Beliz

Beliz
Belize

Şior: «Sub Umbra Floreo»
Surudi millī: «[[Surudi milliji Beliz|Land of the Free ]]»
Rūzi istiqlolijat	(az Britonijoi Kabir)
Zaboni rasmī	Zaboni anglisī
Pojtaxt	Belmopen
Şahri kalontarin	Beliz
Idorai davlat
Masohat   • Hamagī   • Foizi ob.	146-um çoj dar çahon 22,966 km² 0.7 %
Aholī   • Hamagī (2015)   • Zicī	179-um çoj dar çahon 347 369 14.1 nafar/km²
MMD   • Hamagī (2015)   • Ba sari aholī	-um çoj dar çahon 3.028 milliard $ 8,321 $
Puli millī	Dollari belizī
Internet-Domen	.bz
Kodi telefon	+501
Soat	UTC -6
Imrūz qismi	{{{Imrūz}}}

Beliz (anglisī: Belize) — davlat dar Amrikoi Markazī, dar qismi çanubu şarqiji nimçazirai Jukatan. Dar Şimol va Şimolu Ƣarb bo Meksika, dar Ƣarb va Çanub bo Gvatemala hamsarhad buda, qismi şimoliaş sohili Bahri Karib ast. Masohataş: 23 hazor km², aholiaş 315 hazor nafar (2011). Pojtaxtaş – Belmopan. Ba 6 okrug (distrikt)-i ma'muriju hududī taqsim şudaast. Idi milliaş Rūzi istiqlol – 21 sentjabr As'ori millī – dollari Beliz. Soxti davlatī–monarxijai konstitutsionī dar hajati Ittihodi Britanija. Sardori davlat – Şohbonui Britanija, ki ūro dar Beliz general-gubernator namojandagī mekunad. Hokimijati qonunbaror – Assamblejai (Maçlisi) milliji iborat az Palatai namojandagon va Senat. Beliz uzvi SMM, Xazinai Bajnalmilaliji As'or, Bonki Ruşdi Karib va ƣajra meboşad. Zaboni davlatī – anglisī, zabonhoi ispanī va kreolī niz roiç ast.

Ta'rix

Asrhoi 4–10 hududi çazirai Beliz dar hajati davlati hindujoni majja bud. Belizro soli 1502 X. Kolumb kaşf kard. Dar sadai XVI Beliz ba noib–şohigariji Ispanijai Nav hamroh karda şud. Az s. 1638 ba Beliz anglisho vorid şuda, asosan bo istehsolu istixroçi cūbi nav'hoi boarzişi daraxtho maşƣul budand. Baroi daraxtburī az Afriqo zijod ƣulom meovardand. Dar natiça oxiri sadai 18 onho aqallijati aholiro taşkil mekardand. Dar asrhoi 17–18 ispaniho ba kolonijahoi anglisho zijod huçum mekardand. Huçumi oxirini Ispanijaro dar soli 1798 aholiji tahçoī bo joriji Floti Britanija raf' namud. Ba'di barham doda şudani ƣulomdorī dar Beliz, cun dar digar mustamlikaho, ba'di ba imzo rasidani şartnomai Britanija bo dav­lathoi Amriko, maxsusan bo Gvatemala (1859) hududhoi Beliz muajjan gardid va on Gondurasi Britanija (Gondurasi Britanija) nom girift (1862). To soli 1884 Belizro gubernatori Jamajka idora mekard. Soli 1945 Gvatemala Belizro hududi xud e'lon kard. Soli 1950 Hizbi ittihodi xalqī ta'sis jofta, bo talabi ozodiji sijosī dodan ba Beliz baromad kard. Soli 1958 az çonibi aholiji anglisparast, toçiron va burƶuazijai mahallī Hizbi istiqloli millī (HIM) ta'sis jofta, on ƣojai ozodiji Gondurasi Britanijaro dar hajati Ittihodi Britanija talqin mekard. Soli 1974 HIM bo gurūhhoi sijosiji digar muttahid şuda, Hizbi ittihodi demokratiro (HID) taşkil kard, ki dar natiça Gondurasi Britanija soli 1954 istiqloli nisbī va soli 1964 istiqloli komilro sohib gaşt va soli 1978 nomi Belizro girift. 21 sentjabr 1981, ki Beliz oxirin mustamlikai Britanija dar Amriko bud, sohibi istiq­lolijati davlatī dar corcūbai Ittihodi Britanija gardid. Muvofiqi Şartnomai bajni Beliz va Britanija Belizro laşkarijoni anglis işƣol karda, to soli 1994 on ço budand. Soli 1999 Gvatemala garcande istiqloli Belizro e'tirof karda bud, boz ham mexost jak qismi hududi onro sohib şavad. Soli 2002 bo mijonaraviji Taşkiloti davlathoi Amriko onho ba musoliha omada, sarhadhoi bajni Beliz va Gvatemala ham dar xuşkī va ham dar bahr muajjan karda şudand.

