Srbija
Koordinate: 42° 14’—46° 11’ SGŠ, 18° 49’—23° 01’ IGD
Republika Srbija Република Србија | |
|---|---|
| Himna: "Bože pravde | |
.svg) | |
| Službeni jezici | srpski ¹ |
| Vlada | Republika |
| Površina | |
• Vode (%) | 0,13 |
| Stanovništvo | |
• Popis iz 2022 |  6,647,003[α 1][1] (107.) |
• Gustoća | 85.8 /km2 |
| BDP (PPP) | procjena za 2010 |
• Ukupno | 79,940[2] (80,650)[3] milij. USD (75.) |
• Per capita | 10,830[4] USD (74.) |
| Valuta | Srpski dinar ² (RSD) |
| Vremenska zona | +1, +2 (CET, CEST) |
| Pozivni broj | 381 |
| Veb-domena | .rs³ .srb |
1U Republici Srbiji u službenoj upotrebi su srpski jezik i ćirilično pismo, dok su u Vojvodini zvanični i mađarski, slovački, rumunski, rusinski i hrvatski; na Kosovu i Metohiji i albanski; 2 Na Kosovu i Metohiji i evro; 3 Do 30. marta 2010. godine .yu. | |
Srbija (službeno Republika Srbija), država locirana u jugoistočnoj Evropi (na Balkanskom poluostrvu/poluotoku) i u srednjoj Evropi (Panonskoj niziji). U sastavu Republike Srbije se nalaze i dve autonomne pokrajine Vojvodina i Kosovo i Metohija. [5]
Srbija se na severu graniči s Mađarskom, na istoku s Rumunijom i Bugarskom, na jugu s Makedonijom i Albanijom, a na zapadu s Crnom Gorom, Bosnom i Hercegovinom i Hrvatskom.
Glavni grad je Beograd.
Istorija
Praistorija
Najstariji tragovi ljudskog postojanja, na tlu današnje Republike Srbije, datiraju u vreme poslednjeg glacijala, oko 40.000. godine pne[6]. Najznačajniji lokaliteti iz ovog perioda su pećine kod sela Gradac, ispod Jerininog brda nedaleko od Kragujevca i Risovača na Venčacu kod Aranđelovca[6].
Krajem ledenog doba, tokom holocena, velike promene klime, ali i flore i faune, dovele su do stvaranja ljudskih zajednica koje će stvoriti jednu od najkompleksnijih praistoriskih kultura[6], kulturu Lepenskog Vira. Karakterišu je naseobine građene po utvrđenom obrascu, sa sahranjivanjem unutar njih i karakterističnim kućama trapezaste osnove, usavršena izrada alata i oružja, a smatra se da je u njoj postojala društvena hijerarhija i privatno vlasništvo, kao i razvijena religija (sa kultnim mestima i sakralnim objektima) i umetnost (javljaju se prve skulpture ribolikih ljudi, riba i jelena). Toplija klima, dovela je do stvaranja nove kulture u Podunavlju, koja se po lokalitetu Starčevo kod Pančeva, naziva Starčevačkom kulturom, a prostirala se na prostoru od Bosne do Makedonije tokom 5. milenijuma pne. Njene kuće koriste drvo kao armaturu i blato i plevu kao građu, dok im je osnova kvadratno-trapezasta.
Starčevačku kulturu zamenila je u srednjem neolitu Vinčanska kultura, koja je svoj naziv dobila po lokalitetu Vinča - Belo brdo, nedaleko od Beograda na obali Dunava i predstavlja tehnološki najnapredniju praistorijsku kulturu na svetu[7]. Njeni lokaliteti iz poznog neolita Pločnik kod istoimenog sela pored Prokuplja odnosno Belovode i Belolice kod Petrovca, na osnovu pronađenih bakarnih nalaza, predstavljaju najstarije evropske centre metalurgije, što pomera početke metalnog doba u još dalju prošlost. Kuće Vinčanske kulture su građene od istih materijala i istih su oblika, kao one iz Starčevačke kulture, ali su za razliku od njih, masivnije sa dve prostorije i ognjištima, dok su u poznom periodu bile poređane u redove sa svojevrsnim ulicama između njih, pa bi se njihova naselja mogla smatrati urbanim. Pored zemljoradnje i stočarstva kao osnovnih zanimanja, ljudi u ovom periodu su se bavili i lovom, ribolovom i sakupljanjem plodova, zatim pravljenjem grnčarije, alatki od kamena, ali i pletenjem asura od like i trske, pa čak i preradom vune. Grnčariju karakteriše zaobljenost, dok antropomorfne i zoomorfne figurine (Lady of Vinča, Vidovdanka, Hajd vaza, Boginja na tronu), kao i prosopomorfni poklopci i žrtvenici predstavljaju izuzetne umetničke domete ove kulture. Posebnu odliku Vinčanske kulture predstavljaju urezani znaci, poznati kao vinčansko pismo, o čijoj funkciji ima mnogo pretpostavki (oznake vlasništva, kaucije, piktogrami ili slikovno pismo, fonetsko pismo...)[8].
