Üç köşeli ticaret

Üç köşeli ticaret veya üç kenarlı ticaret veya üçgen ticaret bir birinci bölgeden (veya bir limandan) ihraç edilebilen mallar için ikinci bir bölgede (limanda) ithal için talep olmadığı, ama aynı zamanda bu ikinci bölgenin ihraç edebileciği mallar için birinci bölgede ithal talebi olduğu hallerde ortaya çıkar. Üç köşeli ticaret sisteminde üçüncü bir bölge (veya liman) bulunur ve bu bölgede gereken nitelik birinci bölgenin ihraç mallarına talep olması ve aynı zamanda ikinci bölgeye ihraç edebileceği mallar olmasıdir. Üç köşeli ticaret sistemi genel bir ticaret şekli olmakla beraber, pratikte bu tip ticarete en bariz örnek 16. yüzyıllar sonlarından 19. yüzyıl başlarına kadar olan dönemde Avrupa, Batı-Afrika, Kuzey Amerika üçgeni üzerinde olan ve Batı Afrika-Kuzey Amerika "orta pasajı"'nda ticari malın "Afrikalı köleler" olduğu ticaret sistemidir.

Klasik Atlas Okyanusu üç köşeli köle ticareti

Köle ticareti için bir köle gemisi yüklenişi

Bu "Üç Köşeli Ticaret"'e en güzel tarihsel örnek 16. yüzyıl sonlarından 19. yüzyıl başlarına kadar İngiltere, Batı Afrika ve İngiliz Kuzey Amerika kolonilerinin üç köşeli ticaretidir. Bu ticareti idare eden İngiliz şirketleri idi. Ticaretin birinci köşesi İngiltere (özellikle Bristol ve Liverpool) idi. İngiltere manifatura fabrika malları ihraç etmek istemekte idi ve Kuzey Amerika'daki kolonilerinden şeker, tütün, pamuk, keten gibi tarım ürünlerine ithal talebi vardı. Ama yeni Karayipler ve Kuzey Amerika kolonilerinde nüfus çok az olduğu mevcut nüfus fabrika manifatura malları talep etmemekte idi. Buna çare olarak "üç köşeli ticaret" ortaya çıkartıldı. İngiliz gemi nakliyatçıları Batı Afrika'da üçüncü bir köşeyi oluşturdular. Batı Afrika ile Amerikan kolonileri arasındaki "orta pasaj" nakliyatı için emtia siyahi Afrika köle idi.

Köleler için, ucuz işçi talep eden plantasyon tarımı uygulayıp şeker kamışı, tütün, pamuk, keten üreten İngiliz Kuzey Amerika kolonilerinde büyük talep vardı. Batı Afrika'da, köleleri temin eden Arap köle tüccarları ve asıl Afrikalı idareciler bulundu. Bunlar İngiliz manifatura üretim mallarına büyük talepte bulunmaktaydılar. Böylece Batı Afrika'da (Akra, James Adası, Bunce Adası gibi köle toplama ve ihracı kaleleri oluşturuldu.^[1] Batı Afrika'ya İngiltere'den ve Avrupa'dan manifatura fabrika mali ihraç edilmekte idi. Batı Afrika'da kurulan köle merkezlerinde toplanan siyahi köleler Batı Afrika ihraç malı olarak ucuz insan gücü talep eden Karayiplere ve Kuzey Amerikan kolonilerine nakil edilmekteydiler. Bu kölelerin Karayiplerde veya Kuzey Amerika İngiliz kolonilerinden satılmasından elde edilen hasıla karşılığında alınan Karayipler ve Kuzey Amerikan kolonilerinin ihraç tarım malları olan şeker, pamuk, tütün, keten İngiltere'ye nakledilmekteydi.^[1]^[2]