Aholī

Duragahoi ispaniju tahçoī–metisho 48,7, duragahoi anglisu afrikoī–kreolho 24,9 va hinduhoi majja–10,6 darsadro taşkil medihand. Muhoçirati kreolho ba IMA va bar'aks, vorid şudani gurezahoi Gvatemala va Salvador (solhoi 80 sadai 20 dar natiçai çangi şahrvandī) ba hajati aholiji Beliz ta'sir karda, şumorai metisho beştar gardid. Dar Çanubi Beliz hindujoni kekci va mopan maskunand (13 hazor), ki mansubi gurūhi zaboniji majja meboşand. Sur'ati afzoişi aholī 2,7%, darozumrī ba hisobi mijona – 68,4 sol, ziciji mijonai aholī 10,5 nafar dar 1 km2. Dinaşon katolikī–60 darsad, mu'taqidoni ravijai protestantī–35 darsad.

Tabiat

Asosan az pastihoi botloqzor iborat buda, dar qismi çanubi ƣarbiaş kūhhoi Majja (nuqtai balandtarinaş–Viktorija, 1122 m) çojgirand. Kūl va çazirahoi zijod dorad. Qismi sohiliji Belizro tasmai darozi rifhoi marçonī taşkil medihad (az çihati darozī 2-jum dar çahon), ki on az çonibi JuNESKO merosi tabiiji umumibaşarī e'lon şudaast. Sarvathoi zerizaminiaş omūxta naşudaand. Az zaxirahoi tabiī asosan cūb va mohiro metavon nom burd. Konhoi boksit va tilojaş ahammijati sanoatī nadorand. Iqlimaş tropikī, namnok. Harorati mijonai mohhoi sol +25 – 270. Dar qismi sohiliji Beliz sardiji havo to–100 merasad. Ijul–dekabr – mavsimi būronhoi tropikist. Miqdori boriş 2000 mm, dar Çanub to 4500 mm dar jak sol. Darjohoi asosiaş – Beliz va Rio-Ondo. Kūhhoi ba nom Sanavbarī (Sosnovыe) şarşarahoi zijod dorand. Xokaş surxcatob, dar Çanub zardtob, daştho dorad. 45 darsadi hududi Beliz beşazor buda (tūs, sanavbar, bulut), dar çaziraho beştar naxl merūjad. Nav'hoi arzişmandi daraxtoni tropikī–geveja, sapodilja, daraxti surx (maxagon), ohandaraxt va ƣ. niz dorad. Olami hajvonotaş ƣanī va mansubi mintaqai ƣajritropikiji zoogeografist: palang, puma, nosux (hajvoni skotmonand), gurbai buzurgçussa; az sumdorho tapir (ramzi kişvar), ohu, majmunho (nav'i na'razan), az obxokiho timsoh, sangpuşt, mor (59 namud), 500 namud paranda (beştar tūtiho) va ƣajra mavçudand. Baroi hifzi olami nabotot va hajvonot (jagona dar çahon – mamnū'gohi juzho – panterraho) dar qismi qoravī va jak qator çaziraho 35 boƣi millī va mamnū'goh mavçudand, ki corjaki hududi Belizro taşkil medihand. Kam şudani beşazor, iflosşaviji ob (az partobhoi sanoatī) az masoili ekologiji Beliz ast.

