolcular iki kez Euroleague şampiyonu olan Giorgi Şermadini ve Euroleague oyuncuları Manuçar Markoişvili ve Viktor Sanikidzedir. Spor, son yıllarda ülkede popülerliğini yeniden kazanıyor. Gürcistan millî basketbol takımı, 2011'den beri son üç turnuvada EuroBasket'e katılmaya hak kazandı.
Türkçe Gürcüce Dergiler
[değiştir | kaynağı değiştir]Halk dansları
[değiştir | kaynağı değiştir]2005'ten beri Poti kentinde düzenlenen Karadeniz Ülkeleri Arası Çocuk Halk Dansları Festivali'ne her yıl yüzlerce kişi gelmektedir. Bu festivale katılan ülkeler:
- Gürcistan
- Rusya
- Türkiye
- Ukrayna
- İnguşya
- Bulgaristan
Türkiye adına 2006 yılında Anadolu Ateşi adlı halk ve modern dans grubu gitmiş ve festival yarışma olmamasına rağmen "En Beğenilen Dans Grubu (veya ülke)" unvanını almıştır.
Bursa Büyükşehir Belediyesi tarafından 2008 yılında 22.'si düzenlenen Uluslararası Altın Karagöz Halk Dansları Yarışması'nda 'Altın Karagöz' ödülünü Gürcistan kazandı.
Gürcistan'da oynanan halk dansları
[değiştir | kaynağı değiştir] |
- Açaruli
- Davluri
- Ceyrani
- Karaçoheli
- Kartuli
- Kazbeguri
- Hancluri
- Hevsuruli
- Simdi ve Honga (Osetçe: симд, хонгæ) - Oset oyunları.
- Horumi
- Kintouri
- Mtiuluri
- Partsa
- Samaia
- Perhuli
İş saatleri, resmî tatil günleri ve resmi tatil olmayan önemli bayram günler
[değiştir | kaynağı değiştir]Gürcistan'da çalışma saatleri 9.00-18.00 veya 10.00-19.00 arasındadır. Gürcistan ile Türkiye arasında yazın +1 saat ve kışın +2 saat fark vardır.
- Yılbaşı: 31 Aralık gecesi - 1 Ocak
- Noel Bayramı: 7 Ocak (Ortodoks)
- Yılbaşı: 14 Ocak (Ortodoks) (resmi tatil yok)
- Vaftiz Günü: 19 Ocak
- Anneler Günü: 3 Mart
- Kadınlar Günü: 8 Mart
- Bağımsızlık Günü: 9 Nisan
- Sevgililer Günü: 15 Nisan (resmi tatil yok)
- Paskalya Bayramı: Nisan - Mayıs arasında pazar günü (her yıl değişmektedir ancak mutlaka pazar günü)
- Ölüleri Anma Günü: Paskalya'nın ikinci gün (her yıl değişmektedir ancak mutlaka pazartesi günü)
- Cumhuriyet Bayramı: 26 Mayıs
- Havariler Petre ve Pavle (Peter ve Paul) Günü: 12 Temmuz (resmi tatil yok)
- Anayasa Kabul Günü: 24 Ağustos
- Aziz Meryem Ana Günü: 28 Ağustos
- Mtsheta şehrinde Svetitshoveli Kilisesi Günü: 14 Ekim
- Aziz Giorgi Günü: 23 Kasım
- Aziz Barbara Günü: 17 Aralık (resmi tatil yok)
Devlet başkanları
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Zviad Gamsahurdia
1. Devlet Başkanı -
Eduard Şevardnadze
2. Devlet Başkanı -
Mihail Saakaşvili
3. Devlet Başkanı -
Giorgi Margvelaşvili
4. Devlet Başkanı -
Salome Zurabişvili
Devlet Başkanı
.jpg)
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Madde 8", Gürcistan Anayasası Abhazya Özerk Cumhuriyeti'nde, ayrıca Abhazca.
- ^ "Constitution of Georgia" (PDF). Parliament of Georgia. 10 Aralık 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 8 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2022.
- ^ a b c d e f "Uluslararası Para Fonu 2023 GYSİH Tahminleri". Dünya Ekonomi Tahmini. Uluslararası Para Fonu. 10 Ekim 2023.
- ^ "GINI index (World Bank estimate) - Georgia". data.worldbank.org. Dünya Bankası. 20 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2020.
- ^ a b "Human Development Report 2023/2024" (PDF) (İngilizce). Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı. 13 Mart 2024. 13 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ "საქართველოს მოსახლეობის საყოველთაო აღწერის საბოლოო შედეგები" (PDF). National Statistics Office of Georgia. 28 Nisan 2016. 28 Nisan 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2016.
- ^ a b c d Nijman, Jan (2020). Geography: Realms, Regions, and Concepts (20. bas.). Wiley. ISBN 978-1119607410.
- ^ "The Law of Georgia on Occupied Territories (431-IIs)" (PDF). State Ministry for Reintegration. 23 Ekim 2008. 24 Haziran 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2015.
- ^ (İngilizce) 2006-2009 Dışişleri Politikası 3 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., s. 9-10. Gürcistan Dışişleri Bakanlığı.
- ^ Peradze, Gregory. "The Pilgrims' derivation of the name Georgia". Georgica, Autumn, 1937, nos. 4 & 5, 208–209
- ^ Hock, Hans Henrich; Zgusta, Ladislav (1997). Historical, Indo-European, and Lexicographical Studies. Walter de Gruyter. s. 211. ISBN 978-3110128840.
