Wielgŏ Piyramida we Gizie
 |
Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. |
| Wielgŏ Piyramida we Gizie | |
 Wielgŏ Piyramida we Gizie (marzec 2005) | |
| Krŏj |  Egipt
|
| Plac | Giza |
| Zorta budōnku | piyramida |
| Bausztyl | baukōnszt antycznego Egiptu |
| Baumajster | Hemiunu |
| Ôbsztalowiŏk | Cheops |
| Wysokość | 146,6 m (kejś) 138,8 m (terŏźnie) |
| Wiyrchnia | 53 061 m² |
| Ukōńczynie budowaniŏ | 2560 p.n.e. |
| Spōłrzyndne | 29°58′45″N 31°08′03″E/29,979167 31,134167 |
| |
 Galeryjŏ we Wikimedia Commons
| |
Wielgŏ Piyramida we Gizie, mianowanŏ tyż Piyramida ôd Cheopsa, to je nojsrogszŏ a nojbarzij znanŏ ze egipskich piyramid we Gizie. Cheops (Chufu), faraōn sztwŏrtyj dynastyje, mioł zbudować piyramidã na plac lŏ ônego grōftu kole 2560 roku p.n.e. Ônyj baumajstrym bōł snŏdź Hemiunu[1]. Bōł to nojwyższy budōnek na świecie bez 3800 lŏt. Je zaliczōnŏ do siedmiu cudōw antycznego świata.
Miano
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
|
|
Akhet Khufu – Horyzōnt ôd Chufu[2]. Słowo horyzōnt (akht) ôznaczŏ tyż grōft[3].
Baukōnszt
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Wymiary
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Wysokość ôd piyramidy we antycznych czasach wynosiyła kole 146,6 m, a terŏźnie wynosi 138,8 m. Kraj mŏ cosik bez 230 m dugości, a spodniŏ wiyrchnia wynosi 5,3 ha[4]. Nachylynie je rōwne 51° 52′[5]. Kraje ustawiōne sōm pod winklym 1⁄10 stopiynia do bazowych richtōngōw świata, a rozdzioł dugości miyndzy nojkrōtszym a nojdugszym krajym wynosi 20 cyntymetrōw[4].
Wielgŏ Piyramida bōła nojsrogszōm sztrukturōm na świecie bez 3800 lŏt. Je to jedyny ze siedmiu cudōw antycznego świata, co do dzisiej stoji[6].
Materyje
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Piyramida je zbudowanŏ z wiynksza ze wapiynnych blokōw sebranych na placu. Wapiyń na wiyrchniõ wŏrsztwã bōł wziynty ze gruby Tura na weschōd ôd rzyki Nil, za to granit na wnyntrzne kōmory ze Asuan[4]. Do wybudowaniŏ piyramidy użyte ôstało cuzamyn 2,3 milijōna berg[5]. Strzedniŏ wŏga ôd jednyj bergi to kole 2,5 tōny. Nojsrogsze bergi wapiynne wŏżōm 15 tōn, a granitowe kamiynie dachowe ôd 50 do 80 tōn[4]. Cołkŏ kōnstrukcyjŏ wŏży 5,75 milijōna tōn[5].
Wnyntrze
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Pierwotny wchōd do piyramidy ôd pōłnocnyj zajty je kole 18 metrōw nad ziymiōm[5]. Bōł zawarty i skryty, tōż ci, co niyskorzij włōmali sie do piyramidy, wykopali pod niōm drugi wchōd (mianowany tunelym ôd raubiyrzōw), trochã na prawo, coby we postrzodku trefić na pierwotnõ chodźbã wejściowõ[7]. Ôd pierwotnego wchodu, na 59 m dugŏ chodźba idzie na dōł pod winklym 26 stopiyni. Kludzi ôna do pywnicy, kaj na zgłōmbie pod 30 m je podziymnŏ kōmora. Je to niydokōńczōnŏ izba ô wymiarach 14 × 7,2 m szyrokości i 5,3 m wysokości. Ônyj przeznaczynie niyma znane[8].