Bu üç köşeli ticaretin birinci nakliyat kenarı İngiltere ile Batı Afrika arasındaydı. Bu ticaret İngiltere hatta Avrupa'dan temin edilen bakır, kumaş, incik boncuk, barut ve diğer patlayıcı maddeler ve küçük ateşli silahlar'ın İngilizler gemi nakliyatçı ve tacirleri tarafından sağlanan çok amaçlı ticaret gemileri ile Afrika'ya nakil edilmesi şeklindeydi. Bu mallara Batı Afrika'da büyük talep bulunmaktaydı. Bu malları İngiltere'de satın almak için ya daha önce ayni şekilde yapılan ticaretten elde edilen karlar gerekmekteydi ya da bu ticaretin başlanması için ilk defa İngiltere'deki mali finansman temin edenlerin bulunması gerekmekteydi. Birçok İngiliz finansman şirketi ve finans temin eden zengin bu üç köşeli ticaretin ikinci kenarındaki Afrikali köle nakliyatının ve ticaretinin "insanlık ahlakına uymadığını" bile bile bu iyi kar getiren ticarete finans sağlamışlardı. Örneğin İngiliz kralı I. Charles bu finasmanı sağlamak için Londra Şehri'nde kurulan Batı Afrika Şirketi"'ne özel ticaret tekel imtiyazı vermişti. İngiltere'den gelen manifatura mallar Batı Afrika'da kurulan ticaret merkezlerinde satıldığı gibi; çok kere bu getirilen mallar Afrika içlerinden Arap ve diğer Afrikalı köle toplayıcılarının bu merkezlere getirdikleri kölelerle takas edilmekteydi.^[3]

Böylelikle üç köşeli ticaretin ikinci kenarı ortaya çıkmaktaydı. Bu kenarda ticari nakliyat, Afrikalı siyahî kölelerin Batı Afrika limanlarından Karayiplere ve İngiliz Kuzey Amerika kolonilerine aynı çok amaçlı ticaret gemileri tarafından nakli şeklindeydi. Genellikle bu nakliyatı yapan gemiler çok amaçlı olarak nitelendirilmekle beraber bu gemilerin ambarları gayet çok sayıda köleyi "balık istifi" yerleştirip nakil etmek üzere hazırlanmıştı. Bu ikinci "orta pasaj" nakliyatı kölelere çok büyük fiziksel eziyet etmekle kalmayıp, onlara uygun besin ve hatta temiz hava sağlanmaması dolayısıyla ortaya çıkan sakatlıklar ve hastalıklar nedeniyle birçok kölenin ölmesine yol açmaktaydı. Bu gemiler köleleri Karayiplere veya İngiliz Kuzey Amerika kolonileri limanlarına getirdikten sonra, koleler oralarda bulunan esir pazarlarında genellikle tarım plantasyonu sahiplerine satılmaktaydılar.

Bu ticaretin üçüncü kenarı Karayiplerden veya İngiltere'nin Kuzey Amerika kolonilerinde özel tarım mallarının Atlas Okyanusu üzerinde İngiliz limanlarına nakil edilmesiydi. Bu türlü mallara ilk örnek, ilk defa Kristof Kolomb tarafından Kanarya Adaları'ndan Amerika'ya getirilen ve Karayip adalarında kolonicilerin plantasyonlarında yetiştirilen şeker kamışından yapılan şeker ihracatı olmuştu. Genellikle şeker kamışı bu adalarda ezilerek elde edilen içi konsantre şeker dolu "seker suyu (mollasses)" şeklinde nakil edilmekte idi.^[4] Bu plantasyon tarım mallarını taşımak için önceleri köle gemileri iyice yıkanıp, kurutulup, dezenfekte edilecek şekilde temizlenmekte idi. Bundan sonra esir ticaretinden elde edilen paralarla satın alınan tarım maddeleri İngiltere'ye nakil edilmekte idi.

Bu üç köşeli ticaretin bir örneği olan İngiltere'den manifatura mallar, Batı Afrika'dan köleler ve Karayiplerden şeker ticareti nakliyatının başlanıp bitirilmesi süresinin beş haftadan on iki haftaya kadar değiştiği bildirilmektedir.