- ^ a b c d Mikaberidze, Alexander (2015). Historical Dictionary of Georgia. 2. Rowman & Littlefield. s. 3. ISBN 978-1442241466.
- ^ Boeder, Winfried; Bublitz, Wolfram; von Roncador, Manfred; Vater, Heinz (2002). Philology, typology and language structure. Peter Lang. s. 65. ISBN 978-0820459912.
The Russian designation of Georgia (Gruziya) also derives from the Persian gurg.
- ^ Rapp Jr., Stephen H. (2014). The Sasanian World through Georgian Eyes: Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature. Ashgate Publishing. s. 21. ISBN 978-1472425522.
- ^ F. Steingass, A Comprehensive Persian-English Dictionary, Beyrut, 1975, s. 1078, 1083
- ^ "Steingass, Francis Joseph. A Comprehensive Persian-English dictionary, including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. London: Routledge & K. Paul, 1892". 13 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2022.
- ^ Constantine Porphyrogenitus (1967). Gyula Moravcsik (Ed.). De Administrando Imperio. translated by R.J.H Jenkins. Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
- ^ David Braund (1994). A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BC-AD 562. Oxford University Press. ss. 17-18. ISBN 978-0198144731.
- ^ Rapp, Stephen H. (2003), Studies in Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, ss. 419–423. Peeters Publishers, 90-429-1318-5
- ^ "Article 2.1", Constitution of Georgia, Legislative Herald of Georgia,
‘Georgia’ is the name of the state of Georgia.
- ^ a b Phoenix: The Peoples of the Hills: Ancient Ararat and Caucasus by Charles Burney, David Marshall Lang, Phoenix Press; New Ed edition (31 Aralık 2001)
- ^ Keys, David (28 Aralık 2003). "Now that's what you call a real vintage: professor unearths 8,000-year-old wine". The Independent. 25 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2017.
- ^ "Evidence of ancient wine found in Georgia a vintage quaffed some 6,000 years BC". Euronews. 21 Mayıs 2015. 24 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2015.
- ^ Thomas Stöllner, Irina Gambaschidze (2014) The Gold Mine of Sakdrisi and Earliest Mining and Metallurgy in the Transcausus and the Kura-Valley System 18 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Christianity and the Georgian Empire" (early history) Library of Congress, March 1994, webpage:LCweb2-ge0015 5 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ David Marshall Lang (1997). Lives and Legends of the Georgian Saints (2 bas.). St. Vladimir's Seminary Press. ISBN 978-0913836293.
- ^ Ronald Grigor Suny. Armenia, Azerbaijan, and Georgia – "Christianity and the Georgian Empire". DIANE Publishing, 1 April 1996, s. 158
- ^ Mikaberidze, Alexander (2015). Historical Dictionary of Georgia (2 bas.). Rowman & Littlefield. ss. 527-529. ISBN 978-1-4422-4146-6. 1 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2017.
- ^ "Georgia iii. Iranian elements in Georgian art and archeology". 17 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2015.
- ^ Cyril Toumanoff (1967). Studies in Christian Caucasian History. Georgetown University Press. ss. 83-84, 377.
- ^ Sketches of Georgian Church History by Theodore Edward Dowling
- ^ Dr Stephen H Rapp Jr. The Sasanian World through Georgian Eyes: Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature 16 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ashgate Publishing, Ltd., 28 Eylül 2014. 1472425529 p 160
- ^ Ronald Grigor Suny. The Making of the Georgian Nation Indiana University Press, 1994 0-253-20915-3 p 22
- ^ Suny (1994), s. 29
- ^ Smith, Graham; Vivien Law (1998). Nation-building in the post-Soviet borderlands. Cambridge University Press. s. 56. ISBN 978-0-521-59968-9.
- ^ Alexei Zverev, Ethnic Conflicts in the Caucasus; Graham Smith, Edward A Allworth, Vivien A Law et al., ss. 56–58; Abkhaz by W. Barthold [V. Minorsky] in the Encyclopaedia of Islam; The Georgian-Abkhaz State (summary), by George Anchabadze, in: Paul Garb, Arda Inal-Ipa, Paata Zakareishvili, editors, Aspects of the Georgian-Abkhaz Conflict: Cultural Continuity in the Context of Statebuilding, Volume 5, 26–28 Ağustos 2000.
- ^ Rapp 2007, s. 145
- ^ David Marshall Lang (1976). Modern History of Soviet Georgia. Londra: Greenwood Press. s. 29. ISBN 978-0837181837.
- ^ Ivana Marková; Alex Gillespie, (Ed.) (2011). Trust and Conflict: Representation, Culture and Dialogue. Cultural Dynamics of Social Representation. s. 43. ISBN 978-0415593465.
- ^ Howard Aronson; Dodona Kiziria (1999). Georgian Literature and Culture. Slavica. s. 119. ISBN 978-0893572785.
- ^ Suny, Ronald Grigor (1996). Armenia, Azerbaijan, and Georgia. DIANE Publishing. s. 184. ISBN 978-0-7881-2813-4. 21 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2017.
The Knight in the Panther Skin occupies a unique position as the Georgian national epic.
- ^ (Gürcüce) Javakhishvili, Ivane (1982), k'art'veli eris istoria (The History of the Georgian Nation), vol. 2, ss. 184–187. Tbilisi State University Press.
- ^ a b Eastmond, s. 109.
