Kapgan Kağan
| Kapgan Kağan Eski Türkçe:     Çince: 阿史那默啜 | |
|---|---|
| İkinci Göktürk Kağanlığı'nın II. kağanı Otuz Aşiretin Büyük Kağanı Sol Muhafızları Büyük Generalliği Ülkeye Dönen Dük İyi Reform Yapan Kağan İlteriş Büyük Ch'an-yü Milli Davasında Başarılı Kağan Chan-ch'o (Başı Kesik Çor) | |
| Hüküm süresi | 691 – 22 Temmuz 716 |
| Önce gelen | İlteriş Kağan |
| Sonra gelen | İnel Kağan |
| Doğum | 664 |
| Ölüm | 22 Temmuz 716 Mançurya |
| Çocuk(lar)ı | İnel Tigin Tonga Tegin Yang-wo-chih Tigin Yogashi Mo Tigin Küçlüğ Bilge Hatun |
| Hanedan | Aşina |
| Babası | İtmiş Bey |
| Dini | Tengricilik |
Kapgan Kağan ya da Kapağan Kağan (Eski Türkçe: 𐰴𐰯𐰍𐰣:𐰴𐰍𐰣, Qapaγan qaγan,[1] 遷善可汗/迁善可汗, soyadı ve ad: 阿史那 默啜, Pinyin: āshǐnà mòchuò, Wade-Giles: a-shih-na mo-ch'o, d. 664 - ö. 22 Temmuz 716), İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kağanıdır.
Kapgan adı
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin kaynaklarında Mo-ço olarak geçen Kapgan'ın adı, bugünkü Türkçede "fethetmek" anlamına gelen "kap- (al-)" eyleminden türemiş olup "fatih" anlamına gelmektedir.[2] Asıl okunuşu Kapağan olmalıdır. Çünkü adın geçtiği Orhun Yazıtları'nda bu hükümdarın adı sessiz harflerle k, p, g, n biçiminde yazılmıştır. Türkçede -gan yapım eki, sonunda sert ünsüz harf bulunan sözcüklerle birleştiğinde -kan haline gelmektedir. Yazılışa bakıldığında g sesinin varlığı bu adın Kapağan şeklinde olması gerektiğini göstermektedir. Ancak bilimsel eserlerde Kapgan adı kullanılmıştır.
Hükümdarlığı
[değiştir | kaynağı değiştir]İlteriş Kağan'ın ölümünden sonra Göktürk Kağanlığı'nın başına küçük kardeşi Kapgan Kağan geçti.
Çin kaynaklarının genç, haşin ve ihtiraslı olarak betimlediği Kapgan Kağan'ın tüm politikası üç amaç etrafında toplanmaktadır:
- En tehlikeli düşman olarak gördüğü ve tarımsal ürün haracı alabileceği Çin'i baskı altında tutmak
- Çin hakimiyetinde yaşamakta olan Türkler'i ana yurda geri çekmek
- Asya kıtasındaki bütün Türkleri Göktürk Kağanlığı siyasal çatısı altında toplamak.
Bu amaçlarla harekete geçen Kapgan Kağan, ağabeyinin yaptığı gibi Çin'i baskı altında tutmak için 693 yılından 695 yılına kadar Çin'e birçok akın yaptı. 695 yılında ise Çin'e elçi gönderip barış teklifinde bulundu. Ardından Çin ile Moğol kökenli Kitanlar'ın mücadelesinde Çin'i destekledi. 696 yılında Kitanlar'ı büyük bir yenilgiye uğratan Kapgan Kağan bunun karşılığında Çin'den büyük miktarda tarım aleti, tohum, demir ile 50 yıllık tutsaklık döneminde Çin'e sığınmış olan Türklerin iadesini istedi.
Bu durumda Tang Hanedanlığı, Türk kökenli Türgişler ve Kırgızlar ile bağlaşma yoluna gitti. Bu bağlaşmayı zamanında fark eden Kapgan Kağan, baş danışman Tonyukuk'un da katıldığı seferde 696-697 kışında Kırgızlar'ı kendi yurtları Yenisey Nehri kıyısında ani bir baskınla yenilgiye uğrattı. Kağanları öldürülen Kırgızlar, Göktürk hakimiyetine alındı. Ardından ağır koşullar ile ezilen Çin üzerine sefere çıkıldı. 698 yılında 100 bin çerilik ordusuyla Çin kentleri tahrip edildi. Wei eyaletine saldırdıktan sonra Ting eyaletini ele geçirdi. Chao ve Ting illerine girdi. Kendisi doğuda yani merkezde kalan Kapgan Kağan batının düzenlenmesi görevini Tonyukuk vesayetinde oğlu İnel Kağan ve yeğeni Bilge Kağan devretti. Çin'in 30 akınla vurulduğu 698 yılında Tonyukuk, Bilge Kağan ve İnel Kağan, Altay Dağları'nı ilk kez aşarak Çungarya Ovası'nda (kitabelerde Yarış) Bolçu Savaşı'nda Türgişler'i ağır bir yenilgiye uğrattı. Yaklaşık üç yıl süren ve 701 yılında tamamlanan akınla devletin sınırları İstemi Yabgu zamanında olduğu gibi Maveraünnehir'e dayandırıldı. Batı Türkistan Türkler'i yeniden Göktürk hâkimiyetine alındılar. Asya'daki bütün Türk boyları yüz yıl sonra Göktürk hakimiyetinde birleştirilmişti. 702 yılında bu kez Maveraünnehir'den gelerek Çin'in kuzeyinde koloniler kurmuş olan Soğdlular üzerine sefer yapıldı. Karşı çıkan Ong Tutuk komutasındaki 50,000 kişilik Çin ordusu dağıtıldı. 705 yılında gerçekleşen Ming Şa Savaşı'nda Çaça Sengün komutasındaki 80,000 kişilik Çin ordusunu çok ağır bir bozguna uğrattı. 712-713 yıllarında, Müslümanların Maveraünnehir'i fethi sırasında Maveraünnehir'deki müttefiklerini desteklemek ve Müslümanlar'ı Maveraünnehir'den atmak için Semerkant üzerine bir sefer düzenledi ve Emevîler ile bir dizi savaş yaptı ise de bu savaşları kağanlığın doğusunda Çin entrikaları nedeniyle çıkan boy ayaklanmaları yüzünden kaybetti. Bu arada sert yollarla Çik, Az, Dokuz Oğuz, Basmil gibi Türk boyları hakimiyet altına alındı. Ancak Kapgan Kağan'ın aşırı sertliği ve Çin politikaları sonucunda pek çok boy ayaklanmaları görüldü. Bunların en önemlisi Dokuz Oğuzlar'ın başlattığı ayaklanmadır. Bayırku Seferi'nde bu ayaklanmayı da sertlikle bastıran Kapgan Kağan, yanında az bir kişiyle Ötüken'e dönüşte ormanda Oğuz boylarından aralarında Çinli bir casusun da bulunduğu Bayırkular'ın ani pususunda 716 yılında öldürüldü.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Tonyukuk's Memorial Complex, TÜRIK BITIG". 18 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2010.
- ^ R. Giraud, L'Inscription de Bain-Tsokto, s. 149