Qi
Za ostala značenja, vidi Qi (razvrstavanje).
| Či | |
|---|---|
| Kinesko ime | |
| Pin-jin | qì |
| Vejd-DŽajls | ch'i4 |
| Tradicionalni kineski | 氣 |
| Uprošćeni kineski | 气 |
| Japansko ime | |
| Romađi | ki |
| Kanđi | 気 |
| Korejsko ime | |
| Romanizacija | gi |
| Hangul | 기 |
| Hanđa | 氣 |
| Vijetnamsko ime | |
| Vijetnamski alfabet | khí |
| Tajlandsko ime | |
| Tajlandski alfabet | ชี่ |
Qi ili Či (ili još pravilnije Ći) je osnova tradicionalne kineske kulture. Uglavnom se definiše kao "vazduh" ili "dah" i predstavlja "životnu silu" ili "duhovnu energiju" koja je deo svega što postoji. Či se u filozofiji pominje još od najranijih zabeleženih vremena u Kini. Iako je koncept čija veoma značajan za sve kineske filozofije, postoje različite definicije istoga.
Ideogram "či" (氣) je nastao spajanjem simbola za paru (气) koja se izdiže iznad pirinča (米) koji se kuva. Či je izraz koji se često spominje u kineskom jeziku i koji može da se, zavisno od konteksta, odnosi na puno, naizgled potpuno nevezanih, pojmova. Kao npr. tjenči (“nebeski či” tj. vrijeme), šengči (“stvoriti či” tj. naljutiti se), kungči (“prazan či” tj. vazduh), čićjo (“lopta čija” tj. balon)…
Ili u kineskoj medicini izrazi poput džengči (“odbrambeni či” tj. odbrambeni sistemi otganizma poput imuniteta) u suprotnosti sa šječi (“štetni či” koji nas okružuje i može da napadne organizam kao što su hladnoća, vrućina, vlaga, vetar…) a koji isto tako uključuje i naše emocije (ljutnja, strah, briga…), pojedina hranu, kosmička i elektromagnetska zračenja itd.
Pa čak i u smislu “životne energije”, či se u kineskoj medicini, pri postavljanju dijagnoze, isto tako često koristi da opiše različite pojmove. Npr. čišu da označi “nedostatak čija u organizmu” (generalno) u suprotnosti sa malo preciznijim stanjem kao što je feičišu (“nedostatak čija u meridijanu pluća”), gančidž (“zastoj energije u meridijanu jetre”) i sl.
Bitno pitanje oko kojeg se filozofi spore je da li či postoji zasebno od materije. Da li či postoji zahvaljujući materiji ili je obrnuto. Neki budisti i taoisti favorizuju drugo verovanje, dok neki budisti teže verovanju da je sva materija iluzija. Nasuprot ovome, neo-konfučijanci kritikuju mišljenje da či postoji zasebno od materije i vide či kao produženje materije. Većina teorija o čiju kao metafori za osnovne fizičke osobine univerzuma je potekla od neo-konfučijanaca u poslednjih hiljadu godina.
Sve teorije tradicionalne (narodne) kineske medicine su izvedene na osnovu verovanja da se či kreće telom po prirodnim šemama kanala koji se zovu meridijani. Simptomi raznih bolesti su viđeni kao neuravnoteženo i poremećeno kretanje čija kroz meridijane. Lečenje bolesti je bazirano na poboljšanju cirkulisanja čija kroz telo pomoću raznih tarapeutskih tehnika. Neke od ovih tehnika su biljna medicina, specijalne dijete, či kung, borilačke veštine, masaža i akupunktura. Tradicionalne azijske borilačke veštine se takođe bave čijem. Na primer, nei chia, unutrašnji sistem borbe, se posebno oslanja na korišćenje čija u cilju zaštite tokom borbe i za poboljšanje zdravlja.
Či je glavni koncept u mnogim borilačkim veštinama, naročito u onima unutrašnjeg sistema borbe (nei chia) u koji spada tai či čuan. I u či kungu či ima centralnu ulogu. U japanskim borilačkim veštinama, ki se razvija pomoću aikidoa naročito pomoću ki-aikidoa. Ove forme sadrže vežbe koje učenicima omogućavaju da razviju či ili ki.
U borilačkim veštinama, postojanje čija se ne dovodi u pitanje. Precizan bio-fizički dokaz nije pronađen i smatra se da se či ne može rečima opisati i da su potrebne određene fizičke vežbe da bi se či razvio i razumeo. Na či se može gledati kao na jaku tehniku vizualizacije, potpunu opuštenost mišića, poboljšan stav, pravilan dah, fini rad nervnog sistema. Neke škole dodaju i metafizički aspekt - či dolazi iz dantjena koji se nalazi u donjem stomaku i kreće se kroz telo. Koncept se može proširiti tako da obuhvati "Čing Šeng Li" ili spoljnu energiju koja dolazi sa neba i zemlje.
Pojam čija se često javlja i u kineskoj fikciji, gde je glavni junak obično ovladao čijem u tolikoj meri da može da menja sile prirode. Ovakav karakter je na zapad došao u formi borilačkih filmova. Postoje i velike sličnosti pojma či sa pojmom sile u sagi "Ratovi Zvezda".