Kačaci
Kačaci su bili albanski pobunjenici (komiti) koji su se borili protiv uspostavljanja srpske vlasti na teritorijama pretežno naseljenim Albancima.[1] U Kraljevini SHS kačački pokret je bujao u periodu 1918-1924. godine. 1920. je preko 10.000 kačaka bilo na planinama Kosova.[2]
Tokom brutalnog vladinog obračuna sa kačacima samo u periodu 1918-1921 je ubijeno 12.346 osoba, zatvoreno 22.160 osoba, poharano 50.515 kuća i spaljeno 6.125 kuća.[3][4] Nakon 1924. gerilski pokret kačaka je krvavo ugušen.
Najčuveniji kačaci na Kosovu bili su Azem Bejta Galica i njegova žena Šota Galica, iz okoline Drenice, koji su za albansko stanovništvo Kosova postali heroji u borbi protiv državnog terora.[5]
Pokret albanskih kačaka je započeo početkom 20. veka borbu za nezavisnost Albanije, protiv turske vlasti. Turska reč kačak (kaçak) označavala je odmetnika od vlasti, hajduka, u decenijama pred propast Otomanskog carstva.
Kada je srpska vojska krenula u rat protiv Otomanskog carstva i započela zauzimanje Kosova u Prvom balkanskom ratu 1912. godine, susrela se sa žestokim otporom albanskog stanovništva[6], organizovanim u čete kačaka, koje je predvodio Azem Galica.[7] Kada su u Prvom svetskom ratu Austro-Ugarska i Bugarska porazile srpsku vojsku i zauzele Kosovo, Azem Galica je sa kačacima nastavio oružani otpor protiv okupatora.[7] On je s nekoliko stotina kačaka primorao na predaju jedan austrijski puk, između Mitrovice i Peći 1918. Nešto kasnije je stigao i Kosta Pećanac i njih dvojica su se tom prilikom pobratimili i 12. oktobra 1918. zajedno oslobodili Peć.[5]
Po završetku rata 1918. godine, Kosovo je ušlo u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Iste godine osnovan je Komitet narodne odbrane Kosova, poznatiji kao Kosovski komitet, koji se borio za izdvajanje teritorija naseljenih Albancima (Kosova, Metohije, zapadne Makedonije i delova Sandžaka) iz novoformirane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i za njihovo pripajanje Albaniji.[8] Ideje Kosovskog komiteta imale su velikog uticaja na kačake. Kačaci su se ubrzo pobunili i protiv Kraljevine SHS. Akcija za njihovo razoružanje otpočela je 8. novembra 1918. godine. Tada se štab „akcionog odreda za likvidaciju kačaka“ nalazio u varošici Istok, u Metohiji. Tada se po planinama bilo odmetnulo oko 10 hiljada Albanaca. Njih je bilo svuda po šumama, i nekoliko godina su imali stvarnu vlast po selima.[5]
Vlast je protiv kačaka provodila najstrože mere: imanja odmetnika su oduzimana i deljena srpskim kolonistima ili ponekad spaljivana, njihove porodice su internirane u posebne logore, kažnjavana su čitava sela ako su pomagala kačake ili čak samo ako se na njihovom području vodila borba s kačacima. Sela iz kojih je pružan otpor osvajana su združenim dejstvom vojske i žandarmerije, uz razorna artiljerijska dejstva.[9]
Srpska vlast nastoji da predstavi albanske kačake kao pljačkaše i da ih stavi van zakona. Svaki vladin službenik i svaki srpski fašista ima pravo da ih ubije. Kačaci u stvari nisu uopšte pljačkaši, već dobri albanski gerilci. Oni su ljudi koji su žrtvovali sve, svoje kuće, imanje i dobra, i otišli u planine, osnovali gerilske odrede i bore se protiv nedela i divljaštva srpske vojske i policije.[2]
