Лепенски Вир

Lepenski Vir

Arheološka nalazište ispod staklenog krova
Prikaz na mapi Srbije
Mesto	Srbija
Koordinate
Istorija
Period	mezolit i neolit

Lepenski Vir je jedno od najvećih i najznačajnijih mezolitskih i neolitskih arheoloških nalazišta, smešteno na desnoj obali Dunava u Đerdapskoj klisuri, u Srbiji, u centralnom delu Balkanskog poluostrva. Ovaj lokalitet, koji je ime dobio po dunavskom viru, bio je sedište jedne od najvažnijih i najsloženijih kultura praistorije, kulture Lepenskog Vira. Između 1965. i 1970. otkriveno je ribarsko lovačko naselje sa začecima kultivacije i domestifikacije. Tokom iskopavanja otkriveno je sedam sukcesivnih naselja i 136 objekata (kako stambenih, tako i sakralnih) izgrađenih u ranom mezolitu, u periodu od oko 9500. do 7200. godine pre naše ere (Proto Lepenski vir 1 i 2), a zatim u ranom i srednjem neolitu, od oko 6250. do 5500. godine pre naše ere (Lepenski Vir I-III). Glavni rukovodilac istraživanja ovog lokaliteta je bio profesor dr Dragoslav Srejović, arheolog, akademik i profesor Univerziteta u Beogradu.

Najnoviji radiokarbonski i AMS podaci sugerišu da se hronologija Lepenskog Vira prostire između 9500/7200 i 5500 godina pre nove ere, podeljena na rani-srednji mezolit, kasni mezolit, prelazni period i neolit. Postoje određena neslaganja oko toga kada je počelo naseljavanje i kultura Lepenskog Vira, ali najnoviji podaci ukazuju da je to bilo između 9500. i 7200. godine pre nove ere. U kasnoj arhitektonskoj fazi Lepenskog Vira (6300–6000 p.n.e.) razvijaju se jedinstvene trapezoidne građevine i monumentalna skulptura, povezana sa mešanjem lovaca-sakupljača Gvozdenih vrata sa novopridošlim ranim evropskim zemljoradnicima. Lokalitet Lepenski Vir se sastoji od jednog velikog naselja sa desetak satelitskih sela. Na lokalitetu su pronađene brojne skulpture bazena i neobični arhitektonski ostaci.

Arheolog Dragoslav Srejović, koji je prvi istraživao lokalitet, rekao je da ovako velike skulpture tako rano u istoriji čovečanstva i originalna arhitektonska rešenja definišu Lepenski Vir kao specifičnu i veoma ranu fazu u razvoju evropske praistorijske kulture. Lokalitet je bio poznat po izuzetnom nivou očuvanosti i ukupnom izuzetnom kvalitetu svojih artefakata. Pošto je naselje bilo trajno i plansko, sa organizovanim društvenim životom, arhitekta Hristivoje Pavlović je Lepenski Vir označio kao „prvi grad u Evropi“.

Nacionalni park Đerdap, koji obuhvata Lepenski Vir, osnovan je 1974. godine. Šire područje parka je 10. jula 2020. proglašeno za Uneskovim globalnim geoparkom. Pored klisure Gvozdene kapije, Đerdapski Uneskov globalni geopark obuhvata delove planinskih masiva Miroč i Kučaj, ukupne površine 1.330 km² (510 sq mi), i bio je prva takva lokacija u Srbiji.

Lokacija i geografija

Lepenski Vir se nalazi na desnoj obali Dunava u istočnoj Srbiji, u okviru klisure Gvozdene kapije. Nalazi se u selu Boljetin, kod Donjeg Milanovca. Pogled iznad i preko Dunava je širom otvoren, a stabilan i izdržljiv teren na obali reke odolijeva intenzivnom erozivnom uticaju Dunava. Stabilnost je obezbeđena sa dve ili tri gromade, kamenim rtom koji strši duboko u reku. Gromade su delovale kao prirodno sidro za teren na kome se naselje razvijalo. Dugo stanovanje na lokalitetu omogućila je i blizina velike reke, prirodno bogatstvo zaleđa i termalne prednosti nagomilanih krečnjačkih stena (s obzirom na tek okončano ledeno doba). Pored toga, dugoročno stanovanje je olakšano pretpostavljenim poznavanjem nekih praksi kontrole rađanja, s obzirom na ograničenu površinu na kojoj bi naselje moglo da raste, iako se veruje da delovi naselja ostaju neotkriveni.

Vrtlozi su stvoreni od izbočenih stena, a uskovitlane vode su bogatije kiseonikom, bogatije algama, a samim tim i ribom. Vrtložna struja olakšava ribolov nego u vodama koje jure kroz klisuru. Takođe, vrtložna voda je zapravo taložila materijale na nizvodnoj strani plaza, danas poznatog kao Katarinine Livadice, čineći ga jačim i stabilnijim umesto da dozvoljava brzoj i snažnoj rečnoj struji da ga erodira. U neposrednom zaleđu nalazi se padina poznata kao Košo Brdo. U nju je ugrađena niša od prirodnog kamena ili stenovito sklonište (abij), nazvano Lepenska potkapina, koju je istraživao arheolog Branko Gavela.

Nizvodno od Lepenskog Vira, u pravcu Vlasca, a na pola puta do ušća male Boljetinke ili Lepene reke, nad rekom se uzdiže okomita stena Lepena visoka 40 m (130 ft). U podnožju stene Rimljani su izgradili put koji je danas potopljen na dubini od 13,5 m (44 ft) ispod vode Đerdapskog jezera, zajedno sa putnom pločom u znak sećanja na cara Tiberija. Lepena se naziva i padina iznad Dunava između Lepene stene i ušća Lepene reke, kao i uvala gde se padina završava.

Otkriće

Lokalitet je otkriven 30. avgusta 1960. godine na zemljištu u vlasništvu lokalnog farmera Manojla Miloševića.

Nakon toga, posle skoro tri godine neaktivnosti, arheološka istraživanja regiona organizovao je Beogradski institut za arheologiju. Bilo je predviđeno da počne izgradnja hidroelektrane Đerdap I, koja bi svojim veštačkim jezerom poplavila obalu, te su arheolozi želeli da istraže područje što je više moguće pre nego što se to desi. Tadašnji rukovodilac projekta bila je Dušanka Vučković-Todorović, saradnica Instituta. Područje koje je trebalo istraživati nalazilo se između sela Prahovo i Golubac. Arheolog Obrad Kujović istraživao je deonicu Lepenski Vir sa svojim pomoćnikom Ivicom Kostićem, prateći rad prethodnih posetilaca i arheologa poput Feliksa Filipa Kanica i Nikole Vulića. Lokacija je bila idealna za naselje, te su je Kujović i Kostić pretražili. Pronašli su toliko keramičkih fragmenata da je bilo kao da su otkrili keramičku radionicu. Kujović ga je prepoznao kao značajno arheološko nalazište, prikupio fragmente, datirao ih kao deo starčevačke kulture i sačinio izveštaj za Institut. Srejović, zaintrigiran nalazima, kontaktirao je Kujovića 1961. za detaljne informacije.

Iskopavanja

Srejović je uspeo da pribavi neophodna sredstva i 6. avgusta 1965. godine sa Zagorkom Leticom započinje istraživanje lokaliteta, koje se nastavlja sa iskopavanjima tokom 1966. i 1967. godine. Sondiranje terena 1965. godine preraslo je u zaštitna iskopavanja 1966. godine i razvilo se u potpuno sistematska iskopavanja 1967. kako su oni dublje kopali. Kulturno-arheološki sloj počinje ispod površinskog sloja humusa, debljine 50 cm (20 in).

Tek 1967. godine, nakon otkrića prvih mezolitskih skulptura, značaj lokaliteta je u potpunosti shvaćen. Ovi nalazi su javno objavljeni 16. avgusta 1967. godine. Iskopavanja su završena 1971. godine kada je ceo lokalitet izmešten 297 m (974 ft) više da bi se izbegla poplava iz novoformiranog Đerdapskog jezera, nastalog izgradnjom hidroelektrane Đerdap I. Glavno istraživanje ovog lokaliteta bilo je delo profesora Dragoslava Srejovića sa Univerziteta u Beogradu. Istražujući do dubine od 3,5 m (11 ft), u početnim iskopavanjima 1965–1970, pronađeno je 136 ili 138 zgrada, naselja i oltara. Nekropola je otkrivena 1968. godine.