Ze dolnyj tajle wejściowyj chodźby ôdgałynziŏ sie w gōrã ciasnŏ chodźba ô wysokości i szyrokości na trochã bez meter. Ôd ônyj ôdgałynziŏ sie poziōmŏ chodźba do Cymry ôd Krōlowyj. Krōm terŏźnego miana, krōlowŏ niy bōła tam pochowanŏ. Miano wziōnło sie ze nieporozumiyniŏ ôd wczaśnych arabskich przibyszōw. W cymrze snŏdź bōła srogŏ sztatua krōlowyj[8].
Na placu krziżōwki gōwnŏ chodźba przechodzi we Wielgõ Galeryjõ ô wysokości 8,7 m i szyrokości 2,1 m, co kludzi 47 m w gōrã do Cymry ôd Krōla. Cymra ôd Krōla je proste pōmieszczynie ô wymiarach 10,5 × 5,2 m szyrokości i 5,8 m wysokości, zbudowane ze czyrwōnego granitu, w kerym je sarkofag ôd krōla. Sarkofag je szyrszy ôd dźwiyrz do cymry, tōż musioł być ustawiōny dryn przed ônyj ścianami[8].
Na szpicy Cymry ôd Krōla je spōminajōncŏ sztapel kōnstrukcyjŏ ze granitowych blokōw, co suży do rōwnowŏżyniŏ ciynżaru. Dwa ciasne „luftowe kanały” kludzōm ze Cymry ôd Krōla na wiyrchniã ôd piyramidy. Kanały luftowe ze Cymry ôd Krōlowyj niy dociyrajōm na wiyrch[8].
Skirz wymogōw kōnstrukcyje piyramidy, we ônyj wnyntrzu je pŏrã prōżnych przestrzyństw a szczyrbin[9]. Nad Wielgōm Galeryjōm je prōżne przestrzyństwo ô dugości co nojmynij 30 metrōw a wysokości pŏru metrōw, co do ônego niy mŏ dostympu. Zawarte przejście ôstało znŏdniynte tyż po pōłnocnyj zajcie piyramidy. Istniynie ôbōch przestrzyństw bōło zweryfikowane modernym detektorym[10][11][12].
1 – gōwny wchōd • 2 – tunel ôd raubiyrzōw • 3 – granitowe bloki • 4 – tretuar, co leci w dōł • 5 – dolnŏ cymra • 6 – tretuar, co leci pod gōrã • 7 – Cymra ôd Krōlowyj a luftowe kanały • 8 – poziōmy tretuar • 9 – Wielgŏ Galeryjŏ • 10 – Cymra ôd Krōla a luftowe kanały • 11 – antryj • 12 – tunel ôd Greavesa
Strzodowisko
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Po weschodnij zajcie ôd piyramidy bōła Świōntynia ôd Umartych, z keryj 740-metrowe kryte przejście kludziyło do położōnyj dalij świōntyni we dolinie. Naôbkoło piyramidy bōł wapiynny mur ô wysokości bez 8 m. Ôstawiōł ôn miyndzy piyramidami ajnfart ô szyrokości 10 m, dostympny ino bez grobowõ świōntyniã. We połedniowo-weschodnim narożu ôd piyramidy, pōmiyndzy murym a piyramidami zygrody ôd krōla, bōła małŏ bocznŏ piyramida[13].
Tyż po weschodnij zajcie ôd piyramidy sōm trzi piyramidy, mianowane ôd pōłnocy na połednie GI-a, GI-b i GI-c. Sōm już bezma zrujnowane; przōdzij znosiyły sie na jednã piōntõ wysokości ôd Wielgij Piyramidy. Niyma to zicher, fto je pochowany we piyramidach. Hetepheres, matka ôd Cheopsa, mogła ôstać pochowanŏ we piyramidzie nojbarzij wysuniyntyj na pōłnoc, krōlowŏ Meritites we postrzodkowyj, a krōlowŏ Henutsen we nojbarzij wysuniyntyj na połednie. Za piyramidami sōm grōfty ze zorty mastaba[14].
