Zazalar

Zazalar

Hozatlı yaşlı bir Zaza kadını (2008)
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Türkiye	1.114.000 - 2.000.000
İran	300.000-400.000 (Goraniler dahil)
Amerika	2.000-3.500
Almanya	170.000
Diller
Zazaca, Türkçe, Kürtçe
Din
İslam (Alevi, Sünni)

Zazalar, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dillerine ait bir dil olan Zazacayı konuşan ve Türkiye'nin çoğunlukla Doğu Anadolu Bölgesi'nde yaşayan bir halk.

Dil

Ayrıca bakınız: Zazaca

Zazaların dili Zazaca olmakla birlikte, Zazalar arasında çiftdillilik veya çokdillilik göze çarpmaktadır. Yaşadıkları veya göç ettikleri coğrafyanın siyasi ve demografik koşullarına göre Türkçe, Arapça, Kürtçe gibi diller de konuşulur. Kürdolog Vladimir Minorsky ve Oskar Mann'a göre, Zazaca bir Kürt lehçesi olmamakla beraber başlı başına bir dildir.

Din

Zazalar, Alevi ve Sünni kesimden oluşmaktadır. Alevi kökenli Zazalar daha çok Tunceli, Sivas (Zara, İmranlı), Erzincan, (Merkez, Kemah, Çayırlı, Üzümlü, Tercan), Varto, Bingöl (Yayladere, Kiğı, Yedisu), Erzurum (Hınıs, Aşkale), Gümüşhane, Şiran, Kayseri, (Sarız, Develi ve Merkez) ikâmet etmektedir.

Sünni Zazalar, daha çok Elazığ, Arıcak, Sivrice, Maden, Palu, Bingöl, Siverek, Gerger, Diyarbakır, Mutki, Aksaray gibi il ve ilçelere yayılmış durumdalar.

Çok az da olsa Hristiyan Zazalar da mevcuttur ve genelde Siverek (Şanlıurfa), Gerger (Adıyaman)'da ve Avrupa'nın çeşitli bölgelerinde yaşarlar. Hristiyan Zazalar genelde, -yanlış olarak- Zazaca konuşan Ermeniler ve Zazaca konuşan Süryaniler olarak adlandırılmışlardır. Alevi - Sünni , Şafii - Hanefi - Hristiyan (Süryani ya da Ermeni kilisesi mensubu Zazalar) arasındaki inanç farklılıkları, Zazaca'daki şive farklarına ve yaşam tarzlarına, gelenek ve göreneklere de yansımaktadır.

Folklor ve Kültür

Zazalar; Beluçiler, Ermeniler, Farslar, Gilanlılar, Kürtler, Osetler, Afganlar/Peştunlar Lorestanlılar, Mazenderanlılar, Tacikler ve diğer İrani halklarla dil ve kültür bağlamında birçok ortak özellik paylaşırlar. Tüm bu İrani halkların dilleri birbiriyle akrabadırlar ve yüzlerce ortak kelime barındırırlar. Kelime kökleri büyük oranda aynıdır, renklerin, sayıların, bitkilerin adlandırılmasında benzer ortak kelimeler kullanılır. Kılık-kıyafet, halk masalları, gelenek-görenekler , dini inançlar, bayramlar pekçok noktada ortak özellikler taşır. Zazalar bütün İrani halklarda olduğu gibi irili ufaklı çok sayıda aşiretlere bölünmüşlerdir fakat günümüzde aşiret yapısı ve kuralları hemen hemen yok olmuş diyebiliriz. Zazalar tarihsel olarak kırsal ve feodal bir hayat sürmüşler, tarım ve hayvancılıkla uğraşmışlardır. Anadoluda Zazalar, Kürt, Türkmen, Ermeni gibi halklarla sürekli büyük bir kültürel etkileşim içinde olmuşlardır.

Özgün yapısı bozulmamış Zaza köylerinde kadınlar şalvar, başlarında leçeg veya puşi, bellerine şal veya kuşak giyerler. Erkekler de takım şalvar, başlarına köşeli şapka, puşi veya desmal giyer ve bellerine de kuşak bağlarlar.