Istorija

Područje kulture Lepenskog Vira

Glavno nalazište obuhvata nekoliko arheoloških faza počevši od Protolepenskog Vira, zatim Lepenskog Vira Ia do Ie, Lepenskog Vira II i Lepenskog Vira III, čija je okupacija obuhvatala 1.500 do 2.000 godina, od mezolita do neolita, kada su ga nasledili neolitska vinčanska kultura i starčevačka kultura, obe uzvodno Dunavom, 135 km (84 mi) i 139 km (86 mi) od Lepenskog Vira, respektivno. U okolini je otkriveno više satelitskih sela koja pripadaju istoj kulturi i vremenskom periodu. Ovi dodatni lokaliteti su Hajdučka Vodenica, Padina, Vlasac, Ikaona, Kladovska Skela i drugi. Pronađeni artefakti uključuju oruđe od kamena i kostiju, ostatke kuća i brojne sakralne objekte, uključujući jedinstvene kamene skulpture.

Pretpostavlja se da ljudi kulture Lepenskog Vira predstavljaju potomke ranog evropskog stanovništva, kulture lovaca sakupljača Brno-Predmosti (Češka) s kraja poslednjeg ledenog doba. Arheološki dokazi o ljudskom obitavanju okolnih pećina datiraju iz oko 20.000 godina pre nove ere. Prvo naselje na niskom platou datira iz 9500–7200 godina pre nove ere, kada je klima postala znatno toplija.

Treskovat, gola porfirna litica (679 m (2.228 ft) visoka) uzdiže se na levoj obali Dunava naspram Lepenskog Vira kao džinovski stražar praistorijskog naselja. Treskovat je možda bio važan za stanovništvo Lepenskog Vira kao solarna opservatorija. Na razvoj naselja snažno je uticala topologija okoline. Nalazilo se na uskom rtu na obali reke, omeđeno između litica i toka Dunava. Kao takvo nudilo je samo ograničene resurse u smislu hrane, sirovina i životnog prostora. To se ogleda u nalazima iz najranijeg sloja. Protolepenski Vir predstavlja samo malo naselje od možda četiri ili pet porodica sa manje od sto stanovnika. Primarni izvor hrane stanovnika verovatno je bio ribolov. Ribarske zajednice ovog tipa su u ovom periodu tipične za širi dunavski region.

U kasnijim periodima, problemi prenaseljenosti naselja postali su evidentni i doveli do značajnih socioloških promena.

Arheološki nalazi u okolini govore o privremenim naseljima, verovatno građenim za potrebe lova i sakupljanja hrane ili sirovina. Ovo sugeriše složenu polunomadsku ekonomiju sa upravljanom eksploatacijom resursa u oblasti koja neposredno ne okružuje selo, nešto izvanredno u smislu tradicionalnog pogleda na mezolitsku Evropu. Više složenosti u privredi dovodi do specijalizacije zanimanja, a time i do društvene diferencijacije.

Ovi razvoji su jasno vidljivi u rasporedu naselja Lepenski Vir Ia-e. Selo je bilo dobro planirano. Sve kuće su izgrađene prema jednom složenom geometrijskom uzorku. Ostaci ovih kuća čine izrazitu arhitekturu Lepenskog Vira. Jasno se vidi glavni raspored sela. Mrtvi su sahranjivani izvan sela na složenom groblju. Jedini izuzetak je očigledno bilo nekoliko značajnih starešina koji su sahranjeni iza ognjišta (srca) kuća.

Složenom društvenom strukturom dominirala je religija koja je verovatno služila kao vezujuća snaga za zajednicu i sredstvo za koordinaciju aktivnosti njenih članova. Brojni sakralni objekti koji su otkriveni u ovom sloju podržavaju ovu teoriju. Najistaknutiji primeri su riblje skulpture, jedinstvene za kulturu Lepenskog Vira, koje predstavljaju jedan od prvih primera monumentalne sakralne umetnosti na evropskom tlu.

Lepenski Vir pruža retku priliku da se posmatra postepeni prelazak sa lovačko-sakupljačkog načina života ranih ljudi na poljoprivrednu ekonomiju neolita. Sve složenija društvena struktura uticala je na razvoj planiranja i samodiscipline neophodne za poljoprivrednu proizvodnju.

Kada su poljoprivredni proizvodi postali roba, novi način života zamenio je staru društvenu strukturu. Izrazite karakteristike kulture Lepenskog Vira, kao što su arhitektura kuća i riblje skulpture, postepeno su nestajale. Lepenski Vir III je reprezentativan za neolitsko nalazište i tipičniji je za druga uporediva nalazišta na mnogo širem području. Tačan mehanizam ove tranzicije ostaje nejasan, ali dokazi sugerišu razvoj kroz evoluciju, a ne invaziju spolja.

Arheogenetika

Grupa od 80 instituta i 117 istraživača, među kojima su i arheolozi Andrej Starović i Dušan Borić iz Srbije, objavili su rezultate svojih arheogenetsko-genomskih istraživanja u časopisu Priroda u februaru 2018. godine (kao Matieson et al.). Proučavani su genomi 235 drevnih populacija. Što se tiče okoline Lepenskog Vira (lokaliteti Starčevo, Saraorci-Jezava, Lepenski Vir, Padina i Vlasac), utvrđeno je da je prvobitno stanovništvo ovog kraja, lovci-sakupljači, duže vreme naseljavalo ovo područje. Zatim, počev od oko 7500 godina pre nove ere, novo stanovništvo počinje da naseljava Balkan i dolinu Dunava. Dokazi govore da su se ovi neolitski došljaci mešali sa starosedelačkim stanovništvom u Lepenskom Viru. Došavši iz Male Azije, rani evropski farmeri imali su potpuno drugačiji način života. Oni su doneli prve useve žita, znanje o poljoprivredi i uzgoju ovaca, goveda i koza. Na osnovu njihovog istraživanja, Starović je zaključio da je do mešanja populacija došlo gotovo odmah, tokom prve imigrantske generacije, što je bilo jedinstveno, jer su u drugim delovima Evrope dve tako različite zajednice u početku živele u blizini jedna drugoj. On smatra da je ovaj lonac za topljenje bio kamen temeljac ljudskog razvoja u Evropi. To je dovelo do procvata kulture Lepenskog Vira, uspostavljanja balkanskog neolita, najoriginalnije pojave u čitavoj praistoriji u Evropi. Ovo je bio temelj koncepata sela, trga, porodice - koji su se od tada zadržali širom kontinenta. Moderna srpska populacija još uvek inkorporira oko 10% svojih gena iz ove originalne mešavine.

U Matieson et al. (2018) analizirani su muškarac i tri žene iz Lepenskog Vira iz perioda 6000-5700 pre nove ere, muškarac je nosio haplogrupe Y-DNA i R1b1a, dok su mtDNA haplogrupe bile HV, H13, H40, i J2b1. U dvosmernom modelu mešavine autozomne DNK dvoje su bili rani evropski farmeri (sa izotopskom analizom koja je pokazala da su to bili migranti koji nisu odrasli u Lepenskom Viru), jedan mešovitog zapadnog lovca-sakupljača-EEF i jedan WHG porekla. Marči et al. (2022) su analizirali dva muška uzorka, koji su imali Y-DNA haplogrupe C1a2b i G2a2b2a1a1c sa mtDNA haplogrupama K1a1 i H3v. Brami i dr. (2022) su ponovo ispitali i pregledali mnoge muške i ženske uzorke iz kulture Lepenskog Vira, uključujući one od Hofmanova et al. (2017–2022), pronalazeći takođe Y-DNA haplogrupe C2c i I2, ali mtDNA haplogrupe su u početku pretežno bile U5 i H, ali sa neolitskom tranzicijom (~5900 pne) preovladavaju mtDNA loze J, X, T, N1a. Autozomno se zaključuje da su „pojedinci iz faze mezolitskog ili protolepenskog Vira (~ 9500–7400 pne) na istoimenom lokalitetu Lepenski Vir dobro modelovani kao 100% gvozdenokapijski HG pripadnici, bez egejskog porekla, koje stiže tek posle 6200. pne“, i od tada su bili pomešani ili 100% egejsko-ranog evropskog farmerskog porekla.

Istorijat arheoloških iskopavanja lokaliteta Lepenski Vir

• 30. avgusta 1960. godine Obrad Kujović i Ivica Kostić su otkrili Lepenski Vir kao preistorijski lokalitet
• 1965. godine započeto je arheološko istraživanje malog naselja iz epohe mlađeg kamenog doba
• 1967. pronalazak čuvenih mezolitskih skulptura, otkriće kulture svetskog značaja
• 1971. završena su iskopavanja (nalazište preneseno 29,7 m više da bi se, zbog izgradnje hidrocentrale „Đerdap 1“, izbeglo potapanje lokaliteta).