Po połedniowyj zajcie ôd piyramidy sōm dwa wraki szifōw. Piyrszy znŏdniynty bōł we kōnckach dugi na 43 metry drzywnianny szif (Słōneczny Szif ôd Chufu), co terŏźnie je ekspōnowany we Wielgim Egipskim Muzeum (przōdzij we Muzeum Słōnecznych Szifōw we Gizie), za to drugi szif je durch kōnserwowany. Naôbkoło piyramidy sōm inksze wraki szifōw[15].
Budowanie
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Wielgŏ Piyramida je zbudowanŏ na masywnyj i solidnyj podstawie skŏlnyj na Plaskatowyżu Giza. Budowanie piyramidy trwało kole 27 lŏt, keby 3500 chopōw stawiało 250 blokōw na jedyn dziyń[16]. Je przipuszczōne, iże na bauplacu robiyło kole 20 000–30 000 chopōw. Robiyli ôni sezōnowo, miyszkali przi bauplacu, a nojwiyncyj bōło ônych snŏdź na lato, kej wylywanie ôd Nilu niy dozwolało na robotã na polach[17].
Niyma snamne na zicher jak powstoły piyramidy. Trufŏ sie, iże kamiynie bōły dźwigane na roztōmajte rozwiōnzania, a moc badŏczōw uwŏżŏ, iże używanŏ bōła jakŏś rampa do dźwiganiŏ. Po dźwigniyńciu kamiynnego bloku do ônego ôstatecznyj pozycyje, bōł ôn wybity we ôdpedni kształt, a małe szczyrbiny bōły wypołniōne tynkym. Piyramida bōła wykōńczōnŏ ôd gōry, a budulec bōł stopniowo rozbierany[17].
Podle teoryje ôpublikowanyj we 2007 roku ôd francuskigo baumajstra Jean-Pierre'a Houdina, kamiynie bōły wciōngane po rampach we postrzodku ôd piyramidy. Naroże ôd piyramid bōłyby tyż ôstawiōne ôdewrzōne, coby dozwolić na ôbrŏcanie kamiyni. Dokumynt ôd National Geographic sugerowoł, iże teoryjŏ ôd Houdina przizwŏlŏ zajtōm ôd piyramid trefić sie symetrycznie na szpicy ôd sztruktury, tak jak je we ryalności, a co inksze teoryje niy mogły wyklarować[18].
We latach 400. p.n.e. grecki historyk Herodot prawiōł, iże kamiynie wŏżōnce tōny bōły dźwigane na plac za pōmocōm cifusōw wykōnanych ze krōtkich bŏli – cosik choby ajnfachowy aufcug (tm. maszina ôd Herodota)[19].
Ôd lŏt 80. 20. stoleciŏ niykerzi sugerujōm, iże piyramida bōła zbudowanŏ bez wylywanie cymyntu. Guy Demortier, fizyk ze Uniwerzytetu Notre-Dame de la Paix spiyrŏ tã teoryjõ i niy wierzi, iże piyramidy mogły być zbudowane ze cołkich kamiynnych blokōw[20].
Kradzynie
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Krōm tego, iże Cheops snŏdź ôstoł pochowany we ônego piyramidzie, ônego sarkofag bōł prōżny, kej egiptologi badały piyramidã we 19. stoleciu. Je możebne, iże grōft bōł splōndrowany już we antycznych czasach, bo kalif Al-Mamun, co włōmoł sie do piyramidy we 820 roku n.e., niy znŏd nic w czasie ônyj przeszukowaniŏ[7].
Wiynkszość wapiynia używanego do brukowaniŏ ôstała z czasym zawłaszczōnŏ ôd ôkolicznych pōmiyszkiwŏczōw[21].