Başlıca halk dansları; Qeraçor, Devzer, Çepki, Fadiki gibi düğün oyunlarıdır. Başlıca yemekler; babıko, bıcık, zerfet, keska, helisa, patila, pêsara, şir, bıcıka qatqatın, çhebelek, dogma gibi genelde hamur ürünü yemeklerdir.

Zazalar arasında kutlanan veya kutsanan başlıca bayramlar ve önemli günler şunlardır ;

• Kormışkan bayramı (çermik ve

Siverek Yöresi, Mart ayında Nevruza denk gelir)

• Hawtemal bayramı (Dersim Yöresi, Mart ayında, bir tür bahar bayramı)
  • Hawtemalo Pil (Büyük Hawtemal)
  • Hawtemalo Qıc (Küçük Hawtemal)
• Qereçarseme :Bir bahar bayramı, yine Mart ayında kutlanır.
• Newê Marti : Mart dokuzu, Nevruz, 22 Mart'a denk gelir, normal Nevruz'dan bir gün sonradır.
• Gağand : Yeni yıl bayramı, daha çok Tunceli-Koçgiri-Varto ve Gerger dolaylarında yılbaşı olarak 13 Ocak'a yakın tarihlerde kutlanır. Bu bayramda Rumi takvim esas alınır. 50 yıl öncesine kadar Sünni Zazalar tarafından da kutlanıyordu. Dersim'de ve Gerger'de halen kutlanmaya devam etmektedir.
• Rocê Xızıri : Hızır orucu, Alevi Zazalar tarafından her yıl Şubat ayının ikinci haftasında 3 gün oruç tutulur.
• Rocê İmamu  : Muharrem orucu, Alevi Zazalar tarafından tutulur ve çok önemlidir.
• Eydê Heciyan, Roşanê Qurbani : Kurban bayramı

Zazalar'ın etnik kimliği üzerine iddialar

Zazalar'ın sınıflandırılması politik bir tartışma konusudur. Bu tartışmada iki grup ve tezleri mevcuttur. Birinci grup Zazaları başlı başına ayrı bir etnisite olarak görmekte; ikinci grup Zazaları Kürt olarak saymaktadır.

Zazaların etnik aidiyet konusunda dil bazında yapıldığı kadar derin olmasa da, Avrupa'da yayınlanan dört tane doktora tezinde, Zazalar'ın Kürtler'den ayrı bir etnisite olduğu belirtilmiş, üzerine durulmuştur. Çıkan dört tane doktoranın yazarları Kahraman Gündüzkanat, Hüseyin Çağlayan, Gülsün Fıran, Kazım Aktaş Zazalar üzerine bölümlerde etnisite konusuna da değinmişlerdir. Ayrıca etnolog P. A. Andrews'ın Türkiye'de etnik gruplar adlı kitabında da Zazaları başlıbaşına Alevi ve Sünni diye bir etnik grup olarak göstermektedir.

Diğer görüşlerin aksine pekçok tarihçi tarafından en ciddi savunulan tezdir. Ülkemizde Özellikle tarihçi Prof.Dr. Halaçoğlu tarafından dillendirilen bu teze göre Zazalar Kürt ya da Türk değildir. Zazaca da zannedildiği gibi Kürtçenin bir lehçesi değildir. Zazaca bilenlerin Kürtçeyi anlamaması bu tezi kuvvetlendirmektedir.

Başlangıcından Günümüze Dersim Tarihi kitabının yazarı Ali Kaya'ya göre, Zazalar Kürt değil ve ayrı bir halktır.

Ayrıca Abdülmelik Fırat tarafından da bir röportaj sırasında "Zazaların Kürt olmadığı, onların ayrı bir millet olduğu" ifade edilmiştir.

İran dil bilimi İranolojiye göre de Zazaca kesinlikle Kürt dil ailesinden sayılamaz. Zazacayı başlı başına bir dil olarak ilk kabul eden tarihçi ise Oskar Mann'dır. Oscar Mann, bunu Die Mundarten der Zâzâ adlı eserinde kanıtlarıyla dile getirmektedir.