Faze „Lepenskog Vira“

• Proto-Lepenski Vir
• Lepenski Vir I (a-e)
• Lepenski Vir II
• Lepenski Vir III (a, b)

U svojoj najstarijoj fazi ova kultura ima epipaleolitski karakter. Proto Lepenski Vir pripada ranom mezolitu, Lepenski Vir I i II - poznom mezolitu, a Lepenski Vir IIIa - starijem neolitu. Prve tri faze predstavljaju lovačko-sakupljačke zajednice, dok je u četvrtoj fazi zastupljen period prvih zemljoradnika i stočara (od 5300. do 4500. p. n. e.).

Neolitska revolucija

Oko 5300. p. n. e. stanovnici Lepenskog Vira doživeli su tzv. neolitsku revoluciju. Ovo je period koji obeležava početak boreala, kada nivo vode opada, reke ustaljuju tokove, stvara se „crnica“, a tople šume se rasprostiru do srednje Evrope. Stanovnici Lepenskog Vira u ovom periodu pripitomljavaju prve životinje i počinju da se bave zemljoradnjom. Ova najmlađa faza na Lepenskom Viru pripada kulturi Starčeva.

Život na Lepenskom Viru zamro je oko 4500. p. n. e., kada su stanovnici krenuli u potragu za većim obradivim površinama.

Lokaliteti

U regionu Lepenski Vir-Kladovska Skela postoji oko 25 odvojenih lokaliteta – uključujući centralno naselje i njegova satelitska sela. Istraživali su se sve do 1980-ih, kada je dolina reke poplavljena nakon izgradnje hidroelektrana Đerdap I i Đerdap II:

• Kula – nalazi se u selu Mihajlovac. Istraživao ga je arheolog Miodrag Sladić osamdesetih godina prošlog veka, pre nego što ga je potopilo Đerdapsko jezero II. To je mezoneolitski lokalitet, koji se sastoji od tri prirodna sloja: Kula I, Kula II (sa podslojevima II-a i II-b) i Kula III. Prema rečima arheologa Ivane Radovanović, Kula II je savremenik Lepenskog Vira I i kuće na obe lokacije su identične. Trapezoidni temelji kuća u Kuli II zatrpani su velikim količinama urušenog zidnog maltera.
• Lepenski Vir ili jednostavno Vir, mnogo je složeniji. Sastoji se od četiri sloja (Protolepenski Vir, Vir I, II i III) i sedam podslojeva (I-a, b, c, d, e i III-a, b). Podslojevi Vira I nisu potpuno i jasno diferencirani. U većini slučajeva to nisu posebni razvojni slojevi, već su definisani radi lakšeg vizuelnog uvida, jer se periodi intenzivne izgradnje, adaptacije, renoviranja i iteracije naselja preklapaju kroz slojeve. Vir III je najmlađi sloj Lepenskog Vira, koji pripada neolitskoj starčevačkoj kulturi. Međusloj Vira II je mezolitski i „nije potpuno sterilan“, što ukazuje na kontinuitet i dugovečnost stalnog naseljavanja Lepenskog Vira. Najmlađi slojevi Vira III oštećeni su pri kopanju temelja za mnogo kasniju rimsku karaulu.

Na osnovu količine antropoloških promena na skeletima, posvedočena je mikroevolucija, jer je Srejović procenio da je u naselju živelo najmanje 120 generacija (2.000 godina), dok je mađarski antropolog Nemeskeri Janos procenio da je tokom celokupnog boravka ljudi u Lepenskom Viru bilo 240 do 280 generacija, ili skoro 5.000 godina neprekidnog stanovanja. Oni su pravili razliku između kulture Lepenskog Vira (1.500–2.000 godina) i jednostavnog okupiranja istog staništa (5.000 godina).

Lokalna rekonstrukcija

Izgled zaštitne konstrukcije iznad arheološkog lokaliteta

Autor projekta zaštite i revitalizacije lokaliteta Lepenski Vir je arhitekta Marija Jovin dok zaštitna konstrukcija i uređenje zaštićenog prostora je urađena prema projektu arhitekte Siniše Temerinskog. Celokupan projekat obuhvata uređenje 55 hektara zaštićenog prostora. Predviđena je izgradnja Vizitorskog centra za posetioce, etno naselja, istraživačke stanice, pristaništa na Dunavu i saobraćajnice kojom će turistima obezbediti prilaz do lokaliteta. Do decembra 2010. godine, podignuta je velika zaštitna mrežasta konstrukcija iznad lokaliteta čime je samo nalazište trajno zaštićeno a prethodno su uklonjene drvene grede i salonit ploče koje su oko 40 godina predstavljale privremenu i jeftinu zaštitu ovog vrednog arheološkog nalazišta. Nova zaštitna konstrukcija je izgrađena sredstvima oko 350 miliona dinara koja su obezbeđena iz Nacionalnog investicionog plana Vlade Srbije. Novom zaštitnom konstrukcijom otvoren je pogled na stenu Treskavac na levoj obali Dunava (Rumunija), prema kojoj je i celo naselje bilo orijentisano jer je imala kultni značaj za stanovnike naselja. Sama konstrukcija je izgrađena na način da prati padinu ka Dunavu. Nakon ovoga predviđeno je da se ukloni lesna prašina sa naselja da bi se došlo da sloja crvene kamene drobine podova kuća kako bi se pristupilo konzervaciji staništa.

Arhitektura

Lepenski Vir

Na lokalitetu Lepenski Vir otkriveno je sedam uzastopnih naselja, sa ostacima 136 stambenih i sakralnih objekata od 9500/7200 pre nove ere do 6000 godina pre nove ere.

Raspored kuća, koje se nalaze na nagnutom rtu koji se otvara ka reci, je terasasti i lepezasto se prostire, omogućavajući pristup reci ljudima iz kuća dalje od obale. Što se tiče alata koji se koriste za građevinske radove, malo ih je sačuvano, ili oni koji jesu nisu prepoznatljivi kao takvi. Osim ljudskog instinkta za što bolje iskorišćenje prostora i za „oku ugodan“ smisao u arhitekturi, sasvim je moguće da su Lepenci posedovali određene forme znanja iz ove oblasti koje se inače ne bi pripisivale niti očekivale od ljudi tog perioda. Takvo znanje se možda vremenom atrofiralo, jer njihovo društvo nije opstalo i nije ostavilo pisane dokumente. Otkriveni su uglavnom spaljeni jelenji rogovi, ali se veruje da su, da bi dobili trapezoidni oblik platoa i kuća, morali koristiti štapove, zatezanje užadi, vertikalne šipke i sl, ili prirodne karakteristike, poput senki.

Kuće

Istorija arhitekture još uvek ne daje definitivan odgovor šta je starije: kuća (kao stanište) ili hram (kao svetilište). U Lepenskom Viru je, izgleda, došlo do procesa postepene desakralizacije, što znači da su svetilišta vremenom pretvarane u kuće. Kuće iz perioda Vira I označene su arapskim brojevima, a one iz Vira II rimskim brojevima. Na primer, kuće 61 i 65, sa Vira I, bile su nadgrađene kućama XXXIV i XXXV, sa Vira II.

Sva naselja prate oblik terena, potkovičastog zemljišta. Naselja su uvek okrenuta u pravcu reke, koja je bila očigledan fokus života njihovih stanovnika. Osnovni raspored naselja čine dva odvojena krila i široki prazan centralni prostor koji je služio kao seoski trg ili sastajalište. Naselje je radijalno podeljeno brojnim putevima koji vode do ivice reke. Spoljne ivice sela su paralelne sa okolnim liticama.

Kućni predmeti označavaju prelazak sa strukture šatora na kuću. Sve kuće imaju veoma izrazit oblik, izgrađen prema složenom geometrijskom uzorku. Osnova svake od kuća je kružni segment od tačno 60 stepeni, konstruisan na način jednakostraničnog trougla. Vrh osnove trapeza, oblika koji je ranije bio nepoznat u ljudskim naseljima, okrenut je ka vetru (košavi). Oblik osnove kuće je originalan i nije zabeležen ni na jednom drugom lokalitetu. Materijal koji se koristi za podove je lokalna krečnjačka glina, koja se, kada se pomeša sa životinjskom balegom i pepelom, stvrdne kao beton. Kao rezultat toga, podovi su u skoro savršenom stanju. Na ivicama podova nalaze se ostaci kamene armature koja je služila kao oslonac gornjim građevinskim elementima, što ukazuje na to da su kuće bile pokrivene. Krovni materijal je bio neki lako razgradivi materijal ili je bio sličan okolnom lesu, po čemu se nije razlikovao od lesa pronađenog tokom iskopavanja. Maltera, crvenkaste blatnjave gline, još uvek ima u izobilju u regionu. U selu Boljetinu ima još nekoliko kuća omalterisanih njime. Materijal se zove lep, pa otuda i naziv lokaliteta Lepenski Vir, ili doslovno „crveni glineni vir“. I danas se koriste kazani za proizvodnju rakije zvani lepenac. Napravljene su od drveta, ali očatlovani crvenom ilovačom, koju i lokalne laste koriste za očvršćavanje gnezda. Što se tiče konstrukcija koje su pokrivale kuće, njihov izgled nije poznat. Možda su ličile na današnje kazane za rakiju – drvo prekriveno crvenom glinom – ili su koristili pletene ploče umesto pravog drveta.

