Türkçede ismin hâlleri
| Örnekler |
|---|
|
Türkçede ismin hâlleri (bk. durum kuramı); kelimeleri belirtme (yükleme), yönelme, bulunma ve ayrılma açısından tanımlayan, sözcüğün yalın hâl ile hâl eki almış durumlarından her biridir. Türkçede ismin beş farklı hâlleri vardır:
- Yalın hâli
- -e hâli (yönelme)
- -i hâli (belirtme)
- -de hâli (bulunma)
- -den hâli (ayrılma/çıkma)
Hâl ekleri, büyük ve küçük ünlü uyumuna göre "i" yerine "ı", "u" veya "ü" ile "e" yerine "a" harfi ile oluşturulacak şekilde değişir.
- çayı, okulu, tatlıyı, çöpü...
- çaya, okula, tatlıya, çöpe...
Benzer şekilde -de ve -den eklerindeki "d" sesleri de ünsüz sertleşmesine uğrayarak "t"ye dönüşebilir.
- işte, çöpten, tatlıda, tatlıdan vb.
Yalın hâl
değiştirKelimelerin hâl eki almamış hâlidir. Başka dillerde nominatif olarak bilinir.
Çoğul eki, iyelik eki ya da tamlama eki almış sözcükler de yalın durumdadır.
benbende
|
sensende
|
oonda
|
bizbizde
|
siz sizde
|
onlaronlarda
|
-e hâli (yönelme hâli)
değiştirSözcüklerin -e ya da -a eki almış hâlleridir. Adın yönelme durumu sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Yüklemin bildirdiği eylemin "nereye" yöneldiğini gösterir. Başka dillerde datif olarak bilinir.
bana
|
sana
|
ona
|
bize
|
size
|
onlara
|
- Yarın okula beni annem bırakacak.
- Bu yaz Rusya'ya gideceğiz.
- Adana'ya mı gideceğiz ?
-i hâli (belirtme hâli)
değiştirSözcüklerin -i, -ı, -u ya da -ü eki almış hâlleridir. Adın belirtme durumu eki, adın sonuna geldiği sözcüğü belirtili nesne yapar. Yüklemin neyi, neleri, kimi, kimleri belirttiğini gösterir. Başka dillerde akuzatif olarak bilinir.
beni
|
seni
|
onu
|
bizi
|
sizi
|
onları
|
- Annem bizi eve götürdü.
- Bulaşıkları yıkadım.
3. tekil şahıs iyelik eki olan -i ve -si ekleri hâl eki değildir:
- (Onun) Kitabı yere düşmüş. (isim tamlamasında iyelik eki)
- Şu kitabı verir misin? (belirtme hâl eki)
-de hâli (bulunma hâli)
değiştirSözcüklerin -de ya da -da almış hâlleridir. Bu ekler sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümce yapar. Yüklemin bildirdiği eylemi gösterir. Çoğu Hint-Avrupa dilinde mevcut olmayan bu isim hâline bu dillerde lokatif de denmektedir. Eski Latince ve Almancada bulunan bu hâl, zamanla ismin yönelme (datif) ve genitif (aidiyet) hâlleriyle kaynaşmıştır. Günümüzde Hint-Avrupa dillerinden Lehçede ve Slovakçada bulunur.
bende
|
sende
|
onda
|
bizde
|
sizde
|
onlarda
|
-den hâli (ayrılma hâli)
değiştirSözcüklerin -den ya da -dan eki almış hâlleridir. Adın ayrılma durumu nereden ayrıldığımızı gösterir. Bu ek sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Çoğu Hint-Avrupa dilinde mevcut olmayan bu isim hâline bu dillerde ablatif de denmektedir. Hint-Avrupa dillerinden Latincede, Arnavutçada, Ermenicede ve Sanskritçede bulunmaktadır.
benden
|
senden
|
ondan
|
bizden
|
sizden
|
onlardan
|
Başka dillerdeki hâller
değiştirGenitif
değiştirİsmin hâlleri olarak tanımlanmasına rağmen isim olmayan sözcükler de hâl ekleri alabilirler. Bunun dışında Hint-Avrupa dillerinde bilinen genitif ya da aidiyet hâli Türkçede ismin sonuna -in eki getirilerek yapılmasına rağmen ismin hâllerinden sayılmamaktadır. Türkçede genitif, ilgi eki olarak tanındı.