- ^ Imagining history at the crossroads: Persia, Byzantium, and the architects of the written Georgian past, Volume 2 p 652. University of Michigan 1997. 1997. ISBN 9780591308280. Erişim tarihi: 25 Eylül 2016.
- ^ Eastmond, s. 93-95.
- ^ René Grousset, Rene (1991). 'The Empire of the Steppes. Rutgers University Press. s. 260.
- ^ Mikaberidze, Alexander (2015). Historical Dictionary of Georgia (2 bas.). Rowman & Littlefield. s. xxxi. ISBN 978-1442241466.
- ^ ჯაოშვილი, ვახტანგ (1984). საქართველოს მოსახლეობა XVIII-XX საუკუნეებში: დემოგრაფიულ-გეოგრაფიული გამოკვლევა (1 bas.). მეცნიერება. s. 72.
- ^ Ronald Grigor Suny. "The Making of the Georgian Nation" Indiana University Press, 1994. s. 55
- ^ Георгиевский трактат [Treaty of Georgievsk] (Rusça). Moscow State University. 24 Temmuz 1783. 1 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2015.
- ^ "Relations between Tehran and Moscow, 1797–2014". 19 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2015.
- ^ Mikaberidze, Alexander (2009), Burnham, Robert (Ed.), Peter Bagration: The Best Georgian General of the Napoleonic Wars, The Napoleon Series, 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 19 Şubat 2019
- ^ Gvosdev (2000), s. 85.
- ^ Avalov (1906), s. 186.
- ^ Gvosdev (2000), s. 86.
- ^ Lang (1957), s. 249.
- ^ Lang (1957), s. 251.
- ^ Lang (1957), s. 247.
- ^ Lang (1957), s. 252.
- ^ Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond 8 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. pp 728 ABC-CLIO, 2 Aralık 2014 1598849484
- ^ Suny, Ronald Grigor (1994), The Making of the Georgian Nation: 2nd edition, s. 64. Indiana University Press, 0253209153
- ^ Allen F. Chew: An Atlas of Russian History: Eleven Centuries of Changing Borders. Yale University Press, 1970, s. 74.
- ^ Stefan Talmon (1998), Recognition of Governments in International Law, ss. 289–290. Oxford University Press, 0-19-826573-5.
- ^ Широков, И. В.; Тарасов, А. А. (2010). Наша маленькая Хоста – Исторический очерк (Rusça). Sochi. 20 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2014.
- ^ Knight, Amy. Beria: Stalin's First Lieutenant, Princeton University Press, Princeton, New Jersey, s. 237, 978-0-691-01093-9.
- ^ "Ethnic tensions: War in the Caucasus is Stalin's legacy 20 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". The Independent. 17 Ağustos 2008.
- ^ "Georgian World War II hero's remains return home". Agenda.ge. 30 Eylül 2015. 21 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2020.
- ^ "Government of Georgia:About Georgia". gov.ge. 21 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2016.
- ^ a b c "Georgia: Abkhazia and South Ossetia". www.pesd.princeton.edu. Encyclopedia Princetoniensis. 4 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2019.
- ^ "Georgia/Abchasia: Violations of the laws of war and Russia's role in the conflict". Hrw.org. March 1995. 20 Şubat 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2016.
- ^ "Russia – The Ingush–Ossetian conflict in the Prigorodnyi region". Human Rights Watch/Helsinki. May 1996. 13 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2007.
- ^ "EurasiaNet Eurasia Insight – Georgia's Rose Revolution: Momentum and Consolidation". Eurasianet.org. 5 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2009.
- ^ "არჩევნების ისტორია". Tabula. 17 Ağustos 2016. 7 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2017.(Gürcüce)
- ^ Gorshkov, Nikolai (19 Eylül 2002). "Duma prepares for Georgia strike". BBC News. 29 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2009.
- ^ "Russia, Georgia strike deal on bases". Civil Georgia, Tbilisi. 30 Mayıs 2005. 13 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Russia's retention of Gudauta base – An unfulfilled CFE treaty commitment 5 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Socor, Vladirmir. The Jamestown Foundation. 22 Mayıs 2006
- ^ "Russia Hands Over Batumi Military Base to Georgia". Civil Georgia, Tbilisi. 13 Kasım 2007. 14 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2009.
- ^ a b Brian Whitmore (12 Eylül 2008). "Is The Clock Ticking For Saakashvili?'". RFE/RL. 3 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2014.
- ^ "Russia criticised over Abkhazia". BBC News. 24 Nisan 2008. 15 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2015.
- ^ "Russia says UN Abkhazian refugee resolution counterproductive". RIA Novosti. 16 Mayıs 2008. 9 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2015.
- ^ "Countdown in the Caucasus: Seven days that brought Russia and Georgia to war". Financial Times. 26 Ağustos 2008. 20 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Marc Champion; Andrew Osborn (16 Ağustos 2008). "Smoldering Feud, Then War". The Wall Street Journal. 18 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2020.
- ^ Luke Harding (19 Kasım 2008). "Georgia calls on EU for independent inquiry into war". The Guardian. 13 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2017.
- ^ a b c Roy Allison (2008). "Russia resurgent? Moscow's campaign to 'coerce Georgia to peace'" (PDF). International Affairs. 84 (6): 1145-1171. doi:10.1111/j.1468-2346.2008.00762.x. ISSN 0020-5850. 23 Nisan 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2015.
- ^ Jean-Rodrigue Paré (13 Şubat 2009). "The Conflict Between Russia and Georgia". Parliament of Canada. 2 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2015.