Prema Srejovićevim rečima, planirano rešenje naselja svojom funkcionalnošću i proporcionalnošću pokazuje gotovo moderan arhitektonski smisao. Uprkos milenijumima koji odvajaju tadašnje doba od sadašnjeg, arhitektonski plan naselja i danas deluje savremeno i potpuno prepoznatljivo, dok je arhitekta Bogdan Bogdanović rekao da „sve, apsolutno sve, do najsitnijeg detalja” o Lepenskom Viru, ima ogroman značaj.

Kuće su potpuno standardizovane u dizajnu, ali se veoma razlikuju po veličini. Najmanja kuća ima površinu od 1,5 m² (16 sq ft), dok najveća ima 30 m² (320 sq ft).

Zemunice se javljaju u ranim periodima Vir III-a i III-b, što već odgovara starčevačkoj kulturi, mada se neke mogu naći i u najstarijem periodu, Proto-Vir. Kopanjem do nivoa mraza, koji u ovoj oblasti nije dublje od 80 cm (31 in), može se iskoristiti prirodna, konstantna temperatura tla. Zidovi zemunice bili su očatlovani blatom koje je potom sušeno i očvršćeno vatrom. Glina je očvrsnula do te mere da je arhitekta Radmilo Petrović uspeo da ukloni kompletne glinene obloge netaknute, poput ogromnih glinenih zdela iz kalupa.

Drugi razlog za ukopavanje kuća u zemlju je nagib terena na kome su izgrađene, koji iznosi 11 stepeni. Na drugim lokalitetima uslovi su bili drugačiji. Na Vlascu su, na primer, prirodne, levkaste vododerine adaptirane u kuće.

Kuća 49

Kuća 49 je najmanja od svih i smatra se najintrigantnijom. Većina istraživača smatra da je ova kuća bila prototip za čitavo naselje. Ognjište u ovoj kući je i najmanje, ne veće od cipele. Ipak, dokazi pokazuju da je korišćeno za vatru.

Kuća XLIV

Velika kuća 57 od 30 m² (320 sq ft), iz perioda Vir I-e, prekrivena je kućom XLIV iz Vira II, koja se prostire na 42 m² (450 sq ft), što je čini najvećom otkrivenom kućom. Očigledno je bila veoma važna za naselje, ne samo zbog svoje veličine, već i zbog lokacije (dobila je nadimak „Centralna kuća“) i činjenice da je njen podni lapidarijum dao, u zavisnosti od izvora, 7-9 skulptura, više od bilo koje druge kuće (17% od ukupno 52 skulpture). Kada je lokacija poplavljena, studija je predviđala da „linija poplave” prolazi upravo kroz ovu kuću, što bi omogućilo dalja istraživanja, ali je predlog ignorisan i linija poplave je probijena kada je akumulacija nastala. U ovoj kući su otkrivene najreprezentativnije skulpture, kao što su Praroditeljka (Pramajka), Danubijus, Praotac, Rodonačelnik, i Vodena vila.

Enterijer

Unutrašnjost svake kuće obuhvata ognjište u vidu izduženog pravougaonika koje se nalazi na dugoj osi tlocrta. Ovi kamini su građeni od masivnih pravougaonih kamenih blokova. Kamini su dodatno prošireni kamenim blokovima kako bi se stvorila neka vrsta malog svetilišta u zadnjem delu kuće. Ove svetinje su uvek bile ukrašene skulpturama isklesanim od masivnog okruglog rečnog kamenja i možda predstavljaju rečne bogove ili pretke. Druga značajna karakteristika kuća je plitko kružno udubljenja u zemlji koja se nalazi tačno na sredini poda. Ovo može predstavljati neku vrstu oltara.

Skulpture, kamini, oltari, stolovi, poređano kvadratno kamenje, okrugla udubljenja i zagonetni trouglovi ugrađeni su („betonirani“) u očvrsle porfiritske podove. U svim kućama su u gotovo istom osnovnom rasporedu, koji podseća na ljudsku figuru. Naučnici se još uvek ne slažu oko svrhe artefakata, osim da su kamini zaista korišćeni za vatru. Ipak, stvarna funkcija nije jasna. Arheolog Milutin Garašanin ih je opisao kao „kultnu jamu“ ili eventualno „ritualno ognjište“. Arhitekta Peđa Ristić je 1968. godine izrazio sumnju da je reč o običnom ognjištu. On je tvrdio da je pravougaoni oblik kamina nepraktičan, sa slabom sposobnošću odvođenja dima. Međutim, kada je radio na rekonstrukciji kuća, Ristić je zaključio da je verovatno svaka kuća imala ražanj, što objašnjava izduženi oblik ognjišta. Radivoje Pešić je takođe bio skeptičan po pitanju namene ognjišta. On se prevashodno fokusirao na trouglove, za koje je tvrdio da predstavljaju drevni arhetip sistema pisanja. Ovo ne podržava novija nauka, i oni se još uvek smatraju simbolima, a ne proto-slovima. Pešić je takođe zaključio, budući da se simboli iz ognjišta šire nizom koji se ne može dešifrovati, da je to zapravo žrtvenik i ceo kompleks artefakata nazvao je „ognjenim oltarom“.

Arheolog Ljubinka Babović prihvatila je Srejovićevu teoriju da raspored unutar kuće predstavlja ljudsku figuru, ali je smatrala da je figura zapravo antropomorfizovana predstava Sunca, sa dodatim rukama. Ona je tvrdila da je svaka kuća zapravo malo sunčevo svetilište i da plan naselja predstavlja astronomsko kretanje Sunca. Ona je okruglo kamenje nazvala „pepelnim rupama“, jer je pepeo otkriven u okruglim udubljenjima. Filolog Petar Milosavljević je prvobitno zaključio da je ova pepeona rupa, obrubljena pravougaonim kamenjem, ognjište, po Pešićevoj zamisli, ali je kasnije promenio mišljenje, prihvatajući opšti konsenzus da je pravougaono udubljenje u centru pravo ognjište. Arheolog Đorđe Janković pisao je o „neobičnim kamenim ognjištima složene obredne namene“. Srejović je napravio i semantičku razliku između unutrašnjeg kamina, ognjišta, i spoljašnjeg, vatrišta. Iskopavanja na lokalitetu Vlasac upućuju na postepenu transformaciju vatrišta u ognjište, odnosno unošenje vatre u unutrašnjost kuća. Bez obzira na to koje od udubljenja je pravi kamin, očigledno je da se podna instalacija nalik čoveku sastoji od nekoliko elemenata, koji su povezani nekim, još uvek nedešifrovanim, funkcionalnim odnosima, kao i vizuelnim i umetničkim.

Centralna instalacija

Šljunčani kamen, postavljen u geometrijski centar kuće i deo podne instalacije koji predstavlja „glavu” percipirane figure, takođe je različito objašnjen. Pošto ima udubljenje, sugerisalo se da je služio kao primitivna lampa, takozvana „Magdalenina lampa“, svetiljka sa fitiljem napravljenim od mahovine. Moguće je da je udubljenje bilo napravljeno tako da se u njega može staviti mast ili loj. Ristić se usprotivio teoriji rekavši da ni u jednom kamenu nisu otkriveni tragovi masti ili sagorevanja. Kamenje je nazvao upretnik („kamen otpora“) i verovao je da je njihova funkcija da služe kao osnova za štapove ili stubove koji su držali pokrivnu konstrukciju kuće. Prilikom rekonstrukcije kuće koristio ga je upravo u tu svrhu. Druga ideja je da je korišćen kao posuda za točenje (za med i sl.) koja se koristila tokom rituala. Jedna predložena teorija da je korišćen kao mlinski kamen je odbačena jer je to još uvek bio u period pre žetvi. Međutim, možda je bio korišćen za mlevenje divljeg semena ili aromatičnog bilja. Kamenje ima neobične gravure u donjem delu. Kako je kamenje bilo „zacementirano” u pod, urezane gravure nisu mogli da vide živi iznad zemlje, te se sugeriše da su bile namenjene mrtvima, koji su ponekad bili zakopavani ispod poda kuće. Babović je podove opisao kao „granicu između dana i noći“.

