gran

Grana er sambu med pollenkongler (hann) og frøkongler (ho) på same tre. I sjeldne tilfelle kan det finnast reine hanntre utan frøkongler. Gran dannar frøkongler av endeknoppen på sideskot og pollenkongler av sideknoppar på fjorårsskota.

Ein stor del kongler fører difor til at det blir lite nye skot, samstundes som treet brukar mykje ressursar på pollen og frø. Det er difor knappe moglegheiter for to rike kongleår etter kvarandre på det same treet.

Pollenkonglene er små, ein til to centimeter lange, hengande eller opprette. Dei er raudlege som unge og gule når pollenet er modent. Frøkonglene blir danna enkeltvis frå ein knopp ved spissen av fjorårsskot i den øvre delen av krona. Dei er opprette og raude eller grøne før pollineringa, men blir seinare hengande med brunlege kongleskjel. Lengda på utvaksne frøkongler varierer frå to til tre centimeter hos svartgran til over 15 centimeter.

Konglene får modne frø i løpet av den første sesongen. Frøa har vengjer og sit to saman på kvart kongleskjel. Hos dei aller fleste artane sprikjer kongleskjela når frøa er modne, slik at frøa kan sleppe ut og spreiast med vinden (vindspreiing). Etter frøspreiinga fell konglene av treet.

Etter eit godt kongleår må grana ha minst eitt år for å opparbeide eit nytt overskot. Dersom vêret er gunstig under pollineringa (bestøvinga), temperaturane høge nok til at frøa kan modne, og det er få skadar på frøanlegg eller kongler, blir det eit frøår. Sikker pollinering krev varmt og tørt vêr når pollenkonglene er modne. Det vil då spreiast så mykje pollen at små vindpust fører med seg ein synleg pollensky.

Det enkelte pollenkornet ser ut som eit «hovud med to Mikke Mus-øyre» dersom ein ser på det med sterk forstørring.

Det meste av pollineringa skjer frå fedrar innan den same bestanden, men pollen kan spreiast mange mil frå fartreet. Frømodninga er avhengig av varmesummen (summen av døgnmiddeltemperatur) i perioden mellom pollineringa og hausten.

Fleire stader i Noreg dannar grana treslagsgrense mot snaufjellet. Men i desse områda er sommartemperaturen ofte så låg at det kan gå svært mange år mellom kvart frøår. I låglandet sør for Dovre har vi vanlegvis frøår kvart tredje eller fjerde år. Frå Trøndelag og nordover kan det gå 8–10 år mellom kvart frøår.

Spesielt i høgareliggjande område med eit kaldt klima skjer forynginga også vegetativt. Då får dei nye grantrea akkurat det same genetiske materialet som mortreet. Vegetativ formeiring går føre seg ved at grana utviklar kraftige greiner ned mot bakken, såkalla senkarar. Desse greinene veks heilt ned mot markoverflata og vil etter kvart bli delvis infiltrerte i markoverflata. Frå greinene utviklar det seg røter som så dannar grunnlaget for at nye småplantar kan spire.

Oppe i fjellet kan vi sjå grupper av grantre som har blitt danna på denne måten, ofte ut frå eit mortre i midten av gruppa.

Grana er eit skuggetolande treslag, og unge tre av gran klarer seg med berre to prosent av fullt lys. Det kan vera ein stor fordel for unge plantar å vekse opp under ein vernande «skjerm» frå dei store trea, sidan unge granplantar er kjenslevare både for vårfrost og sommarfrost. Store, greinrike tre sørgjer for at varmeutstrålinga frå bakken blir redusert, med det aukar temperaturen på bakken noko. Dette er spesielt viktig i dei vanlegvis mest kritiske periodane, tidleg om morgonen før sola står opp. Ved fjellskoghogst er det difor ekstra viktig å setja igjen ein del tre til frostvern, både for naturleg forynging og eventuelt utsette plantar.

Pollenanalysar (palynologiske undersøkingar) har dokumentert at grana innvandra til Noreg for cirka 2000 år sidan. Ho kom då inn austfrå til Hedmark, Lierne og Inntrøndelag og spreidde seg etter kvart vidare vestover. Men allereie rundt 1890 blei det lansert ein teori om at grana kan ha hatt ei langt tidlegare innvandring, frå før dei siste istidene. Seinare DNA-undersøkingar og funn av makrofossil støttar denne teorien. Vi kan difor ikkje sjå bort frå at desse makrofossila er restar, relikte førekomstar, av granskogar som tidlegare har vore talrike.