- ^ "Georgia 'started unjustified war'". BBC News. 30 Eylül 2009. 20 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2019.
- ^ "EU Report: Independent Experts Blame Georgia for South Ossetia War". Der Spiegel. 21 Eylül 2009. 2 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2019.
- ^ "Saakashvili Appeals for Peace in Televised Address". Civil.Ge. 7 Ağustos 2008. 19 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2014.
- ^ "The Goals Behind Moscow's Proxy Offensive in South Ossetia". The Jamestown Foundation. 8 Ağustos 2008. 26 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2014.
- ^ "Georgian conflict puts U.S. in middle". Chicago Tribune. 9 Ağustos 2008. 16 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2014.
- ^ Peter Finn (17 Ağustos 2008). "A Two-Sided Descent into Full-Scale War". The Washington Post. 6 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2017.
- ^ Allenova, Olga (8 Ağustos 2008). Первая миротворческая война (Rusça). Kommersant. 23 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2015.
- ^ Pavel Felgenhauer (14 Ağustos 2008). "The Russian-Georgian War was Preplanned in Moscow". 20 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2014.
- ^ Chivers, C.J. (15 Eylül 2008). "Georgia Offers Fresh Evidence on War's Start". The New York Times. 16 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2017.
- ^ СМИ: российские войска вошли в Южную Осетию еще до начала боевых действий (Rusça). NEWSru.com. 11 Eylül 2008. 2 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2015.
- ^ "Russian Federation: Legal Aspects of War in Georgia". Library of Congress. 16 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Harding, Luke (11 Ağustos 2008). "I got my children out minutes before the bombs fell". The Guardian. 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2017.
- ^ "Abkhaz separatists strike disputed Georgia gorge". Reuters. 9 Ağustos 2008. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2017.
- ^ "Russia opens new front, drives deeper into Georgia". Associated Press. 11 Ağustos 2008. 14 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Schwirtz, Michael; Barnard, Anne; Kramer, Andrew E. (11 Ağustos 2008). "Russian Forces Capture Military Base in Georgia". The New York Times. 22 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2017.
- ^ Kramer, Andrew E.; Barry, Ellen (12 Ağustos 2008). "Russia, in Accord With Georgians, Sets Withdrawal". The New York Times. 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2017.
- ^ Steven Lee Myers (13 Ağustos 2008). "Bush, Sending Aid, Demands That Moscow Withdraw". The New York Times. 29 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2017.
- ^ "Report. Volume I" (PDF). Independent International Fact-Finding Mission on the Conflict in Georgia. Eylül 2009. s. 27. 7 Ekim 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "Amnesty International Satellite Images Reveal Damage to South Ossetian Villages After..." Reuters. 9 Ekim 2008. 22 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Civilians in the line of fire" (PDF). Amnesty International. November 2008. 22 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Eylül 2014.
- ^ "Georgia Marks Anniversary of War". BBC News. 7 Ağustos 2009. 8 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2014.
- ^ Эдуард Кокойты: мы там практически выровняли все (Rusça). Kommersant. 15 Ağustos 2008. 16 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2014.
- ^ "Rights Groups Say South Ossetian Militias Burning Georgian Villages". RFE/RL. 30 Eylül 2008. 3 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2014.
- ^ "Russia Endorses Six-Point Plan". Civil.Ge. 12 Ağustos 2008. 12 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2008.
- ^ Kunkle, Fredrick (18 Ağustos 2008). "Bush, European Leaders Urge Quick Withdrawal From Georgia". The Washington Post. 30 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2017.
- ^ "Statement by President of Russia Dmitry Medvedev". The Kremlin. 26 Ağustos 2008. 2 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Georgia breaks ties with Russia". BBC News. 29 Ağustos 2008. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2014.
- ^ "Russia hands over control of Georgian buffer zones to EU". RIA Novosti. 9 Ekim 2008. 12 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b "Resolution of the Parliament of Georgia on the Occupation of the Georgian Territories by the Russian Federation". 29 Ağustos 2008. 3 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Abkhazia, S.Ossetia Formally Declared Occupied Territory". Civil.Ge. 28 Ağustos 2008. 3 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2018.
- ^ "Georgia opens new parliament in Kutaisi, far from the capital". Washington Post. 26 Mayıs 2012. 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2012.
- ^ "Saakashvili Concedes Defeat in Parliamentary Election", Civil, 2 Ekim 2012, 7 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi
- ^ Berry, Lynn (7 Ocak 2008). "Georgia Leader: Country on Right Track". Fox News. 8 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2008.
- ^ "Freedom in the World 2008" (PDF). Freedom House. 31 Ocak 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2011.
- ^ "Georgia". State.gov. 2 Nisan 2012. 21 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2012.
- ^ "Shareholders and Board of Governors". European Bank for Reconstruction and Development. 28 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2017.
- ^ "Georgia Resident Mission". Asian Development Bank. 28 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2017.
- ^ "Ministry of Foreign Affairs of Georgia – Relations between Georgia and the Republic of France". mfa.gov.ge. 25 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017.
- ^ "Ministry of Foreign Affairs of Georgia – Relations between Georgia and the Federal Republic of Germany". mfa.gov.ge. 24 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017.
- ^ "Ministry of Foreign Affairs of Georgia – Relations between Georgia and the State of Israel". mfa.gov.ge. 5 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2010.
- ^ "Ministry of Foreign Affairs of Georgia – Relations between Georgia and Japan". Mfa.gov.ge. 3 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2009.