Centralni komad centralne sekcije, „telo”, bilo je ognjište koje je bilo predmet naučnih kontroverzi. Definitivno je korišćeno za vatru, jer su pronađeni tragovi gorenja i pepela. Bilo je izduženo, u razmeri 1:3 ili 1:4, i okruženo kamenjem. U starijim periodima korišćeno je tanko kamenje, kasnije deblje i na kraju prilično grubo i nepravilno kamenje, iako je geometrija ostala prefinjena. Predloženo je da je veličina kamina zapravo korištena kao etalon, merni modul za proporcije kuće. Ristić je rekao da je dužina ognjišta jednaka dužini ražnja, računajući da je ta dužina poluprečnik opisanog kruga koji je osnova kuće. Na osnovu merenja u 51 kući utvrđeno je da je prosečna vatrena šupljina duga 78 cm (31 in) i široka 24 cm (9,4 in), što daje odnos 1:3,25. Prosečna širina je još jedan razlog zašto neki arheolozi veruju da ovo nije bio pravi kamin, jer je preuzak i nepraktičan. Dubina rupe varira od 15 do 25 cm (5,9 do 9,8 in), ali najmanje jedna četvrtina njih ima koso dno. U ovim slučajevima, deo bliže ulazu u kuću je 10 do 15 cm (3,9 do 5,9 in) niži. Ukupna veličina kamina varira u zavisnosti od veličine kuće, ali izgleda da je uravnoteženija od veličina kuća. Najmanji kamin je od 13 do 26 cm (5,1 do 10,2 in), dok su najveći u kući 54 (32 do 111 cm (13 do 44 in)) i kući 37 sa 315 do 105 cm (124 do 41 in).

Oko ognjišta je postavljeno veće kamenje, ponekad u dva nivoa. Različito se naziva „kameni stolovi”, „žrtvene ploče”, „pijačne tezge” ili „ruke”. Kamenje je već bilo umetnuto kada je naliven crveni malter. U kasnijem periodu faze Lepenskog Vira I oko rupe se nalazi manji broj kamenja, ili ono potpuno nestaje. Na njihovom mestu pojavljuju se trouglovi koji okružuju kamin u elipsoidnom rasporedu. Zvali su se jednostavno trouglovi, ali i „trouglasti oblici”, „trouglovi kamina” ili „viljuške”. Osim Pešićevog generalno nepotvrđenog tumačenja da su oni oblik protopisa, trouglovi su na različite načine opisivani kao „kućice za mrtve“, oslonci za ražnjeve, otvori za točenje pića i hrane za mrtve pokopane ispod poda, nosač za konstrukciju nekog većeg objekta nalik peći iznad ognjišta, simboli svetlosti ili vatre, ili jednostavno otvori za toplotu iz vatre. U svim slučajevima osim u jednom, vrhovi trougla su orijentisani ka kaminu. Izuzetak je na lokalitetu Kula. Smatra se da je prototip trouglova mandibula žene, prekrivena malom kamenom pločom, koja je utisnuta u pod u Kući 40.

„Noge“ instalacije protežu se skoro do spoljašnje strane kuće. U ovom delu se nalazi okruglo udubljenje koje se takođe ne može definitivno objasniti (kamin, pepeono udubljenje, i sl.), koje je podjednako dostupno i iznutra i spolja jer se nalazi na ulazu u kuću. U literaturi se pominje i kao „(kosi) kameni pragovi” ili jednostavno „ulaz”. Babovićeva je primetila da postoji nekoliko varijanti, što ju je navelo da kuće (ili svetišta, kako ih je nazivala) svrsta u 4 kategorije. Kategorije su:

• „slobodan korak“; kada se koso kamenje postavljalo kao dve raširene noge;
• „vezani korak”; kada se koso kamenje postavlja na isti način kao u „slobodnom koraku“, ali je dodatno kamenje postavljeno na otvorenu stranu da bi se napravila veza između kosih kamenova, stvarajući plitku trouglastu ili trapezoidnu depresiju;
• „kretanje u stacionarnom statusu“; nije bilo kosog kamenja, ali je ulaz bio popločan kamenim pločama, formirajući skoro utvrđenu prepreku na ulazu; nema depresije i instalacija izgleda kao platforma za sedenje;
• „latentno mirovanje“; odsustvo bilo kakve kamene konstrukcije na ulazu; neki istraživači sugerišu da se zapravo ne radi o posebnom tipu, već o indikaciji da ovaj deo kuće možda nije bio pokriven, tako da su elementi vremenom erodirali kamen. Dodatni uticaj može biti i to što je spoljno ognjište bilo direktno spolja, te je zagrevanje i hlađenje uticalo na kamenje.

U neolitu, odnosno starčevačkoj fazi Lepenskog Vira, Lepenci su u kućama počeli da grade kupolaste peći. Građene su na podu i bile su napravljene od nabijene zemlje, sa potkovičastim temeljima od lomljenog kamena. Kapa, odnosno kupola peći bila je od pečene zemlje. Koliba koja je sagrađena na najuzdignutijem delu terena naselja i koja se nalazila skoro u njegovom središtu, imala je najveću peć, 1,5 m × 1,4 m × 0,5 m (4 ft 11 in × 4 ft 7 in × 1 ft 8 in). Neki istraživači smatraju da je zbog svoje veličine i položaja verovatno građena za komunalnu upotrebu, ali su istakli i da su njene proporcije jednake „prototipskoj kući“, kući 49. Takođe se sugeriše da je peć iz Lepenskog Vira bila prototip za izgradnju drugih peći, zbog arhetipske uniformnosti hlebnih peći na širem balkanskom prostoru, kao i kanonskog ponavljanja istog oblika od neolita do modernog doba.

Spoljni kamin

Spoljni kamin je bio gotovo nastavak unutrašnje centralne instalacije. Postavljen na ulazu, funkcionisao je i kao prepreka („vatra koja služi kao vrata“). Verovatno je služio kao zaštita od divljih životinja, ali i za grejanje kuće. Unutrašnje ognjište je bilo premalo za tu namenu, i drva su se morala seći i pripremati za njegovu malu veličinu. S druge strane, samo donošenjem drva iz obližnjih bujnih šuma ili korišćenjem velikih trupaca koje je Dunav doneo u zaliv, mogli bi da održavaju velike vatre izvan kuća. Predložen je i ritualni značaj za lokaciju spoljašnje vatre (zadržavanje senki unutar kuće, ritualno zaobilaženje vatre pri ulasku u kuću, vatra kao ulaz u svet duhova, itd). Srejović je istakao da je lokacija spoljnog ognjišta zapravo sasvim logična, s obzirom na mogućnosti tadašnjih stanovnika. „Jedini građevinski materijal koji su Lepenci imali koristio se za repliciranje života u pećini... tako da su njihove kuće imale atmosferu poput pećine.” Pećinski stanovnici takođe pale vatru na ulazima u pećine; inače bi se ugušili. Sećanje na pećinski boravak je verovatno još uvek bilo živo u to vreme, jer je bilo tadašnjih ljudi u drugim delovima Evrope koji su još uvek živeli u pećinama ili prirodnim skloništima. Postojanje velikog spoljnog ognjišta, uz očigledno ne baš praktično unutrašnje, podstaklo je Pavlovića da zaključi da je mala rupa u podu kuće zapravo služila za držanje i održavanje vatre ili žeravice, što se vremenom razvilo u ritual. Uporedio je to sa načinom na koji su pitijske sveštenice držale vatru u Delfima.

Rekonstrukcije

Ostaci naselja u Lepenskom Viru slede univerzalna pravila arhitekture, te arhitektonske ostatke treba sagledavati i vrednovati po tim pravilima. Međutim, rekonstrukcija Lepenskog Vira „liči na gigantsku, složenu slagalicu, bez uzorne slike“.

Nauka još nema definitivan odgovor o tome kako su kuće izgledale iznad zemlje, a brojne ideje su predložili arhitekti, urbanisti, istoričari i antropolozi. Vojislav Dević je predložio dugačak, isprepleten lučni pleter („riblji kostur“), dok se Živojin Andrejić opredelio za poprečne lukove. Dijagonalno ukrštene lukove, sa jednim širokim na ulazu da spreči usko grlo, predložio je Pavlović. Srejović se prvobitno ogradio od bilo koje od predloženih rekonstrukcija, smatrajući da su sve one na neki način manjkave. U svojoj knjizi iz 1969. štampao je rekonstrukciju Đorđa Mitrovića, ali se njegov tekst umnogome razlikovao od ilustracije. Neki su koncept ocenili kao nespretan, primitivan, tehnički nemoguć i, jednostavno, pogrešan. Čak i tako, crteži su postali međunarodno poznati. Srejović se ponovo ogradio rekavši da je takva krovna konstrukcija isuviše primitivna za savršeno oblikovanu osnovu, dodajući da treba dozvoliti dodatne, još nepoznate elemente koji su možda omogućili sasvim drugačiju konstrukciju. On je 1973. odbacio i Ristićevu rekonstrukciju, tvrdeći da nijedno od do sada predloženih rešenja nije bilo definitivno i da svaka ideja ima neke netačne detalje. On je tvrdio da bilo kakvo konačno rešenje ne bi zadovoljilo maštu kreatora i da će biti potrebne generacije da se problem reši. Kasnije, 1980. godine, Ristić je doktorirao na Univerzitetu u Gracu na temu „Rekonstrukcije praistorijske arhitekture Lepenskog Vira“.