Fakat bu tip ticaret gelişmeye başlayınca bu nakliyatın şekli de değişmeye başladı. Özellikle çok karli olan "Orta Pasaj" için özel sırf balık istifi köle taşımak ve çok kere diğer kenarlarda daha az mal nakledebilir özel köle gemileri yapılmaya başlandı. "Orta Pasaj" gemilerinin seyahatlerinin süresi tahmin edilemiyecek şekilde idi ve çok kere gemilerin kölelerle Amerikalar limanlarına ne zaman geleceği belirli değildi. Bu üçüncü kenar nakliyatında sorunlar çıkarmaktaydı. Tarım mallarının bilinmedik bir müddet liman entrepolarında bekletimelerine yol açmaktaydı. Diğer taraftan Atlas Okyanusu'nda yelkenli gemilerle nakliyat çok mevsimlik idi ve çok kere bazı mevsimde nakliyat imkânsız olmakta idi. Genellikle bu nakliyata imkânsız mevsim üçüncü kenar olan Amerikalardan İngiltere'ye yapılan taşımalara aksi tesir yapmakta idi. Diğer taraftan üçüncü kenar ticareti için özel nakliyat gemisi filoları da kurulmaya başlanmıştı ve bunlar sadece Avrupa ve Amerika arasında nakliyat için kullanılmaya başlandı.^[5] Üç köşeli ticaret yapan gemiler üçüncü kenar nakliyatı için taşıyacak yeterli mal bulamaz oldular ve bu kenar için ticaret karlı olmaktan çıktı. En son olarak "Orta Pasaj" nakliyatının çok "insanlık ahlakına" aykırı olduğu, daha köleliğin insanlık ile bağdaşmadığı hakkındaki protestolardan önce, ortaya çıktılar. Bu protesto grupları, özellikle İngiltere'nin ülke politikası üzerinde çok etkili oldular. Böylelikle bu üç köşeli ticaret 18. yüzyıl sonlarında önemini kaybetmeye başladı ve 19. yüzyıl başlarında, köle ticaretinin İngiltere tarafından yasaklanması ile hemen hemen sona erdi.

Diğer üç köşeli ticaret örnekleri

New England merkezli ve rom ağırlıklı Atlas Okyanusu ticareti

Bazı Amerikan tarihçilerine göre bu yeni tip üç kenarlı ticaret, İngiltere'nin Kuzey Amerika kolonilerinin gelişmesi ile ortaya çıkmıştı. Bu üç köşeli ticaret şeklinde İngiltere'nin Kuzey Amerika kolonilerinde Rhode Island ve civarında bulunan New England bölgesi İngiltere yerine merkez oldu ve İngiltere ve Avrupa bu ticaret üçgeni devresinden çıkarıldı. New England'e Karaiıplerden getirilen şekerden yüksek alkollü rom orada üretilmekte idi ve New Englanda üretilen bu içki bu bölge limanlarındna Atlantik üzerinden Batı Afrika'ya nakledilerek orada satılmaya başlanmıştı. Oradan da köle satın alınarak Karyiplere getirilmekteydi. Bu New England merkezli ve rom ağırlıklı üç köşeli ticaret teorisi ilk defa 1866'da Amerikan William H. Moore kitabından açıklandı; Amerikan tarihçi George C. Mason tarafından 1872'de ve Amerikan tarihçi William B. Weeden tarafından 1887'de genişletildi.^[6]^[7] Bu şekildeki üçgen ticaret, "1776" adlı müzikaldeki "Mollaşses to Rum" adlı şarkı ile iyice tanımlanmaktadır.

Fakat bu açıklama tenkitlere uğramıştır. Hiçbir nakliyat arşivinde bu üçgen ticaretin tek bir gemi tarafından tamamının yapıldığı bulunamamıştır. Eğer bu üç köşeli ticaret gerçek ise, tek bir gemi ile değil gemi değiştirlerek yapıldığı kabul edilmekte ve tarihçi Clifford Shipton'a göre bu ticaret maddelerinin üçgen nakliyatı ortalama olarak 1 yıl aldığı iddia edilmektedir.^[6]

Balıkçılık ağırlıklı üçgen ticaret

Amerika'nın istiklalini kazanmadan önce İngiliz Kuzey Amerika kolonilerinden yakalanan ve tuzlanan morina balığı (belki diğer yiyecek maddesi) Karayiplerde şeker plantasyonlarındaki köleleri beslemek için oraya nakledilmekte; Karayiplerden aynı gemiye yüklenen şeker İngiltere'ye ve Avrupa'ya götürülmekte ve üçüncü kenar olarak İngiltere'den ve Avrupa'dan fabrika üretimi mallar İngiliz Kuzey Amerika kolonilerine getirilmekte idi. Fakat Amerika bağımsızlığından sonra bu türlü ticaret çok gelişmeden sona ermiştir.^[8]