Innvandringa av gran skjedde etter at Hardangervidda hadde blitt treberr (utan tre). Dette resulterte i at treslaget fekk problem med «å krysse» den vêrharde vidda på innvandringa si frå aust. Temperaturforholda oppe på høgfjellet var langt frå optimale for utvikling av kongler og frø, ei heller for frøspiring.

På Vestlandet er det difor berre nokre få stader vi i dag har naturleg førekomande gran. Det aller meste er planta. På Voss er det eit temmeleg stort område med naturleg gran, eller spontan gran, som det også blir kalla. Pollenundersøkingar dokumenterer at granskogane på Voss fekk ein sterk auke i utbreiinga i åra 1250–1450. Men det er usikkert om vossegrana stammar frå granfrø som har blåse over vidda på skaren, eller om nokon har teke med seg kongler og frø over fjellet i vikingtida.

Nord for Polarsirkelen er det i dag svært små førekomstar av gran. Her er det berre enkelttre og smågrupper som dekkjer eit svært lite areal.

Sidan grana innvandra relativt seint, og med det fekk ei avgrensa geografisk utbreiing, har det det blitt satsa mykje i Noreg på skogreising med planting av gran. Med skogreisingsareal siktar ein til areal i kyststrok som blir foryngde med treslag som vanlegvis gjev høgare produksjon på staden enn det opphavlege treslaget som står der frå før. Skogreisingsomgrepet har også omfatta areal med skogplanting der det tidlegare ikkje har vore skog. Skogreisinga blei sett i verk på 1950-talet og nådde toppen rundt 1960–1980. Då planta ein cirka 140 000 dekar kvart år. Dette talet inkluderer også skogreising med andre treslag enn vanleg norsk gran.

I statistikken til Landbruksdirektoratet er skogreising no definert som etablering av ny skog på areal som tidlegare ikkje var vurdert som skog. Treslagsskifte er altså ikkje med i denne statistikken. I perioden 2010–2017 var tala over treslagsskifte i statistikken frå direktoratet 1700 dekar. Mykje av arealet var juletre- og pyntegrøntproduksjon.

Eldre grantre blir lett angripne av ròtesoppen rotkjuke, som kvart år resulterer i milliontap for norske skogeigarar. Ròtesoppane er særleg aktive i område der det er ein del kalk i jordsmonnet. Stokkar som er angripne av ròte, kan ikkje nyttast til skurlast, og ved svært mykje ròte får ein heller ikkje selt virket som massevirke.

Gran kan også angripast av granborkbilla. Ved omfattande angrep blir trea drepne, og dette kan råke store område. Granborkbilla Ips typographus er den vanlegaste borkbillearten både i Sverige og Noreg. Billearten er eittårig og lever hovudsakleg på tre som har døydd for mindre enn eitt år sidan. Dei naturlege fiendane til granborkbillene (maur, styltefluger og hakkespett) har behov for tørre tre og bidreg til å halde bestanden av granborkbiller nede. Daude grantre som dei fleste granborkbillene har forlate, og som det ikkje løner seg økonomisk å avverke, bør difor stå som buplass for dei naturlege fiendane til granborkbillene.

Granborkbillene er ikkje særleg interesserte i daud ved, dei vil ha fersk ved, i levande tre som er stressa av tørke. Difor vil vi i liten grad finne granborkbiller i tørrgraner, men her finst altså fiendane til granborkbilla. Ut frå omsynet til å redusere borkbilleangrep kan det difor ha motsett effekt å hogge tørre grantre som har stått tørre ein lengre periode.

Tørkesommaren 2018 førte til stor spreiing av granborkbiller i Sverige, billene sverma to gonger dette året. I 2019 blei cirka 7 millionar kubikkmeter svensk skog påverka av granborkbillene. Dette var dobbelt så mykje som det tidlegare rekordåret 2018. Til samanlikning var Noregs samla avverking (inkludert avverking til ved) ifølgje SSB 12,2 millionar kubikkmeter i 2020. Noreg blei ikkje råka av billeangrep i same omfang som dei svenske naboane våre.

Heksekostar blir danna i fleire treslag. Det blir då svært utvikla mange forgreina skot frå ein enkelt knopp. Skota er svært korte. På gran og furu er det sjeldan meir enn ein heksekost i kvart tre, i lauvtre kan det vera svært mange. Heksekostar finst oftare i høgareliggjande skogar enn i lågareliggjande, men fenomenet er ikkje vanleg. Ifølgje Norsk institutt for bioøkonomi (NIBIO) er soppangrep årsaka til heksekostar på ein del lauvtre, men på gran og furu er årsaka ikkje sikkert klarlagd, men skuldast truleg ein mutasjon.

• Les også om barkbrann, grantørke, granbarstripe og granrust.