Borislav Jovanović, koji je istraživao lokaciju Padina, pokušao je da izvrši rekonstrukciju koristeći osnovni aranžman „kolibe od tri štapa“. „Službena“, Mitrovićeva verzija, posle mnogih izmena i adaptacija postala je tehnički moguća do otvaranja vizitorskog centra na Lepenskom Viru, 2011. Glavni problem je bio odnos nagiba krovne površine i grede. Marija Jovin i Siniša Temerinski, iz Zavoda za zaštitu spomenika, izradili su model na osnovu izraženog nagiba grede, uklanjanja centralnog stuba i promene pravca krovnog nosača. Na ovaj način je postignut koncept vitke, izdužene konstrukcije koja je omogućavala efikasno odvođenje dima ka spolja. Zasnovan je na starijoj verziji prostog tronošca Velizara Ivića i složenijoj varijanti Petra Đorđevića, koji je radio na iskopavanju na lokalitetu Padina. Bojana Mihajlović i Andrej Starović iz Narodnog muzeja u Beogradu napravili su holografsku animaciju kuće na osnovu „plitke” grede i sa životinjskim kožama na krovu umesto komada drveta. U potpunoj suprotnosti bila je Borićeva holografska verzija kuće. U kasnijem periodu istraživanja lokaliteta Vlasac, Borić je na lokaciji izgradio svoju verziju kuće, ali ona sadrži vertikalne zidove koji su se u arhitekturi pojavili mnogo kasnije. Neke druge predložene rekonstrukcije su smatrane još manje mogućim jer su obuhvatale ortogonalnu osnovu ili gornji sprat, na osnovu pretpostavke da su kamena ojačanja u obliku venaca zapravo ostaci nekadašnjih kamenih zidova. Gotovo sve predložene rekonstrukcije, bez obzira na razlike, pripadaju piramidalnom ili šatorskom tipu (iako su oblikovane kao frustumi).

Sahranjivanje

Neki od mrtvih su sahranjeni u kućama ispod izuzetno očuvanih podova. Veruje se da su oni istaknuti članovi grupe, ali postoje i skeleti dece.

Srejović je smatrao da su Lepenci razvili „kult glave”, zbog čega su sve otkrivene skulpture zapravo biste. Ritualai sahranjivanja su uključivala čudnu praksu uklanjanja lobanje sa glave, zatim donje vilice sa lobanje pre nego što su svi odvojeno sahranjeni. Lobanje su bile smeštene u posebne kamene konstrukcije. Lobanja bi bila postavljena na veću kamenu ploču, zatim zaštićena lomljenim kamenjem. Sve odvojeno zakopane lobanje su muške, dok su sve donje vilice ženske.

Grobovi su ugrađeni u osnove kuća. Najbolje je očuvan skelet iz Kuće 69. Zbog odličnog stanja skeleta i njegove očigledne visine, arheolog Aleksandar Bačkalov, koji ga je otkrio, smatrao je da je prilično „zgodan“ ili „hrabar“ i nazvao ga Valentino, po američkom glumcu, Rudolf Valentino. Bačkalov ga je otkrio u plitkom kopu koji potiče iz pravirskog, odnosno Vir I-a perioda. Valentino je umro oko 8200 pne, i arhitekta Goran Mandić je radio na njegovoj rekonstrukciji lica. Položaj skeleta zakopanih ispod podova je takav da se iznad genitalija nalaze prošireni delovi centralne instalacije, što je navelo neka istraživanja da zaključe da ona zapravo simbolizuje rođenje, bez obzira na pol skeleta, kao i da držanje skeleta, takozvani „turski stil“ predstavlja porođajnu poziciju.

Pepeo je takođe imao izvestan ritualni značaj, jer su otkrivene i keramičke posude napunjene pepelom.

Valentino je korišćen kao model za interaktivnu 3D rekonstrukciju lica, u okviru srpskog paviljona na Ekpo 2020 u Dubaiju. Tim na čelu sa fizičkim antropologom Sofijom Stefanović koji je rekonstruisao lice čoveka starog 10.000 godina, uz pomoć stručnjaka za osteoologiju, DNK i forenziku, koristeći tehnologiju metaverzuma koja se koristi u igrama. Stefanović vodi projekat pod nazivom „Digitalni drevni ljudi“. Oni su procenili su da Valentino ima 55 godina, visinu 178 cm (70 in) i težinu 70 kg (150 lb). Celokupan paviljon Srbije projektovan je prema pretpostavljenim kosim krovovima kuća Lepenskog Vira i ukrašen replikama njihovih skulptura.

Skulpture

Fogire Lepenskog Vira, Vrtložne skulpture

Praroditeljka Pramajka
Umetnik	Kultura Lepenskog Vira
Godina	~7000 p.n.e.
Tip	kaldrma (crveni peščanik)
Dimenzije	51 cm cm × 39 cm cm ×  cm
Mesto	Beograd

Skulpture Lepenskog Vira se sastoje od brojnih praistorijskih figurina koje datiraju iz 7000. godine pre nove ere koje su pronađene netaknute na Lepenskom Viru. Najranije skulpture pronađene na lokalitetu datiraju iz vremena naselja Lepenski Vir I-b. One su prisutne u svim narednim slojevima do kraja osobene kulture Lepenskog Vira. Sve skulpture su isklesane od okrugle peščarske kaldrme pronađene na obalama reke.

Skulpture se mogu klasifikovati u dve različite kategorije: jedna sa jednostavnim geometrijskim šarama i druga koja predstavlja humanoidne figure. Ove poslednje su interesantnije. Sve skulpture su modelovane na izrazito ekspresionistički način. Samo glava i lice ljudskih figura su bili realistično modelovani, sa snažnim lukovima obrva, izduženim nosom i širokim, ribljim ustima. Na nekim figurama u stilizovanoj formi se mogu videti kosa, brada, ruke i šake. Očigledne su mnoge osobine nalik ribama. Zajedno sa položajem koje su ove skulpture imale u kućnom svetilištu, ukazuju na vezu sa rečnim bogovima.

Skulpture su bile komponente same kuće, jer su ugrađene u kameni pod. One su najstarija grupa („portretskih“) skulptura otkrivenih do sada. Iako skulpture nisu veće od 60 cm (24 in) u dužinu, one se smatraju istorijski „monumentalnim“, pošto do sada nije otkrivena nijedna starija skulptura ove veličine. Ostale skulpture iz istog perioda, na primer u Maloj Aziji i Palestini, su manje. Takođe, za razliku od drugih skulptura iz tog perioda koje imaju uklesane nosove i oči, one u Lepenskom Viru imaju usta i uši.

Istoričar umetnosti i profesor Univerziteta u Beogradu Lazar Trifunović rekao je da skulpture izgledaju kao da ih je „radio Henri Mur“.

Neke od skulptura postale su popularne nakon medijske pažnje tokom 1980-ih. Srejović i Babović su u svojoj knjizi „Umetnost Lepenskog Vira” iz 1983. godine pojedinačno opisali neke od njih. Verovatno najpoznatija je Praroditeljka, ili „Premajka”, na slici gore desno. Veličine 51 cm × 39 cm (20 in × 15 in), slika je često medijski eksploatisana i postala simbol Lepenskog Vira. Srejović i Babović su je smatrali „impresivnim“, mogućim oličenjem ženskog principa ribolikih bića. Smatra se da je ravna suprotnoj, muškoj verziji, „Danubijus”. Ženski elementi i atributi izgledaju kanonski, simetrični, kruti i iako oblikovani kao figura, na kraju prilično smanjeni. Ima dva otvora za ventilaciju na ramenima. Još uvek su vidljivi tragovi originalnog crvenog pigmenta premaza. Još jedna skulptura je takođe esencijalna, jer je to prva poznata skulptura portretnog tipa veća od ljudske glave u ljudskoj istoriji. Nazvan Rodonačelnik, ili „Progenitor”, predstavlja glavu i meri 52 cm × 33 cm (20 in × 13 in). Smatra se vrstom totema, više liči na čoveka nego na ribu. Opisan je kao „misteriozan i usamljen”. Ostaci crvenog pigmenta postoje na podočnjacima i na vratu.

