Lingala er eit bantuspråk i Den demokratiske republikken Kongo som er eit av dei viktigaste hjelpespråka (lingua franca) i dette landet, som har kring 240 språk.
Saman med swahili, kongo og luba har det status som nasjonalt språk, ved sida av fransk, som er offisielt språk.
20 millionar menneske i Den demokratiske republikken Kongo (DRC) har lingala som førstespråk (morsmål), og endå 20–25 millionar har det som andrespråk. Lingala står særleg sterkt i dei nordlege og vestlege delane av landet, men millioner av mennesker over hele Kongo snakkar lingala. Det er også mykje brukt i Republikken Kongo (RC), der det er førstespråket til 213 000 menneske i og omkring hovudstaden Brazzaville.
Dei fleste førstespråksbrukarane av lingala bur i storbyane i DRC og RC. På landsbygda er det i hovudsak eit andrespråk som fungerer som det viktigaste hjelpespråket.
Lingala spreier seg også i delar av DRC der tradisjonelt luba og swahili har vore det viktigaste hjelpespråket. Samanbrotet i undervisningssystemet i DRC har ført til ein sterk reduksjon i kunnskapen i fransk, og lingala trengjer inn på domenene som tidlegare var reserverte for fransk.
Det er 159 000 talarar av lingala i Angola. Etter at borgarkrigen i Angola tok slutt i 2002, drog mange angolanarar som hadde budd i DRC, tilbake til hovudstaden Luanda. Mange av dei var fødde i DRC og hadde lingala som førstespråk.
Lingala utvikla seg som eit handelsspråk på slutten av 1800-talet langs Kongoelva, mellom Kinshasa og Kisangani, men har seinare blitt langt meir utbreitt. Det byrja som ei pidginisert utgåve av bantuspråket bangi, som blir tala i områda der elvane Bangi og Kongo møtest.
I 1879 gav kong Leopold II av Belgia europeiske offiserar ordre om å skipe Fristaten Kongo, som blei grunnlagd i 1885. Dei europeiske offiserane og oppdagingsreisande hadde med seg tenarar, soldatar, tolkar og berarar frå andre delar av Afrika – frå Vest-Afrika, Zanzibar, Komorane, Tanganyika – som snakka heilt andre språk enn bangi. Dei lærte seg eit mangelfullt og pidginisert bangi. Ordtilfanget i dette nye språket kom primært kom frå bangi, men med lånordv frå både swahili, kongo, arabisk, portugisisk, engelsk og fleire vestafrikanske språk. Samanlikna med bangi fekk det ein sterkt forenkla grammatikk.
Utviklinga skjedde først og fremst ved koloniposten Station Bangala, som i 1890 fekk namnet Station Bangala Nouvelle-Anvers / Nieuw-Antwerpen, og i dag Makanza. Lenge gjekk dette nye språket under namnet bangala, etter Station Bangala.
Lingala spreidde seg langs elva til Kinshasa, der det no er førstespråket til dei fleste innbyggjarane. Det har blitt det mest prestisjefylte språket i landet ved sida av fransk. Det er stor dialektvariasjon.
Den belgiske kolonimakta brukte lingala som felles språk for hæren, og denne funksjonen heldt fram etter at landet blei uavhengig. Språket blir mykje brukt også i offentleg administrasjon, i massemedia og i populærmusikk.
Kort tid etter år 1900 tok både katolske og protestantiske misjonærar i bruk lingala som skriftspråk, men dei oppfatta dette språket, som alt hadde blitt førstespråket til mange, som altfor «pidginaktig» og «fattig» til bruk i utdanning og evangelisering. Mange misjonærar sette difor i gang med å «rette på» språket, ved å innføre grammatiske drag som er vanlege i bantuspråk, men som ikkje finst i lingala. Sentralt i dette arbeidet stod den belgiske misjonæren og språkforskaren Égide de Bœck (1875–1944), som kalla dette «korrigerte» språket for lingala, i motsetnad til det vanlege talemålet bangala. Etter kvart har lingala blitt det vanlegaste namnet på begge variantane. Den «korrigerte» varianten påverka i liten grad talemålet, og etter kvart har den «ikkje-korrigerte» varianten i Kinshasa danna grunnlaget for skriftspråket. I 2000 kom det ut ei heil bibelomsetjing på Kinshasa-lingala. Det finst likevel inga standardisert rettskriving for denne dialekten.
Alle stavingar er opne, det vil seie at dei endar på ein vokal, til dømes Na e.ba.nde.li, Nza.mbe a.ke.la.ki Li.ko.lo mpe mo.ki.li 'I opphavet skapte Gud himmelen og jorda', der stavingsgrensene er merkte med eit punktum.
Kinshasa-varianten av lingala har dei fem vokalane /i e a o u/, som blir skrivne i e a o u. Dialekten i den nordvestlege delen av Den demokratiske republikken Kongo har dei sju vokalane /i e ɛ a ɔ u/, men til vanleg blir /e ɛ/ skrivne e og /o ɔ/ skrivne o.
Lingala har konsonantane i Tabell 1. Dei fleste konsonantane, bortsett frå /w j/, kan følgjast av ein av halvvokalane /w j/, til dømes /mwána/ mwana 'barn' og /bwánja/ bwanya 'visdom'.
Lingala er eit tonespråk, med ein høg og ein låg tone. Tonane er ikkje markerte i vanleg ortografi. Her er høg tone markert med ein akutt (´), mens den låge ikkje er markert, til dømes moto 'menneske' (med to låge tonar) mot motó 'hovud' (med ein låg og ein høg tone.
Lingala har dei vanlege nominalklassane som ein finn i andre bantuspråk, men det er ingen klassekongruens mellom substantiv og andre ord i frasen eller setninga.
Substantivet mokonzi 'leiar' har det vanlege klasseprefikset mo- for menneske i eintal og kan danne fleirtal ved å byte ut mo- med ba-, klasseprefikset for menneske i fleirtal – det vil seie bakonzi. Men ein kan òg danne fleirtal ved å setje til ba- framfor mo– – det vil seie bamokonzi. Denne variasjonen finn ein òg i andre klassar. Substantivet liloba 'ord' kan heite maloba i fleirtal, men også baliloba (med ba- lagt til eintalsforma) eller bamaloba (med ba- lagt til fleirtalsforma).
I motsetnad til det som er vanleg i bantuspråk, kongruerer ikkje verbet med subjektet i nominalklasse. I staden har verbet subjektsprefikset a- dersom subjekt er animat eintal, ba- dersom subjektet er animat fleirtal og e- dersom subjektet er inanimat, både i eintal og fleirtal. Verbet har ikkje objektsmarkør. Den typiske morfologiske strukturen til verbet kan illustrerast med nabongísákí ‘eg ordna’, som kan analyserast slik:
I nomenfrasen står overleddet (hovudet) fremst (na og ya er konnektiv som knyter ulike ord til hovudet):
| substantiv | possessiv | talord | adjektiv |
|---|---|---|---|
| bilamba' | na ngáí | mibalé | ya kitóko |
| klesplagg | mine | to | fine |
| 'dei to fine klesplagga mine' |
Lingala er eit SVO-språk, det vil seie at subjektet (S) kjem føre verbalet (V), mens objektet (O) kjem etter, som i denne setninga (K = konnektiv):
| subjekt | verbal | objekt |
|---|---|---|
| banzoku ya minéne | banyatákí | mabánki ya milaí |
| elefantar K stor | tråkka på | grashopper K lang |
| 'dei store elefantane tråkka på dei lange grashoppene' |
Kommentarar
Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.
Du må være logga inn for å kommentere.