Diğer bir balıkçılık üçgen ticaret örneği olarak da Kanada'da [[Newfoundland]'daki çok büyük morina balığı havzalarında tutulan ve tuzlanıp kurtulan morina balığının (belki de zahirenin) İngiltere'ye götürülmesi; ikinci kenar olarak oradan da Akdeniz'de İtalya ve İspanya'ya nakli ve üçüncü kenar olarak aynı gemilerle Güney Avrupa'dan şarap ve zeytinyağı nakli verilmektedir.^[9]

Amerika, Küba ve Baltık Denizi ticareti

182-30 döneminde Amerikan gemilerinin Amerikan tarım maddelerini güneye Küba'ya götürmeleri; Küba'dan alınan şeker veya kahve yükünü Rusya'nın Baltık Denizi üstünde limanı olan Sankt-Peterburg'a taşımaları ve yine aynı yük gemilerinin oradan yükledikleri kenevir ve dövme demir yükünü Amerika'da New England limanlarına getirmeleri bir üçgen ticaret örneği olarak açıklanmıştır.^[10]

Kaynakça

^ ^a ^b About.com: The Trans-Atlantic Slave Trade 14 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim 6 Kasım 2007.
^ National Maritime Museum - Üçgen ticaret 25 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim 26 Mart 2007.
^ Scotland and the Abolition of the Slave Trade 3 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim 28 Mart 2007.
^ A. P. Middleton, Tobacco Coast.
^ Emmer, P.C. (1998) The Dutch ın the Atlantic Economy, 1580–1880. Trade, Slavery and Emancipation. Variorum Collected Studies Series CS614.
^ ^a ^b Curtis, Wayne (2006-07) And a Bottle of Rum. New York: Three Rivers Press, İSBN 978-0-307-33862-4. say. 119.
^ Rhode Island'ad kölelik 19 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erişim:11 Eylül 2011.
^ Kurlansky, Mark. Cod: A Biography of the Fish That Changed the World. New York: Walker, 1997. ISBN 0-8027-1326-2.
^ Morgan, Kenneth. (1993) Bristol and the Atlantic Trade in the Eighteenth Century. Cambridge: Cambridge University Press. İSBN 0521330173. Say. 64–77.
^ Chris Evans and Goran Rydén, Baltic İron ın the Atlantic World in the Eighteenth Century : Brill, 2007 ISBN 9789004161535, 273.

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Üç köşeli ticaret ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Atlas Okyanusu Köle Ticareti için veri portali2 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
Brown Üniversitesi Kölelik ve Adalet Komitesi raporu9 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)]
Hugh Thomas (2006), The slave trade. The history of the Atlantic slave trade. 1440–1870. Londra:Phoenix Books, ISBN 0-7538-2056-0. (İngilizce)
Serge Daget, (1990) La Traite des Noirs éd. Ouest-France Université. (Fransızca)

[african-1] About.com: The Trans-Atlantic Slave Trade 14 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim 6 Kasım 2007.

[2] National Maritime Museum - Üçgen ticaret 25 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim 26 Mart 2007.

[3] Scotland and the Abolition of the Slave Trade 3 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim 28 Mart 2007.

[4] A. P. Middleton, Tobacco Coast.

[5] Emmer, P.C. (1998) The Dutch ın the Atlantic Economy, 1580–1880. Trade, Slavery and Emancipation. Variorum Collected Studies Series CS614.

[curtis-6] Curtis, Wayne (2006-07) And a Bottle of Rum. New York: Three Rivers Press, İSBN 978-0-307-33862-4. say. 119.

[7] Rhode Island'ad kölelik 19 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erişim:11 Eylül 2011.

[8] Kurlansky, Mark. Cod: A Biography of the Fish That Changed the World. New York: Walker, 1997. ISBN 0-8027-1326-2.

[9] Morgan, Kenneth. (1993) Bristol and the Atlantic Trade in the Eighteenth Century. Cambridge: Cambridge University Press. İSBN 0521330173. Say. 64–77.

[10] Chris Evans and Goran Rydén, Baltic İron ın the Atlantic World in the Eighteenth Century : Brill, 2007 ISBN 9789004161535, 273.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]