Kontroverze

Iako je Obrad Kujović prvi otkrio lokalitet, Dragoslav Srejović je danas prepoznat kao čovek koji je otkrio Lepenski Vir. U svojoj publikaciji „Lepenski vir” iz 1969. godine pominje „grupu stručnjaka” koja je uočila lokalitet pre njega „krajem leta 1960. godine”, ali nikada nije naveo njihova imena, dok je naveo mnoge druge ljude koji su pomogli u iskopavanja. Večernje novosti su 1979. godine objavile intervju sa Kujovićem koji je ponovio priču o tome kako je otkrio lokaciju. On je dodao da „za naučno istraživanje i tumačenje otkrivenog materijala” slava s pravom pripada Srejoviću, ali je prigovorio da Srejović nikada nije pomenuo ljude koji su otkrili lokalitet. Srejović je odgovorio da prihvata Kujovićevu tvrdnju i da je važno prepoznati tačan datum otkrića za tako značajno nalazište. Dodao je da je izostavio njihova imena pošto su bili angažovani i plaćeni (od strane Instituta za arheologiju) da pregledaju teren. Međutim, 1996. godine organizovana je 30. godišnjica otkrića Lepenskog Vira. Kujović je javno pitao Srejovića, ako je već priznao da se otkriće dogodilo 1960. godine, zašto nije organizovao 35. godišnjicu. Srejović je umro kasnije te godine.

Teorije zavere

Kako su koncept „arhitektonski modernog” naselja i njegove kulture delovali toliko odvojeni od prihvaćenih znanja o toj temi u to vreme, razvile su se marginalne teorije o civilizaciji Lepenskog Vira. Ufolozi su verovali da su Lepenci zapravo vanzemaljci iz svemira. Takve teorije zavere postojale su i u Rusiji, dok je jedan od zagovornika teorije drevnih astronauta, Erih fon Deniken, pokazao interesovanje za lokalitet.

Arheoastronomija

Treskovatna litica

Prva arheoastronomska istraživanja sprovedena su tokom zimskog solsticija 2014. Ukazala su na mogućnost da se „dvostruki izlazak sunca“ dogodi tokom letnjeg solsticija. Vulkansko brdo Treskovat, koje se nalazi preko Dunava naspram Lepenskog Vira, ima stenoviti izdanak blizu vrha i nagib veći od nagiba prividne putanje Sunca. Sunce se pojavljuje iznad Treskovata, zatim ide iza izbočine i ponovo se pojavljuje. Fenomen je uočen i potvrđen tokom letnjeg solsticija 2015. Ceo prolaz, koji je snimljen, traje nešto više od 4 minuta. U naučnoj literaturi se pominju dve arheološke lokacije u Velikoj Britaniji na kojima je primećen „dvostruki zalazak sunca“ tokom solsticija, ali „dvostruki izlazak sunca“ nije zabeležen. Kako se od tada promenio aksijalni nagib, izvršena je geoprostorna analiza pomoću GPS-a, koja je dokazala da se „dvostruki izlazak sunca“ dogodio i u to vreme, i da je bio vidljiv sa prvobitne lokacije Lepenskog Vira.

Fenomen su istraživali Pavlović i Aleksandra Bajić, koji su svoja saznanja objavili u knjizi „Sunce Lepenskog Vira“ 2016. godine. Kako je samo specifičan položaj Sunca tokom zimskog i letnjeg solsticija bio neophodan da bi se vreme izračunalo pomoću referentne tačke koja se ponavlja posle jedne godine, oni veruju da su Lepenci koristili „dvostruki izlazak“ kao osnovu za neku vrstu solarnog kalendara, koja je datiran na 6300–6200 godina pre nove ere. Kako je Lepenski Vir nekoliko milenijuma bio sedentarna zajednica, Pavlović i Bajić smatraju da su stanovnici morali da posmatraju tu pojavu, tim pre što su ljudi tada mnogo više posmatrali prirodne pojave nego danas. Čak je i Srejović, koji je preminuo 1996. godine i nije znao za taj fenomen, rekao da, na osnovu geografske konfiguracije klisure, „ples svetlosti i senki povremeno dostiže nivoe hijerofanije“. Teren je dalje istražen teodolitom, a astrogeodetska analiza je urađena 2017. Rezultati pokazuju da je „dvostruki izlazak sunca“ bio vidljiv sa najsevernijeg dela naselja. Gledano sa najjužnijeg dela, Sunce letnjeg solsticija izlazilo je na južnom delu spljoštenog vrha Trescovata. Dakle, čitavo naselje je tačno izmereno u odnosu na astronomski događaj.

Preseljenje

Hidroelektrana Đerdap I počela je sa radom između 1970. i 1972. godine, kada je formirano veštačko Đerdapsko jezero. Jezero je trebalo da poplavi prvobitnu lokaciju tako da je skoro u potpunosti uklonjena na drugu lokaciju za koju je prvo potvrđeno da je „arheološki sterilna”. Nova lokacija je oko 100 m (330 ft) nizvodno i 30 m (98 ft) viša od prethodne, i manje je pristupačna sa reke, zbog nakupljanja oblutaka na obali i viška tla od pripreme nove lokacije. Veći deo otkrivene naseobine, koji čini skoro sve kuće iz perioda Vir I, izmešten je 1971. godine. Kako Dunav sada prolazi iznad prirodnih stenovitih „sidara” zbog kojih je ranije postojao vir, trebalo je samo 10 godina da se reku pomeri i spere delove stare obale i da potkopa staru lokaciju, već oslabljenu arheološkim iskopavanjima.

Sama stara lokacija Lepenskog Vira je 12 m (39 ft) ispod današnjeg nivoa jezera, dok su lokaliteti Vlasac i Padina 15 m (49 ft) i 65 m (213 ft) ispod, respektivno. Arheolozi (Srejović, Branislav Ćirić, Milka Čanak Medić i dr) izradili su studiju pod nazivom „Projekat preseljenja“ o očuvanju i zaštiti obale, posebno o sprečavanju klizišta, ali je studija uglavnom ignorisana.

Neposredna okolina Lepenskog Vira nikada nije u potpunosti ekskavirana. Sam Srejović je rekao da ima „više Lepenskog Vira, i gore i dole“, znači ispod Proto-Vira, pa dalje u zaleđe. Protovirski sloj je u potpunosti poplavljen, dok neki od iskopina Vira I nisu izmešteni, npr. kuće koje su zauzimale najizdignutiji deo platoa (kuće 61, 65, 66, 67), mada su i one bile poplavljene. Uopšteno govoreći, materijalni ostaci kultura u klisuri Đerdap bili su skoro svi potopljeni i zauvek izgubljeni za dalja naučna istraživanja.

Procena

Nalazi studije Lepenski Vir, prvi put objavljeni 16. avgusta 1967. na konferenciji za novinare koju je organizovao Lazar Trifunović, radikalno su revidirali istoriju Evrope. Konstatovano je da je štampanje nekih udžbenika istorije odloženo da bi se mogli revidirati. Oprečni glasovi, međutim, tvrdili su da Lepenski Vir ne može da se datira u mezolit, jer je Evropa u to vreme bila jedva naseljena, a stanovništvo je živelo u pećinama i drugim prirodnim skloništima.

Problemi istraživanja koje Lepenski Vir predstavlja tipični su za slična arheološka nalazišta iz praistorijskih perioda: bez pisanih dokaza i zbog odsustva šireg konteksta, preširoki zaključci teže da se ekstrapoliraju iz prilično uske baze podataka. Nepotpuni podaci skreću istraživanje i analizu Lepenskog Vira u difuzne pravce. Klasičar Milan Budimir opisao je nalaze kao „smele hipoteze koje bacaju sumnjivo svetlo na (istorijski) mrak”.

Ipak, Lepenski Vir je najstarije planirano naselje u Evropi i ima jedinstvene kuće trapezastog oblika kakvih nema nigde drugde. Njegova kultura je donela ne samo najranije otkrivene portretne skulpture, već i prve skulpture veće od prirodne veličine u istoriji ljudske umetnosti. Skulpture su najveće do tog perioda i među prvima koje su imale uklesana usta ili uši. Pored toga, skeletni ostaci sa Lepenskog Vira čine skoro polovinu jedne od najvećih mezolitskih antropoloških serija i značajni su za buduća bioarheološka i DNK istraživanja.