Oskar Mann’dan önce ise Peter Lerch (1856), Friedrich Müller (1864), F. C. Andreas, Albert van Le Coq (1901) gibi araştırmacı ve dilbilimcilerin eserlerinde de Zazaca hakkında folklorik yazın derleyip kısmen analiz de etmişlerdir.

Zazaların Kürt ya da Türk olmadığını en büyük kanıtı ise konuştukları dil olan Zazacadır: Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller gurubun Kuzey-Batı koluna dahildir. Beluçi, Gorani ve Sengseri dilleriyle Kuzey-Batı kolunun Hyrkani (Gurgan) alt gurubunu teşkil etmektedir. Zazaca’nın diğer akraba olduğu diller arasında Talişi, Mazenderani, Semnani, Gileki, Tati, Herzendi, Kürtçe, Farsça sayılabilir. Gramer ve kimi önemli sözcükler açısından Zazaca’ya yakın olan diller Kuzey-İran’da, Hazar Denizi kıyısında konuşulan dillerdir. Onun dışında Anadolu’da konuşulan Kurmanci-Kürtçesiyle yüzyıllarca ortak coğrafya paylaştığından dolayı bir dil yaklaşımı olmuştur.

Prof. Dr. J. Gippert ve P. Lecoq’un dil şemasında ise Zazaca, Kuzeybatı İrani dillere dahil edilmektedir.

İlgili kitaplar

• Dersim-Zaza Tarihi, Seyfi Cengiz (Dersim-Zaza Tarihi)
• Dersim Tarihi, Ali Kaya, Can Yayınları
• Dersim Yazıları, Sait Çiya, Tij Yayınları
• Dersim Zaza Ayaklanmasının Tarihsel Kökenleri, Ebubekir Pamukçu, Yön Yayıncılık
• Belge ve Tanıklarıyla Dersim Direnişleri, M. Kalman, Nujen Yayınları
• Kırmanclar Kızılbaşlar ve Zazalar, Seyfi Cengiz, Desmala Sure Yayınları
• 38 ra Jü Pelge, Dr. H. Çağlayan , Tij Yayınları
• Kulê 38i, Munzur Çem, Peri Yayınları
• Dersim, Jandarma Umum Komutanlığı'nın Raporu, Kaynak Yayınları
• Türkiye'nin Etnik Yapısı, Ali Tayyar Önder, Fark Yayınları
• Türk Toplumunda Zazalar ve Kürtler, Prof. Orhan Türkdoğan, Timaş Yayınları
• Zazalar Üzerine Sosyolojik Tetkikler, H. Reşit Tankut, Kalan Yayınları
• Zazalar ve Kızılbaşlar, Nazmi Sevgen, Kalan Yayınları
• Kürt Sorununu Yeniden Düşünmek, Mustafa Akyol, Doğan Kitap
• Zazalar: Türkiye'de etnik topluluklar, Peter Alford Andrews, tümzamanlar yay.
• Die Rolle des Bildungswesens beim Demokratisierungsprozeß in der Türkei unter besonderer Berücksichtigung der Dimili (Kirmanc-, Zaza-) Ethnizität, Kahraman Gündüzkanat. LIT-Verlag, Münster, 1997
• Die Schwäche der türkischen Arbeiterbewegung im Kontext der nationalen Bewegung (1908-1945), Hüseyin Çağlayan, Frankfurt, 1995
• Ethnizität und Nationalismus - Ethnische und kulturelle Identität der Aleviten in Dersim', Kazım Aktaş, Frankfurt, 1998.
• Dersim’de etnik kimlik Gülsün Fırat, “Herkesin bildiği sır: Dersim" adlı kitapta, İletişim Yay., 2010

Dış bağlantılar

• Zazaki - Zazaca ve Zazalar üzerine bilimsel ve kültürel bilgi sitesi
• Enstitüyê Zazaki - Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü resmi sitesi
• Zaza İnternet İletişim Ağı - Zaza İnternet İletişim Ağı