Tabellen nedanfor viser volum utan bork på skogbruksmark. Med skogbruksmark siktar ein til produktiv skog eksklusiv område der det ikkje kan drivast eit økonomisk skogbruk på grunn av restriksjonar. Døme på slike restriksjonar er vernereglar i verneområde og kraftgater som må haldast opne. Med produktiv skog siktar ein til skog som produserer minst 0,1 kubikkmeter virke per dekar (dvs. per 1000 kvadratmeter).

^{Kjelde: NIBIO rapport nummer 142/2021}

Volumet av grantrea utgjer dimed om lag 46 prosent av det totale volumet.

Grana veks også svært godt, og produserer mykje trevirke, spesielt på gode bonitetar. Tabellen viser årleg tilvekst i kubikkmeter på skogbruksmark.

^{Kjelde: NIBIO rapport nummer 142/2021.}

Tilveksten av grantre står med andre ord for om lag 55 prosent av den totale tilveksten.

Tabellen viser talet på grantre med brysthøgdediameter på minst 5 cm i produktiv og uproduktiv skog. Med uproduktiv skog siktar ein til skog som produserer mindre enn 0,1 kubikkmeter virke per dekar.

^{Kjelde: Landskogtakseringa}

Grantrea utgjer med andre ord om lag 30 prosent av det samla antalet tre i Noreg.

I 2020 var den totale avverkinga i Noreg 12 089 685 kubikkmeter. Dette talet inkluderer avverking til ved, som utgjorde 1 848 000 kubikkmeter. Den såkalla industriavverkinga, altså den total avverkinga minus vedavverkinga, låg på 10 241 685 kubikkmeter. Industriavverkinga er av SSB fordelt på gran, furu og lauvtre. Industriavverkinga av gran var 7 163 706 kubikkmeter og utgjorde altså 70 prosent av denne avverkinga.

Avverkinga til ved er av SSB registrert på lauvtrevirke og bartrevirke. Sidan bartrevirke utgjer både gran og furu, finst det ikkje offisiell statistikk over avverkinga til ved fordelt på gran og furu. Avverkinga av bartrevirke til vedføremål låg på 628 000 kubikkmeter.

Daude tre, både liggjande og ståande, er svært viktige for biologisk mangfald. Sidan vi har så mykje gran i Noreg, blir difor daudt virke av dette treslaget ekstra viktig. Mange organismar er avhengige av daude tre og restar av daude tre. Dette gjeld mellom anna mikroorganismar, lav, mosar, sopp, insekt, nokre dyreartar og ikkje minst ei rekkje fugleartar.

Mange fugleartar hentar næringa si frå daudt virke i form av larver, biller og mange andre insekt. Holrugande artar som til dømes hakkespetter klarer lettare å laga hol i daude enn i levande tre, for så å leggje egg der. Desse hola blir nytta seinare i år etter år av mange andre fugleartar som sjølv ikkje klarer å hakke ut reir, til dømes ugler. Også måren, som er mest aktiv om natta, nyttar gjerne gamle hakkespetthol til å sove i på dagtid, i tillegg til å bruke hola som ynglestader.

^{Kjelde: NIBIO rapport nummer 142/2021}

Daud ved av gran utgjer med andre ord om lag 48 prosent av den samla mengda daud ved.

På betre bonitetar har grana svært stor produksjon av trevirke. I ungdomsfasen har ho likevel forholdsvis sein høgdevekst samanlikna med lauvtrea. Grantrea får først den maksimale årlege høgdetilveksten sin rundt 20–40 år.

Tabellen nedanfor viser kor mange år granplantar i ein planta skog på ulike bonitetar brukar på å vekse opp i den såkalla brysthøgda på 1,3 meter.

Det er ingen andre norske treslag enn gran som kan produsere større volum ved omløpstider rundt 70 år. Med omløpstid siktar ein til talet på år det tek frå ein plante blir sett ut, alternativt naturleg forynging, til skogen er hogstmoden (at han kan hoggast).

Tabellen nedanfor viser omløpstid og middelproduksjon per dekar (1000 kvadratmeter) og år for alternative bonitetar.

Forskarar ved Norsk Institutt for bioøkonomi på Ås, NIBIO, følgjer med på tilvekst, naturleg avgang (mortalitet) og avverking for gran som er vårt viktigaste økonomiske treslag. Avverking av gran betyr mykje økonomisk både for skogeigarane og skogindustrien. Dei siste åra har grantilveksten gått noko ned. Samtidig har vi hatt stor avverking. Og den naturlege avgangen av grantre, altså tre som døyr av naturlege årsaker som eksempelvis vindfellingar, billeangrep, tørke med meir, har ifølge forskarane auka kraftig.