Vokatif
değiştirAyrıca bir kişiye hitap için bazı dillerde vokatif adı verilen bir başka hâl de örnek olarak Hint-Avrupa dillerinden Kürtçe ve Latincede bulunmaktadır.
Dünya dillerinde ismin hâlleri
değiştir| Hâl | Anlam | Örnek | Dillere örnekler |
|---|---|---|---|
| Abesif | yokluk, bulunmama durumu | öğretmensiz | Estonca, Fince |
| Ablatif (1) | dolaylı hâl | öğretmenle ilgili | Arnavutça, Ermenice, Sanskritçe, Latince, Litvanca, Fince |
| Ablatif (2) | yol hareketi | öğretmenden çekildi | Arnavutça, Ermenice, Çuvaşça, Azerice, Estonca, Fince, Japonca, Latince, Macarca, Sanskritçe, Tibetçe, Türkçe, Özbekçe |
| Absolutif | geçişsiz fiillerin özneleri; geçişli fiillerin nesneleri | öğretmen yahut öğretmeni | Ergatif diller |
| Adesif | yakınında | öğretmende | Estonca, Fince, Litvanca (eskiden), Macarca |
| Akuzatif | doğrudan nesneler | öğretmeni | Arapça, çoğu Hint-Avrupa dilinde, Esperanto, Macarca, Türkçe |
| Alatif veya diketif | bir yere doğru hareket | öğretmene doğru | Baskça, Fince, Estonca, Litvanca (eskiden), Macarca, Tibetçe |
| Ekvatif | karşılaştırma | öğretmen gibi | Sümerce |
| Datif | yön veya alıcı; dolaylı nesne | öğretmene | çoğu Hint-Avrupa dilleri, Gürcüce, Macarca, Türkçe |
| Delatif | bir yerden aşağı doğru yolda hareket | gemiden aşağı | Macarca |
| Delimitatif (yerel genitif) | yerel âidiyet | öğretmenin, öğretmene ait | Baskça |
| Derivatif | köken | Ankaralı öğretmen | Türkçe |
| Elatif | dışarı çıkma | evden dışarı | Eski Yunanca, Estonca, Fince, Macarca |
| Ergatif | geçişli fiili yürüten özne | öğretmen (ev inşa ediyor…) | Çerkesçe,[1] Baskça, Gürcüce, İnuitçe, Samoaca, Tibetçe |
| Esif | durumun işaretlenmesi | öğretmen olarak | Estonca, Fince, Gürcüce, Laponca, Macarca (2, formal ve modal) |
| Genitif (Genetiv) | aidiyet, ilişki | öğretmenin | çoğu Hint-Avrupa dilleri, Arapça, Macarca, Tibetçe (?), Türkçe |
| İlatif | içeriye doğru hareket | eve | Estonca, Fince, Laponca, Litvanca, Macarca |
| İnesif | içerisinde | evin içinde | Baskça, Macarca, Fince, Estonca, Litvanca |
| İnstrüktif (1) | yapış şekli | öğretmen aracılığıyla | Fince |
| Aletsel veya instrüktif (2) | ile beraber | öğretmenle | Baskça, Gürcüce, Fince, Macarca, Latince, Litvanca, Sanskritçe, Slav dilleri, Türkçe |
| Komitatif | ile beraber | öğretmenle | Baskça, Estonca, Fince, Laponca, Macarca, Tibetçe |
| Lokatif | yer | öğretmende | Laponca, Letonca, Litvanca, Sanskritçe, Slav dilleri, Tibetçe, Türkçe |
| Nominatif | özne | öğretmen | Arapça, bütün Hint-Avrupa dilleri, Estonca, Fince, Gürcüce, Laponca, Macarca, Türkçe |
| Oblik | kapsamlı | öğretmeni ilgilendiren | Eski Fransızca, İngilizce, Kurmanci, Zazaca |
| Partitif | miktarlar | öğretmenlere | Baskça, Fince, Estonca |
| Perlatif | bir şeyin içinden geçmek | evin içinden | Tokarca |
| Posesif | aidiyet | öğretmene ait | Baskça |
| Postpozisyonel | sona eklemelerden önce gelen ismin hâli | öğretmen + son pozisyon | Hintçe |