Do 26. maja 1966. godine Državni zavod za zaštitu spomenika kulture je već zaštitio Lepenski Vir kao spomenik kulture (Odluka 554/1), čime je stepen zaštite proširen 3. februara 1971. godine (Rešenje 01-10/21). Lepenski Vir je 1979. godine proglašen za spomenik kulture od izuzetnog značaja (Državni glasnik, br. 14/79). Uprkos ogromnom značaju, Lepenski Vir još uvek nije nominovan za Uneskovu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa. To je delom zbog birokratije države i određenih tehničkih stvari, a delom zbog toga što je prvo morao da se završi Muzej Lepenskog Vira. Drugi problem može biti činjenica da je prvobitna lokacija poplavljena, a nalazište podignuto na više tlo. Kuće 61 i 65 nisu pomerene i na niskom vodostaju nalaze se samo 59 cm (23 in) ispod površine, tako da bi tehnički mogle da budu nominovane za Uneskovu listu.

Arhitekta Branislav Krstić (1922–2016), nekadašnji komesar UNESKO-a, predložio je 2010. da se Lepenski Vir kandiduje zajedno sa celom Đerdapskom klisurom, kao „integralni spomenik kulture i prirode”. Kako Krstić navodi, osim antičkih kultura, šire područje Lepenskog Vira je kasnije bilo u sastavu rimskog, a kasnije i vizantijskog, podunavskog limesa, sadrži rimske i srednjovekovne tvrđave, poput Golubačke tvrđave i Fetislama, dok je masivna Đerdapska brana spomenik industrijalizacije i elektrifikacije u 20. veku. Ristić se usprotivio ovakvom postupku, rekavši da originalne, „kristalno jasne” artefakte (skulpture) treba odvojiti od arhitektonskih ostataka koji su uništeni, delimično zbog potopljenja, a delimično zbog „katastrofalnog arheološkog lošeg upravljanja tokom iskopavanja 1960-ih godina”. Tvrdio je da su arhitektonski ostaci u početka bili krhki i da su tokom iskopavanja samo delimično očuvani, ali potpuno uništeni prilikom premeštanja. Arhitekta i umetnik Aleksandar Deroko nazvao je to „najvećim kulturnim masakrom 20. veka” i rekao da „svetski poznati naučnici više neće moći da istražuju to nalazište”. Povišeni i rekonstruisani deo u muzeju trebalo je da bude izmešten po projektu koji je vodio Milorad Medić, a koji je predviđao izmeštanje celih spratova kuća u čeličnim okvirima. Prilikom preseljenja, međutim, krhki podovi su se raspali u komade i prašinu, te su u delovima premeštani, a zatim ponovo sastavljani u muzeju. Ristić smatra da fokus treba da bude na skulpturama, koje su u potpunosti očuvane: „Kao što su pećinske slike (u Laskou) otkrivale dušu paleolitskog čoveka od pre 20.000-30.000 godina, tako i vajanje u šljunku (u Lepenskom Viru) otkriva dušu mezolitskog čoveka od pre 7.000-9.000 godina“. On je osudio muzej kao „nepotpuni falsifikat... koji nema ni dušu ni nauku, a nema svrhu“. On je zaključio da Lepenski Vir zbog svog značaja zaslužuje doličan spomenik, pandan monumentalnoj litičkoj skulpturi lica Decebala, vođe Dačana iz 1. veka. Predložio je da srpski pandan bude džinovsko lice sa lepenskih skulptura, koje bi izgledalo kao da izvire iz Dunava, i da bi stena Lepena, na pola puta između Lepenskog Vira i Vlasca, bila pogodno mesto za spomenik.

Galerija

• 
  Replika kuće
• 
  Ulaz u muzej
• 
  Staklena zaštita
• 
  Glavni muzejski deo
• 
  Skulpture
• 
  Lepenski Vir skulptura 1
• 
  Lepenski Vir skulptura 2
• 
  Somić
• 
  Danubius
• 
  Gospa od Lepenskog Vira
• 
  Jelen u šumi
• 
  Glava sa petljama
• 
  Vodena vila
• 
  Rodonačelnik
• 
  Adam
• 
  Vilenjak
• 
  Rodonačelnica
• 
  Gospa od Boljetinske reke

Vidi još

• Neolit
• Đerdap

Литература

• Драгослав Срејовић, Лепенски Вир, Београд 1969.
• Срејовић, Драгослав (1981). „Културе старијег и средњег каменог доба”. Историја српског народа. 1. Београд: Српска књижевна задруга. стр. 3—14. 
• Драгослав Срејовић, Љубинка Бабовић, Уметност Лепенског Вира, Београд 1983.
• Ивана Радовановић, „Власац и Лепенски Вир у светлу најновијих истраживања“, Рад Драгослава Срејовића на истраживању праисторије централног Балкана, Крагујевац, 27-29. новембар 1997, Крагујевац 1998, 33-38.
• Ивана Радовановић, „Houses and burials at Lepenski Vir“, European Journal of Archaeology 3/3, 2000, 330-349.
• Dušan Borić, „The Lepenski Vir conundrum: reinterpretation of the Mesolithic and Neolithic sequences in the Danube Gorges“. Antiquity 76, 2002, 1026-39.
• Dušan Borić, „Deep Time Metaphor: Mnemonic and apotropaic practices at Lepenski Vir“, Journal of Social Archaeology 3 (1), 2003, 46-74.
• Dušan Borić, Sofija Stefanović, „Birth and death: Infant burials from Vlasac and Lepenski Vir“. Antiquity 78, 2004, 526-547.
• Dušan Borić, Body Metamorphosis and Animality: Volatile Bodies and Boulder Artworks from Lepenski Vir, Cambridge Archaeological Journal 15 (1), 2005, 35-69.
• Dragana Antonović, Stone Tools from Lepenski Vir, Belgrade, 2006.
• Ljubinka Babović, Položaj i funkcija svetilišta na Lepenskom Viru, Beograd, 2006.
• Paun Es Durlić, „Vlasac - vaskrs potopljenog arheološkog lokaliteta“ Razvitak, godina XLIV, broj 217-218, Zaječar, 2004. god. str. 4-10.
• Brami, Maxime (11. 10. 2022). „Was the Fishing Village of Lepenski Vir Built by Europe's First Farmers?”. Journal of World Prehistory. Springer Science+Business Media. 35 (2): 109—133. doi:10.1007/s10963-022-09169-9 . CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Hofmanová, Zuzana (2017). Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains (PDF) (PhD). Johannes Gutenberg University Mainz. 
• Marchi, Nina (12. 5. 2022). „The genomic origins of the world's first farmers”. Cell. Cell Press. 185 (11): 1842—1859. PMC 9166250 . PMID 35561686. doi:10.1016/j.cell.2022.04.008 . hdl:1887/3505666 . CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Mathieson, Iain (21. 2. 2018). „The Genomic History of Southeastern Europe”. Nature. Nature Research. 555 (7695): 197—203. Bibcode:2018Natur.555..197M. PMC 6091220 . PMID 29466330. doi:10.1038/nature25778. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Dragoslav Srejovic Europe's First Monumental Sculpture: New Discoveries at Lepenski Vir. (1972) ISBN 0-500-39009-6
• Excavations reveal ancient civilization with a sense of style Ekathimerini.com November 16, 2007

Spoljašnje veze

• Virtualna tura - Lepenski vir
• Zbirka Lepenski vir - Narodni muzej u Beogradu Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. maj 2018)
• Vremenska kapsula: Priče sa Đerdap (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični jutjub kanal)
• Krađa arheološkog blaga (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični jutjub kanal)
• Lepenski vir - Virtuelni muzej Dunava Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. mart 2016)
• Kultura Lepenskog Vira
• Lepenski Vir
• Robert Wernick - Lepenski Vir: a Mesolithic Paradise Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. јул 2011)
• Sanctuaries of Lepenski Vir: Location, position and function by Ljubinka Babović, Archaeological monographs 17. Belgrade 2006
• Stone tools from Lepenski Vir, Arheološki institut, Dragana Antonović, Beograd, 2006.
• The Iron Gates in prehistory: New perspectives, Edited by Clive Bonsall, Vasile Boroneant and Ivana Radovanović, BAR International series 1983, 2008.
• Lepenski Vir – The Sacral Calender Of The Sun Deity by Ljubinka Babovic, 2006
• Лепенски вир на сајту YouTube Dokumentarni film iz 1968. Dušana Slijepčevića, u produkciji Dunav filma.
• Geometrija Lepenskog vira na sajtu YouTube Dokumentarni film iz 1970. sa arhitektom Predragom -Peđom Ristićem, u produkciji RTB.
• GPS star 8000 godina!, Večernje novosti, Boris Subašić, 2. januar 2016.
• Na prvom koraku iz životinjskog u ljudski svet
• Lepenski Vir Kompletan vodič kroz Srbiju
• „Sjaj Lepenskog Vira“ (Večernje novosti, feljton, jul 2011) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (20. oktobar 2011)
• Udruženje „Lepenski Vir“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. mart 2012)