- ^ "Ministry of Foreign Affairs of Georgia – Visa Information for Foreign Citizens". Mfa.gov.ge. 30 Nisan 2009. 3 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2009. (South Korea is on the list of the countries whose citizens do not need a visa to enter and stay on the territory of Georgia for 360 days)
- ^ "Ministry of Foreign Affairs of Georgia – Democratic Socialist Republic of Sri Lanka". Mfa.gov.ge. 3 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2009.
- ^ "Ministry of Foreign Affairs of Georgia – Relations between Georgia and the Republic of Turkey". mfa.gov.ge. 24 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017.
- ^ "Ministry of Foreign Affairs of Georgia – Relations between Georgia and Ukraine". mfa.gov.ge. 24 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017.
- ^ "Relations Between Georgia and the United States of America". usa.mfa.gov.ge. 23 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017.
- ^ "Bilateral Relations". mfa.gov.ge. 9 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017.
- ^ "U.S. Announces New Military Assistance Program for Georgia". Civil.Ge. 1 Temmuz 2001. 12 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2009.
- ^ "Georgia's way to NATO". Mfa.gov.ge. 27 Mayıs 2010. 27 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2010.
- ^ "NDI Poll: Economy Still Top Concern for Georgians; Support for NATO and EU Stable" (PDF). National Democratic Institute. 16 Ocak 2017. 27 Şubat 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017.
- ^ "Lavrov: If Georgia Joins NATO, Relations Will Be Spoiled". Georgia Today. 26 Eylül 2019. 27 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2021.
- ^ "Russian FM Lavrov supports resumption of flights to Georgia as Georgians 'realised consequences' of Haziran 20". Agenda.ge. 26 Eylül 2019. 30 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2019.
- ^ "Europe | Bush praises Georgian democracy". BBC News. 10 Mayıs 2005. 19 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2009.
- ^ Bush Heads to Europe for G – 8 Summit, The New York Times
- ^ EU, Georgia Sign ENP Action Plan, Civil Georgia, 2 Ekim 2006.
- ^ "EU/Georgia Association Agreement". EEAS. 13 Eylül 2016. 28 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017.
- ^ "Visas: Council confirms agreement on visa liberalisation for Georgia". European Council – Council of the European Union. 20 Aralık 2016. 28 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017.
- ^ "Visas: Council adopts regulation on visa liberalisation for Georgians". European Council – Council of the European Union. 27 Şubat 2017. 27 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017.
- ^ a b c d e f g h "Georgia". Cia.gov. 14 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2016.
- ^ "Budget" (PDF). Ministry of Defence of Georgia. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017.
- ^ "Delta History". STC Delta. 5 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2016.
- ^ "Delta Products". STC Delta. 15 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2016.
- ^ Collin, Matthew (9 Mart 2007). "Georgia to double troops in Iraq". BBC News. 22 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2016.
- ^ "MoD Releases Details on Georgian Troops Wounded in Mayıs 13 Helmand Attack". Civil Georgia. 14 Mayıs 2013. 19 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2016.
- ^ "Georgia deploying 750 soldiers to Afghanistan". Hurriyet Daily News. Agence France-Presse. 4 Ağustos 2010. 6 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2016.
- ^ Mikheil Saakashvili (14 Aralık 2009). "Why Georgia sends troops to Afghanistan". The Daily Telegraph. 29 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2016.
- ^ Ostroska, Jessica (16 Temmuz 2014). "Georgian Army ends mission in Helmand". Afghanistan International Security Assistance Force. 8 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2016.
- ^ "Georgian Soldier Killed in Afghanistan". 23 Eylül 2015. 11 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2016.
- ^ "Georgian Troops End Mission in Helmand". Civil Georgia. 17 Temmuz 2014. 5 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2016.
- ^ "Georgian Soldier Succumbs to Injuries Suffered in Afghanistan". Civil Georgia. 8 Haziran 2015. 11 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2015.
- ^ a b Mark McDonald, Knight Ridder Newspapers. "Firing of traffic police force stands as a symbol of hope in Georgia | McClatchy". Mcclatchydc.com. 11 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
- ^ "Georgia's National Police Corruption Project". NPR. 15 Eylül 2005. 27 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
- ^ Building security in the Republic of Georgia Andrew Stamer 1 Haziran 2007'de erişildi.
- ^ "Remarks by President Saakashvili at the CIS Summit in Tbilisi". President of Georgia. 3 Haziran 2005. 14 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2007.
- ^ "Security Notice". American Embassy Tbilisi. 15 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2007.
- ^ "Georgia's public defender". Ombudsman.ge. 21 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2011.
- ^ "Alternative report on the implementation by Georgia of the Framework Convention for the Protection of National Minorities in the region of Kvemo Kartli – Tbilisi, 2008 – s. 58–59" (PDF). 18 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2011.
- ^ "US, Britain, call for probe into Mayıs 26 events in Georgia". News.Az. 28 Mayıs 2011. 1 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2011.
- ^ Rachel Denber, Europe and Central Asia deputy director (26 Mayıs 2011). "Georgia: Police Used Excessive Force on Peaceful Protests | Human Rights Watch". Hrw.org. 2 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2011.
- ^ "Tbilisi Mayor's Offers Protesters Alternative Venues for Rally". Civil.ge. 22 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
- ^ a b Misha, Dzhindzhikhashvili (26 Mayıs 2011). "Georgian Police Say 2 Killed in Protest Dispersal". ABC News. Associated Press. 22 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2011.