| Prepositif | ismin hâli nach ilgeçten | ilgeç + öğretmen | Rusça |
| Prolatif (1) | yüzeyde hareket | evden | Estonca |
| Prolatif (2) | için veya yerine | öğretmen için | Baskça |
| Sublatif | bir şeye doğru hareket | gemiye | Macarca |
| Superesif | bir yerdeki pozisyon | gemide | Macarca |
| Tendensyal | hareketin yönü | öğretmene doğru | Baskça |
| Terminatif | hareket veya zamanın sonu | öğretmene kadar | Baskça, Estonca, Macarca, Tibetçe |
| Translatif | durum değiştirme | öğretmen olmak | Estonca, Fince, Gürcüce, Macarca |
| Vokatif | seslenme | (Ey) Türk Gençliği! | Gürcüce, İrlandaca, Latince, Rumca, Rumence, Ştokavca ve birkaç Slav dili (Çekçe, Lehçe, Litvanca, Ukraynaca ve Üst Sorbca gibi) |
Türkçedeki İsmin Hâl (Durum) Eklerinin Örnekleri
değiştir| Akuzatif[not 1]
|
Datif[not 2][not 3][not 4][not 5]
|
Lokatif[not 6][not 7]
|
Ablatif[not 8]
[not 9]
|
Genitif
|
|---|---|---|---|---|
| çiçeği | çiçeğe | çiçekte | çiçekten | çiçeğin |
| sokağı | sokağa | sokakta | sokaktan | sokağın |
| kilidi | kilide | kilitte | kilitten | kilidin |
| paketi | pakete | pakette | paketten | paketin |
| saati | saate | saatte | saatten | saatin |
| ağacı | ağaca | ağaçta | ağaçtan | ağacın |
| yüzüğü | yüzüğe | yüzükte | yüzükten | yüzüğün |
| çorabı | çoraba | çorapta | çoraptan | çorabın |
| rolü | role | rolde | rolden | rolün |
| işgali | işgale | işgalde | işgalden | işgalin |
| misali | misale | misalde | misalden | misalin |
| petrolü | petrole | petrolde | petrolden | petrolün |
| yurdu | yurda | yurtta | yurttan | yurtun |
| inanı | inana | inanda | inandan | inanın |
| kalbi | kalbe | kalpte | kalpten | kalbin |
| borcu | borca | borçta | borçtan | borcun |
| şahsı | şahsa | şahısta | şahıstan | şahsın |
| zehri | zehire | zehirde | zehirden | zehrin |
| karını | karına | karında | karından | karının |
| alnı | alna | alında | alından | alnın |
| kristali | kristale | kristalde | kristalden | kristalin |
| Konak’ı | Konak’a | Konak’ta | Konak’tan | Konak’ın |
| konağı | konağa | konakta | konakta | konağın |
| ağzı | ağza | ağızda | ağızdan | ağzın |
| akılı | akla | akılda | akıldan | aklın |
| gömleği | gömleğe | gömlekte | gömlekten | gömleğin |
| dikkati | dikkate | dikkatte | dikkatten | dikkatin |
| vakti | vakte | vakte | vakitten | vakitin |
| uzağı | uzağa | uzakta | uzaktan | uzağın |
| suyu | suya | suda | sudan | suyun |
| neyi | neye | nede | neden | neyin |
| ideali | ideale | idealde | idealden | idealin |
| kol saatini | kol saatine | kol saatinde | kol saatinden | kol saatinin |
| rengi | renge | renkte | renkten | rengin |
| hayatı | hayata | hayatta | hayattan | hayatın |
| hukuku | hukuka | hukukta | hukuktan | hukukun |
| bileti | bilete | bilette | biletten | biletin |
| geçidi | geçide | geçitte | geçitten | geçidin |
| göğü | göğe | göğünde | göğünden | göğünün |
| cebi | cebe | cepte | cepten | cebin |
| isimi | isme | isimde | isimden | ismin |