Beogradske Radničke novine su 19. avgusta 1920. pisale da vlada tendenciozno piše o kačacima i „pušta kroz listove fabrikovane telegrame o arnautskim napadima koji će se tek dogoditi“. Razlog tome vide u težnjama za osvajanjem Albanije: „Pogradec, na južnoj obali Ohridskog jezera, bio je i pre i sada prvi cilj naših osvajača, a krajnji cilj je osvajanje severne Albanije do Škumbe“. Komunistička partija Jugoslavije je izjavljivala "solidarnost revolucionarnih radnika i seljaka ostalih nacija Jugoslavije, a pre svega Srbije, s Albanskim nacionalno-revolucionarnim pokretom u licu Kosovskog komiteta i poziva radničku klasu da svestrano pomažu borbu raskomadanog i ugnjetenog albanskog naroda za nezavisnu i ujedinjenu Albaniju".[10]
1920. je izbila velika "lapska buna", koja je brutalno ugušena u naseljima Prapaštica, Knjina, Kabaš, Jablanica i Ariljača.[11] Kačaci su u oblasti Drenice (u selu Junik) uspeli da oforme tzv. Neutralnu zonu, koja je trajala između 1921. i 1923. godine.[7] Ovu „oslobođenu“ oblast su neformalno nazivali Mala Albanija (alb. Arbëria e Vogel).[12] Vlast je morala sa njima, u više navrata, da sklapa primirja. Ministarstvo unutrašnjih dela je 10. marta 1921. objavilo amnestiju svih odmetnika koji se budu predali. Inspirisani strahom koji je u Srbiji zavladao od mogućeg upada kačaka, dva mlada sineasta Boško Tokin i Dragan Aleksić zamislili su nemu filmsku komediju Kačaci u Topčideru, čije je snimanje započeto 1923, ali nikada nije završeno.[5] 1923. godine je Nikola Pašić ponovo privremeno amnestirao kačake, pa je zahvaljujući njima Narodna radikalna stranka pobedila na tadašnjim izborima na Kosovu.[5] Za uzvrat su Azemu Bejti dodeljena tri sela da u njima brine o javnome redu. Vlast mu je obnovila i kuću (kulu), koja mu je prethodno srušena granatiranjem.[5] Međutim, to nije dugo trajalo.
Krajem septembra 1924. godine srpska vojska je u velikoj akciji uz opsežnu upotrebu artiljerije razbila većinu kačačkih odreda i likvidirala njihove vođe.[13] Azem Galica je u ovoj borbi smrtno ranjen i ubrzo je umro u obližnjoj pećini, koja se danas zove Pećina Azema Galice.[14] Njegova žena je i nakon njegove smrti nastavila da se bori, preuzevši vođstvo nad muževljevim četama.
- ↑ M. Obradović, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu (1918-1941), str. 38, Priština 1981.
- ↑ 2,0 2,1 „Kosta Novaković, Kolonizacija i srbizacija Kosova”. Arhivirano iz originala na datum 2013-12-25. Pristupljeno 2009-12-24.
- ↑ AJ. Bgd. fund of MIA. doc. of 1918-1921
- ↑ A.Q.Sh. Tirana, fund of KMKK -D-32 no. 70881, 21/XII/1921.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Petrit Imami, Srbi i Albanci kroz vekove
- ↑ Lav Trocki, Otpor okupaciji i modernizaciji
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Galica Azem, Historical dictionary of Kosova
- ↑ „Goran Antonić, Kosovski komitet i Kraljevina SHS u svetlu jugoslovenskih izvora 1918–1920”. Arhivirano iz originala na datum 2011-09-23. Pristupljeno 2010-01-01.
- ↑ M. Obradović, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu (1918-1941), str. 107-108, Priština 1981.
- ↑ Istorijski arhiv KPJ II. Kongresi i zemaljske konferencije KPJ 1919-1937 (str. 163), Beograd 1950.
- ↑ M. Obradović, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu (1918-1941), str. 135, 145-146, Priština 1981.
- ↑ „AZEM BEJTË GALICA”. Arhivirano iz originala na datum 2011-08-10. Pristupljeno 2010-01-01.
- ↑ „Saradnja kačaka i VMRO - a”. Arhivirano iz originala na datum 2011-07-22. Pristupljeno 2010-01-01.
- ↑ „Azem Galica Cave”. Arhivirano iz originala na datum 2010-01-15. Pristupljeno 2010-01-01.
- Pavle Jovićević i Mita Miljković, Borba pećkih komunista između dva rata (1918-1941), Beograd, 1981.
- Petrit Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, Samizdat B92, Beograd 1998.