Iqtisodijot

Beliz kişvari agrarist. Asosan iqtisodi Belizro imrūz ham, cun 300 sol peş az in, istehsoli cūb va cikle (mavod baroi tajjor kardani saqici rezinī) taşkil medihad. Solhoi 60 sadai 20 sohahoi kişovarzī, mohidorī, energetika, sajjohī va digar namudhoi xidmatrasonī rū ba taraqqī nihod. Çalbi sarmojai xoriçī va liberalizatsijai savdoi beruna ba roh monda şud. Sanoati xūrokvorī, maxsusan istehsoli şakar, konsentrathoi ƣizoī (asosan sitrusī); incunin istehsoli mahsuloti dūzandagī, nurihoi ma'danī (az soli 1984 5 marotiba afzud) ruşd kard. Baroi sodirot aflesun, grejpfrut, muz, papajja, mang va ƣajra parvariş mekunand (okrughoi Stann-Krik, Orinç-Uolk). Baroi ta'minoti doxilī çuvorimakka, şolī, lūbijoiho mekorand. Corvodorī kamtar taraqqī kardaast. Dar sohilho mohī, xarcang va çonvaroni bahriji ƣizoī ba dast meovarand. Şakar, muz, mohī, çonvaroni nodiri ƣizoiji bahrī, cūb sodir va mahsuloti sanoatī, vositahoi naqlijot, sūzişvorī, doruvor, tamoku vorid mekunand. Bandarhoi bahrī: Beliz, Big-Krik, Kommers-Bajt. 43 aerodrom, aeroporti bajnalmilalī dorad. Şarikoni tiçoratiaş – IMA, Britanija, Meksika, Kanada – davlathoi atrofi Bahri Karib. Az soli 1990 Beliz markazi tiçorati offşorī gardida, mintaqai savdoi ozod dorad. Dar sohai tandurustī nizomi (sistema) davlatiji suƣurtai tibbī amal karda, ba har 10 hazor aholī 10,2 duxtur rost meojad. Assotsiatsijai bozihoi olimpī va millī doşta, az namudhoi varziş futbol ma'multar ast.

Maorif

93,5 darsadi aholī bosavod ast. Tahsiloti hatmiji ibtidoī va avvalija (5–14-solaho) va giriftani ma'lumoti mijona rojgon meboşAdabijot: Dar xudi mamlakat giriftani ma'lumoti olī az soli 1986 rohandozī şudaast. Donişgohi Beliz soli 2000 ba kor daromadaast.

Ilm va farhang

Ilm

Instituti kişovarzī va zaxirahoi tabiī buzurgtarin muassisai davlatiji Beliz ast. Instituti milliji madanijat va ta'rix tarƣibgar, paƶūhişgar va tanzimgari masoili farhangī va ta'rixiju madanī meboşad. On doroi instituthoi san'at, bostonşinosī, tahqiqoti içtimoī va paƶūhişhoi madanī ast.

Farhang

Farhangi Beliz az tamadduni hajratovaru olamşumuli xalqijati majja, ki avlodaş holo ham dar in sarzamin umr ba sar mebarand, manşa' megirad. Qasru ibodatgohhoi az hazorai 1 mahfuzmonda va dafinahoi onho (dar Şunantunic, Kuejo) baroi ta'rixşinoson va bostonşinoson manbai purarzişi tahqiqotī meboşand. Ahromhoi zinador, niqobhoi buzurg va naqşhoi barçastai ma'badho (dar Lamanaj), jodgorihoi Luabantun holo asrori zijodero dar xud nuhuftaand. Dar Beliz osorxonahoi ta'rixī, bahrī, Osorxonai ta'rixi majja mavçudand. Jodgorihoi me'moriji madanijati majja – Altun-Xa va Lubaantun dar markazi Beliz, Karakol va Sunantunig dar ƣarb, Lamanaj va Serros dar qismi şimoliji Beliz çojgirand. Pojtaxti avvalai Beliz (to soli 1970) – Beliz-siti didanihoi açoib zijod dorad.

Matbuot

Dar Beliz 11 rūznoma ba tab' merasad, 14 pojgohi radioi tiçoratī, se pojgohi televizionī va 15 pojgohi simī (stansijai kabelī) fa'olijat mekunand.

Inçoro ham bingared

Vikianbor mavodhoi vobasta ba mavzūi

Beliz dorad

Adabijot

• Asos — Boz. — D. : SIEMT, 2013. — 664 s. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 2). — ISBN 978-99947-33-52-4.

• Novaja rossijskaja entsiklopedija. T. 2. Moskva, 2005;
• Stranы mira. Sovremennыj spravocnik. Moskva, 2008.