| normali | normale | normalde | normalden | normalin |
| mutluluğu | mutluluğa | mutlulukta | mutluluktan | mutluluğun |
| hayali | hayale | hayalde | hayalden | hayalin |
| sosyali | sosyale | sosyalde | sosyalden | sosyalin |
| oğlanı | oğlana | oğlanda | oğlandan | oğlanın |
| oğlu | oğla | oğulda | oğuldan | oğlun |
| kültürü | kültüre | kültürde | kültürden | kültürün |
| Ege Denizi’ni | Ege Denizi’ne | Ege Denizi’nde | Ege Denizi’nden | Ege Denizi’nin |
| piyanisti | piyaniste | piyanistte | piyanistten | piyanistin |
| havası | havaya | havada | havadan | havanın |
| hava alanını | hava alana | hava alanda | hava alandan | hava alanının |
| bunu | buna | bunda | bundan | bunun |
| ışığı | ışığa | ışıkta | ışıktan | ışığın |
| beni | bene | bende | benden | benim |
| bizi | bize | bizde | bizden | bizim |
| ahlaki | ahlaka | ahlakta | ahlaktan | ahlakın |
| tankı | tanka | tankta | tanktan | tankın |
| milleti | millete | millette | milletten | milletin |
| devleti | devlete | devlette | devletten | devletin |
| pasaportu | pasaporta | pasaportta | pasaportun | pasaportun |
| taşıtı | taşıta | taşıtta | taşıttan | taşıtın |
| umudu | umuda | umutta | umuttan | umutun |
| ayakkabıyı | ayakkabıya | ayakkabıda | ayakkabıdan | ayakkabının |
| burcu | burca | burçta | burçtan | burcun |
Notlar
değiştir- ^ Hayatı sevmek, gazeteyi okumak, camları silmek, ödevini yapmak, sesini duymak, kapıyı açmak, üzümü toplamak. Not: Saat yediyi beş geçiyor. Üçü çeyrek geçiyor.
- ^ Saat dokuza on var. On ikiye çeyrek var. Kaç liraya? Kaça?
- ^ Ablatif ve datifin (ayrılma ve yönelme) cümlede bir arada kullanılması: İzmir’den İstanbul’a gitmek, şehirden şehire dolaşmak, evden okula yürümek.
- ^ Edatlardan -e ile bağlananlar: bize göre, bize karşı, her şeye rağmen, kışa doğru, o konuya dair, size ait, yağmura rağmen, iyiliklerine karşılık...
- ^ Yönelme eki alınca kişi zamirleri ben ve sen sözlerinin ünlüleri değişir: ben-e > bana, sen-e > sana
- ^ Kesir sayları kurar: Yüzde yirmi faiz, dörtte bir elma, yüzde yetmiş devam, binde bir ihtimal, yüzde on beş indirim.
- ^ -de+ek-fill örneği: –Yarın evde misiniz? – Hayır, okuldayım. – Şimdi neredesiniz? - Şu anda dersteyiz. Otur-mak-ta-dır (oturuyor), otur-mak-ta-y-dı (oturuyordu), otur-mak-ta-y-mış (oturuyormuş), otur-mak-ta-y-sa (oturuyorsa).
- ^ Bazı edatlar isme -den ile bağlanır (-den önce, - den sonra, -den dolayı, - den beri, -den itibaren, -den başka vb.): kahvaltıdan önce, yemekten sonra, yağmurdan dolayı, sabahtan beri, bugünden itibaren, Ayşe’den başka.
- ^ -den+ek-fill (ait olma bildirir): Kimlerdensiniz? Ahmet de bizdendir. (Bizim takımdandır.) Bulgaristan göçmenlerindenmiş. Sizin öğrencilerinizdenim.
Kaynakça
değiştir- ^ Mukhadin Kumakhov, Karina Vamling and Zara Kumakhova. Ergative case in the Circassian languages (Working Papers bas.). Lund University, Dept. of Linguistics. s. 93-111.[ölü/kırık bağlantı]