- ^ "Audio, Video Recordings Implicate Protest Leaders to 'Plotting Violence'". Civil.ge. 25 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
- ^ Luke Harding in Moscow and agencies (9 Nisan 2009). "Thousands gather for street protests against Georgian president Mikheil Saakashvili". The Guardian. Birleşik Krallık. 6 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2011.
- ^ "PM Strongly Against of Marijuana Decriminalization". Civil Georgia. 4 Haziran 2015. 26 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2016.
- ^ "Fighting back against Georgia's war on drugs". openDemocracy. 15 Aralık 2016. 13 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2017.
- ^ Berlin is Out, Tbilisi is In 5 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Forbes, September 2018
- ^ "Georgian Court Abolishes Fines For Marijuana Consumption". Radio Free Europe/Radio Liberty. 30 Temmuz 2018. 8 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2018.
- ^ Wayne, Shawn (30 Temmuz 2018). "Smoking Marijuana Legalized in Georgia". Georgia Today. 8 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2018.
- ^ 'Caucasus (region and mountains, Eurasia)' 27 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Encyclopædia Britannica
- ^ "CESWW – Definition of Central Eurasia". Cesww.fas.harvard.edu. 5 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2010.
- ^ a b c d e "Georgia:Geography". Cac-biodiversity.org. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2011.
- ^ Nana Bolashvili, Andreas Dittmann, Lorenz King, Vazha Neidze (eds.): National Atlas of Georgia, s. 138, Steiner Verlag, 2018, 978-3-515-12057-9
- ^ [1] 1 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. National Atlas of Georgia, ss. VIII ve IX.
- ^ "Endemic Species of the Caucasus". Endemic-species-caucasus.info. 7 Ocak 2009. 12 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2009.
- ^ "Eucariota, Animalia, Chordata". Georgian Biodiversity Database. Institute of Ecology. 2015. 25 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2016.
- ^ "Caucasian Spiders " Checklists & Maps". Caucasus-spiders.info. 28 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2009.
- ^ "Dramatic Double Sturgeon Discovery in Georgia". WWF. 15 Haziran 2020. 29 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2020.
- ^ Nakhutsrishvili, I.G. ["Flora of Spore Producing Plants of Georgia (Summary)"]. 888 ss., Tbilisi, Academy of Science of the Georgian SSR, 1986
- ^ a b "Cybertruffle's Robigalia – Observations of fungi and their associated organisms". cybertruffle.org.uk. 20 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2011.
- ^ Kirk, s.M., Cannon, s.F., Minter, D.W. ve Stalpers, J. "Dictionary of the Fungi". Edn 10. CABI, 2008
- ^ "Fungi of Georgia – potential endemics". cybertruffle.org.uk. 27 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2011.
- ^ "Georgia – a haven for biodiversity". IUCN, International Union for Conservation of Nature. 7 Aralık 2012. 30 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2019.
- ^ Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne; Hedao, Prashant; Noss, Reed; Hansen, Matt; Locke, Harvey; Ellis, Erle C; Jones, Benjamin; Barber, Charles Victor; Hayes, Randy; Kormos, Cyril; Martin, Vance; Crist, Eileen; Sechrest, Wes; Price, Lori; Baillie, Jonathan E. M.; Weeden, Don; Suckling, Kierán; Davis, Crystal; Sizer, Nigel; Moore, Rebecca; Thau, David; Birch, Tanya; Potapov, Peter; Turubanova, Svetlana; Tyukavina, Alexandra; de Souza, Nadia; Pintea, Lilian; Brito, José C.; Llewellyn, Othman A.; Miller, Anthony G.; Patzelt, Annette; Ghazanfar, Shahina A.; Timberlake, Jonathan; Klöser, Heinz; Shennan-Farpón, Yara; Kindt, Roeland; Lillesø, Jens-Peter Barnekow; van Breugel, Paulo; Graudal, Lars; Voge, Maianna; Al-Shammari, Khalaf F.; Saleem, Muhammad (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534-545. doi:10.1093/biosci/bix014
. ISSN 0006-3568.
- ^ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, s. R.; Ervin, J.; Franco, s.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, s.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, s.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, s.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40%of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1). doi:10.1038/s41467-020-19493-3 . ISSN 2041-1723.
- ^ "Registry of Municipalities". National Agency of Public Registry. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2017.
- ^ "Government of Georgia – Abkhazia". Government.gov.ge. 17 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2011.
- ^ "Regions and territories: Abkhazia". BBC News. 8 Şubat 2011. 20 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2011.
- ^ a b "Regions and territories: South Ossetia". BBC News. 8 Şubat 2011. 17 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2011.
- ^ "Human Rights in the Occupied Territories of Georgia". Osce.org. 16 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
- ^ "Russian Passportization". The New York Times. 15 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
- ^ Abkhazia, S. Ossetia Formally Declared Occupied Territory. 3 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Civil Georgia. 28 Ağustos 2008.
- ^ "Regions and territories: Ajaria". BBC News. 8 Şubat 2011. 2 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2011.
- ^ "U.S. Energy Informationa Administration "World Hydroelectricity Installed Capacity"". Eia.doe.gov. 23 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
- ^ "The World Bank in Georgia 1993–2007" (PDF). World Bank. 2009. 23 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Ağustos 2013.
- ^ World Bank Economy Rankings 15 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ World Bank (2018). Doing Business 2019 (PDF). World Bank Publications. ss. 5, 11, 13. ISBN 978-1464813269. 6 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 2 Kasım 2018.