Przipisy
- ↑ Owen Jarus, Ancient Logbook Documenting Great Pyramid's Construction Unveiled, livescience.com, 18 lipca 2016 [dostymp 2022-12-17] (angelski).
- ↑ Miroslav Verner, The Pyramids: The Mystery, Culture, and Science of Egypt's Great Monuments, Grove Press, 2001, s. 189, ISBN 978-0-8021-3935-1.
- ↑ The Ancient Names Of The Pyramids, „Ancient Egypt”, 21 (124), kwieciyń 2021, s. 13 [dostymp 2022-12-17] (angelski).
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Jennifer Westwood, The Atlas of Mysterious Places: The World's Unexplained Sacred Sites, Symbolic Landscapes, Ancient Cities, and Lost Lands, Weidenfeld and Nicolson, 1987, 62−65, ISBN 978-0-297-79113-3.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Pyramids of Giza, Encyclopædia Britannica [dostymp 2022-12-17].
- ↑ The world's tallest structures through history, The Telegraph, 4 lutego 2016 [zarchiwizowane z adresy] (angelski).
- ↑ 7,0 7,1 Mike Dash, Inside the Great Pyramid, Smithsonian.com, 1 września 2011 [zarchiwizowane z adresy 2015-11-21] (angelski).
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Lehner 1997 ↓, s. 111–114.
- ↑ Morgan Winsor, Randi Ali, Great Pyramid's previously hidden 'void' hailed by some scientists, dismissed by Egyptian experts, ABC News, 3 listopada 2017 [dostymp 2022-12-17] (angelski).
- ↑ Claudia Lorenzo Rubiera, Particle physicists discover mysterious structure in Great Pyramid – here’s how they did it, The Conversation, 2 listopada 2017 [dostymp 2022-12-17] (angelski).
- ↑ Jo Marchant, Cosmic-ray particles reveal secret chamber in Egypt's Great Pyramid, nature.com, 2 listopada 2017 [dostymp 2022-12-17] (angelski).
- ↑ Maria Temming, Scientists detect mystery void in Great Pyramid of Giza, Science News Explores, 28 listopada 2017 [dostymp 2022-12-17] (angelski).
- ↑ Lehner 1997 ↓, s. 109.
- ↑ Lehner 1997 ↓, s. 116.
- ↑ Lehner 1997 ↓, s. 118.
- ↑ Franck Burgos, Emmanuel Laroze, L'extraction des blocs en calcaire à l'Ancien Empire. Une expérimentation au ouadi el-Jarf, „Ancient Egyptian Architecture”, 4, 2020, s. 73–95 [zarchiwizowane z adresy 2021-06-27] (francuski).
- ↑ 17,0 17,1 Marissa McCauley, Probing Question: How were the Egyptian pyramids built?, Penn State, 15 kwietnia 2014 [dostymp 2022-12-18] (angelski).
- ↑ Dan Morrison, Great Pyramid Built Inside Out, French Architect Says, National Geographic News, 2 kwietnia 2007 [zarchiwizowane z adresy 2007-04-07] (angelski).
- ↑ The Herodotus Machine: An Ancient Device That Helped Build the Egyptian Pyramids, Curiosmos, 1 siyrpnia 2019 [dostymp 2022-12-18] (angelski).
- ↑ Charles Bremner, Pyramids were built with concrete rather than rocks, scientists claim, University of Memphis, 11 grudnia 2021 [dostymp 2022-12-18] (angelski).
- ↑ Brad Smithfield, The Great Pyramid of Giza was once covered in highly polished white limestone, before it was removed to build mosques and fortresses, The Vintage News, 6 września 2016 [dostymp 2022-12-18] (angelski).
Bibliografijŏ
[edytuj | edytuj zdrzōdło]- Mark Lehner: The Complete Pyramids. Thames and Hudson, 1997. ISBN 0-500-05084-8.
Necowe ôdwołania
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Ôbejzdrzij ôbrŏzki a multimydia dlŏ tymatu Wielgŏ Piyramida we Gizie we Wikimedia Commons