- ^ IMF Mission Press Statement at the Conclusion of a Staff Visit to Georgia. 1 Haziran 2007.
- ^ Central Bank Chief Reports on Inflation. Civil Georgia, Tbilisi. 10 Mayıs 2007.
- ^ Statement by IMF Staff Mission to Georgia 30 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Press Release No. 06/276. 15 Aralık 2006.
- ^ "Sweet Georgia. The Financial Times". Search.ft.com. 9 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2010.
- ^ "South Caucasus Pipleline". 28 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2017.
- ^ The Financial Times – Flat taxes could be a flash in the pan, IMF research says[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Dünya Bankası, World Development Indicators 2008 18 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Frequently Asked Questions: I. Macroeconomic Environment, investingeorgia.org 28 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Living conditions". GeoStat. 3 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017.
- ^ "Networked Readiness Index 2016". World Economic Forum. 21 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2016.
- ^ "Networked Readiness Index 2015". World Economic Forum. 25 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017.
- ^ "Georgian National Tourism Administration – Researches". Georgian National Tourism Administration. 28 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017.
- ^ Invest in Georgia: Tourism 26 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Russian Flight Ban Could Cost Georgia $300M, Experts Say". The Moscow Times. 24 Haziran 2019. 27 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2020.
- ^ "Statistical Yearbook of Georgia 2016". National Statistics Office of Georgia. 28 Aralık 2016. s. 195. 28 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2017.
- ^ "Roads Department of Georgia". Georoad.ge. 14 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2012.
- ^ "Georgian Railway". Railway.ge. 6 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2012.
- ^ "Georgian Railway". Railway.ge. 7 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2012.
- ^ "Georgian Railway". Railway.ge. 6 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2012.
- ^ "Georgian Railway". Railway.ge. 6 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2012.
- ^ "Baku-Tbilisi-Kars Railway Line Officially Launched". Radio Free Europe/Radio Liberty. 30 Ekim 2017. 1 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2017.
- ^ "Kutaisi's airport: Georgia's opportunity". Evolutsia.Net. 18 Ocak 2012. 29 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2012.
- ^ "Varna – Batumi". Ukrferry. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2017.
- ^ "Schedules". Ukrferry. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2017.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2013.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 31 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2009.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2008.
- ^ a b Occupied city, estimated data
- ^ a b c "Immigrants by previous country of residence and usual place of residence". 9 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2016.
- ^ "Patriarchate of Georgia – Official web-site". Patriarchate.ge. 11 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2012.
- ^ Toumanoff, Cyril, "Iberia between Chosroid and Bagratid Rule", in Studies in Christian Caucasian History, Georgetown, 1963, ss. 374–377. "Archived copy". 8 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2012.
- ^ Rapp, Stephen H., Jr (2007). "7 – Georgian Christianity". The Blackwell Companion to Eastern Christianity. John Wiley & Sons. s. 138. ISBN 978-1-4443-3361-9. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2012.
- ^ "მართლმადიდებელი ავტოკეფალური ეკლესიები". საქართველოს საპატრიარქო. 28 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017.
- ^ "საქართველოს მოსახლეობის საყოველთაო აღწერის საბოლოო შედეგები" (PDF). National Statistics Office of Georgia. 28 Nisan 2016. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Nisan 2016.
- ^ Jacobs, Dan Norman. Paul, Ellen Frankel. Studies of the Third Wave: Recent Migration of Soviet Jews to the United States VNR AG, 1 January 1981 978-0-86531-143-5 ss. 13–14
- ^ Spilling, Michael. Georgia (Cultures of the world). 1997
- ^ "Memorandum to the U.S. Government on Religious Violence in the Republic of Georgia (Human Rights Watch Ağustos 2001)". Hrw.org. 2 Kasım 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2009.
- ^ "საქართველოს მოსახლეობის საყოველთაო აღწერის საბოლოო შედეგები". netgazeti.ge. Netgazeti. 28 Nisan 2016. 13 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2016.
- ^ Caucasus Analytical Digest No.20 25 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Heinrich Böll Stiftung, 11 Ekim 2010
- ^ "Georgia purges education system". 29 Temmuz 2005. 19 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2008 – news.bbc.co.uk vasıtasıyla.
- ^ Molly Corso (13 Mayıs 2005) Education reform rocks Georgia 31 Temmuz 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Eurasianet. United Nations Development Programme. Retrieved on 2 Eylül 2008.
- ^ a b Education system in Georgia[ölü/kırık bağlantı]. National Tempus Office Georgia.
- ^ "Centralized university entrance examinations". National assessment and examinations center. 26 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2017.
- ^ Education institutions 11 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Ministry of Education and Science of Georgia. Retrieved on 2 Eylül 2008.
- ^ "Authorized institutions". Ministry of Education and Science of Georgia. 22 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2016.
- ^ "Gross enrollment ratio, primary, both sexes". The World Bank. 23 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2016.
- ^ "New Tbilisi.Gov.Ge – თბილისის მერიის ოფიციალური ვებ გვერდი". Tbilisi.gov.ge. 20 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2014.
- ^ "Contact". gtu.ge. 27 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2017.
- ^ "Contact". ug.edu.ge. 1 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2017.
- ^ "Contact". cu.edu.ge. 16 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2017.
- ^ "Contact". freeuni.edu.ge. 17 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2017.
- ^ Georgia : in the mountains of poetry 3rd rev. ed., Nasmyth, Peter
- ^ Rapp, Stephen H. (2003), Studies in Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts. Peeters Publishers, 90-429-1318-5
- ^ I. Gagoshidze "The Achaemenid influence in Iberia" Boreas 19. (1996)
- ^ Yarshater, Ehsan. "Encyclopædia Iranica" 7 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Routledge & Keagan Paul, 2001. 978-0-933273-56-6 ss. 464–479
- ^ Kennan, Hans Dieter (2013). Vagabond Life: The Caucasus Journals of George Kennan. University of Washington Press. s. 32.
- ^ Willem Floor, Edmund Herzig. Iran and the World in the Safavid Age I.B.Tauris, 15 Eylül 2012 1850439303 s. 494
- ^ a b Lang David, Georgians
- ^ Lang, David Marshall. Georgia. s. 515.
- ^ "Georgian Alphabet". 101languages.net. 28 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
- ^ "Niko Pirosmani – Short Biographical Information". Niko Pirosmani. Steele Communications. 28 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2016.
- ^ enpi-info.eu 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Freedom House, Georgia 2015 Press Freedom report 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Georgian Polyphonic Singing, "Chakrulo"". UNESCO. 2008. 5 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2016.
- ^ "The Untold Story of How "Chakrulo" Ended Up in Space". Georgian Journal. 25 Eylül 2014. 16 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2016.
- ^ a b Miquel Hudin & Daria Kholodolina (2017), Georgia: A guide to the cradle of wine, Vinologue, s. 300, ISBN 978-1941598054, 26 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 23 Şubat 2021
- ^ "Archived copy". 15 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2015.
- ^ Watson, Ivan. "Unearthing Georgia's wine heritage". CNN. 29 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2018.
- ^ Spilling, Michael; Wong, Winnie (2008). Cultures of The World Georgia. s. 128. ISBN 978-0-7614-3033-9.
- ^ "UNESCO - Ancient Georgian traditional Qvevri wine-making method". ich.unesco.org (İngilizce). 22 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2019.
- ^ Goldstein, Darra (1958). The Georgian feast: the vibrant culture and savory food of the Republic of Georgia. ABD: University of California Press. s. 4. ISBN 0-520-21929-5.
- ^ a b c "Position Unchanged On Russian WTO Negotiations". RadioFreeEurope/RadioLiberty. 23 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2018.
- ^ Romans erected the statue of the Iberian King Pharsman after he demonstrated Georgian training methods during his visit to Rome; Cassius Dio, Roman History, LXIX, 15.3
- ^ Williams, Douglas. Georgia in my Heart, 1999.
- ^ "Rustavi 2 Broadcasting Company". Rustavi2.com. 29 Nisan 2012. 1 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Georgian National Broadcaster". 1tv.ge. 30 Nisan 2012. 25 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bakü-Tiflis-Kars demiryolu
- Bakü Tiflis Ceyhan Petrol Boru Hattı
- Güney Osetya Savaşı (2008)
- Gürcü askeri yolu
- Gürcistan'da LGBT hakları
- Kafkas Nagazi
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Wikimedia Atlas'da Georgia
- Gürcistan Devlet Başkanlığı 16 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Gürcüce), (İngilizce)
- Gürcistan Parlamentosu 4 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Gürcüce), (İngilizce)
- Ekonomik Gelişim Bakanlığı 9 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Gürcüce)
- Turizm Bakanlığı
- Friends of Georgia 21 Mart 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Friends of Georgia International Foundation - Info on Culture, Economy, Gastronomy, History, etc.)
- Resimler 19 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
| Egemen devletler |
|  | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sınırlı tanınan devletler | |||||||
| Bağımlı ve diğer bölgeler |
| ||||||
Kafkasya ülkeleri ve bölgeleri | |
|---|---|
Karadeniz'e kıyısı olan ülkeler | |
|---|---|
| Egemen devletler | |
| Sınırlı tanınan devlet | |
| Özerk cumhuriyetler |  | |
|---|---|---|
| Bölgeler | ||
| Özel statülü şehir | ||
1 Fiilen (de facto) ayrı cumhuriyet, hukuken (de jure) özerk cumhuriyettir; 2 Resmi olarak özerk bölge statüsü kaldırılmış olan fakat fiilen bağımsız olan Güney Osetya'yı da içerir. | ||
Karadeniz Ekonomik İşbirliği (BSEC) | ||
|---|---|---|
| Üyeler |  | |
| Sonradan katılan üyeler | ||
| Üyelik başvurusu kabul edilmeyen ülkeler | ||
| Gözlemci Ülkeler | ||
| Gözlemci Kuruluşlar | ||
Uluslararası Frankofoni Örgütü'ne üye ve gözlemci ülkeler | ||
|---|---|---|
| Üyeler |
|  |
| Gözlemciler | ||
1 Ortak üye. | ||
Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra ortaya çıkan ülkeler | |
|---|---|
| BM üyesi devletler | |
| Tanınmayan ve kısmen tanınan devletler | |
| Üyelik |
|  | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Spor | ||||||||||
| Askeri | ||||||||||
| Ekonomi | ||||||||||
| Organizasyon | ||||||||||
| Önceki genişlemeler | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Adaylar |
| ||||||||||
| Potansiyel adaylar | |||||||||||
| Ortaklıklar |
| ||||||||||
| Coğrafi olarak diğer Avrupa ülkeleri | |||||||||||
| Otorite kontrolü |
|
|---|