Kulture bronzanog doba, počinju da se javljaju na tlu Srbije oko 1900. godine pne. i to na području Banata (moriška), Srema (vinkovačka), severozapadne Srbije (Belotić-Bela Crkva) i južnog Pomoravlja (Bubanj-Hum III-Slatina). Njihov mirni život je poremećen oko 1425. godine pne, kada sa severa nadire nova kultura (kultura grobnih humki) sa bronzanim oružjem (mačevi, sekire, bodeži), što dovodi do pokretanja naroda, koja su doprla i do Egipta[6]. Između 1200. godine pne. i 1000. godine pne, na prostoru Kosova, Pomoravlja, Bačke i Banata, postoje ljudske zajednice koje imaju ista naselja, posuđe, oblik sahranjivanja, bave se uzgajanjem ječma i pšenice, uzgajaju goveda, svinje i konje, a ređe koze i ovce. Krajem drugog i početkom prvog milenijuma pne (period od 1125. godine pne. do 750. godine pne.), dolazi do nastanka gvozdenog doba i formiranja prvih etničkih zajednica na Balkanskom poluostrvu (Dardanaca, Tribala, Ilira i Tračana). Za gvozdeno doba je vezan i dolazak Trako-kimeraca oko 725. godine pne. iz Kavkasko-pontskih predela, koji sa sobom donose svoje gvozdeno oružje i nakit. Tokom naredna dva veka dolazi do formiranja etničkog razgraničenja među plemenima na Balkanu, počinje da se razvija razmena dobara (o čemu svedoče luksuzni helenski predmeti pronađeni na ovom prostoru), a arheološka istraživanja ukazuju i na procese helenizacije Tribala i Dardanaca, dok se iz istorijskih izvora zna da su između 300. godine pne. i 100. godine pne. vodili ratove sa makedonskim kraljevima.
Mlađe gvozdeno doba karakteriše pojava Kelta, koji se 335. godine pne. sastaju sa Aleksandrom Makedonskim (336. pne.—323. pne.) na Dunavu, da bi nakon njegove smrti prešli Savu i Dunav i otpočeli napade na celo poluostrvo, sve do poraza kod Delfa, 279. godine pne. Oni se nakon toga povlače sa tla današnje Grčke i uspevaju da pokore Tribale i deo Autarijata, sa kojima formiraju moćno pleme Skordiska[6], koji na tlu današnje Karaburme podižu svoj grad Singidunum, koji se smatra pretečom prestonice moderne Srbije, Beograda.
Antika
Širenje Rimljana na Balkansko poluostrvo, otpočelo je krajem 3. veka pne , sukobima sa Ilirima predvođenim kraljicom Teutom. Tokom tri ilirsko-rimska i makedonsko-rimska rata, Rimljani su pokorili Ilire i Antičke Makedonce. Nakon toga, započinje njihov prodor Panonskoj niziji i ratovi protiv Dardanaca i Skordiska. Početkom nove ere, gušenjem Batonovog ustanka, celokupno Balkansko poluostrvo se našlo pod rimskom vlašću. Veći deo današnje Srbije, ušao je u sastav provincije Gornja Mezija, dok su manji delovi ušli u sastav provincija Panonije, Dalmacije i Dakije. Na ovom prostoru su bile stalno stacionirane dve rimske legije IV Flavia (u Singidunumu, današnjem Beogradu) i VII Claudia (u Viminacijumu kod današnjeg Kostolca na Dunavu). Podignut je čitav niz gradova koji su bili povezani sistemom puteva koji su omogućavali laku komunikaciju između delova Rimskog carstva, koje je za vladavine cara Trajana, nakon dačkih ratova, bilo na svom teritorijalnom vrhuncu[6].
Upadi varvarskih plemena iz centralne Evrope i povlačenje Rimljana iz Dakije, tokom Aurelijanove vladavine, doveli su podizanja niza rimskih kastruma duž desne obale Dunava, koji su formirali Dunavski limes. Jedan od njegovih naslednika, Dioklecijan uveo je tetrarhiju kao oblik vladavine i izvršio reformu unutrašnje organizacije Rimskog carstva, čime je Sirmijum postao jedna od prestonica države. Varvarski napadi na Dunavsku granicu su se nastavili, a jednu od prekretnica čini prodor Gota 378. godine, nakon čega počinje i trajno naseljavanje varvara na tlu Rimskog carstva. Car Teodosije I je 395. godine podelio Rimsko carstvo na dva dela, pri čemu veći deo današnje Srbije ulazi u sastav Istočnog rimskog carstva, dok su manji delovi (severni i zapadni delovi Vojvodine i severozapadni deo uže Srbije) pripali Zapadnom rimskom carstvu.
Do ukupno 18 rimskih imperatora je rođeno na tlu današnje Srbije.[9]
Srednji vek
Sredinom V veka, Huni predvođeni Atilom stvaraju moćnu državu, koja propada nakon njegove smrti 453. godine, a na tlu današnje Srbije svoje države stvaraju Gepidi i Istočni Goti. Pljačkaškim upadima na teritoriju Istočnog rimskog carstva, pridružuju se u prvim decenijama VI veka i Sloveni, ponekad kao samostalni napadači, a ponekad udruženi sa drugim varvarskim narodima. Sredinom istog veka na Balkansko poluostrvo stižu Avari, koji, predvođeni kaganom Bajanom, tokom narednih pola veka šire svoju vlast i uticaj na okolne Slovene, uz čiju pomoć napadaju i pljačkaju vizantijske teritorije, a 582. godine zauzimaju i sam Sirmijum.
Krajem veka su Sloveni toliko ojačali da se već 584. godine pominje njihovo trajno naseljavanje na prostorima južno od Save i Dunava, a dva godine kasnije i njihov napad na Solun, u kome su korišćene i opsadne sprave.
Prekretnicu u slovenskom naseljavanju, predstavlja dolazak na vlast cara Iraklija na vlast 610. godine. On procenjuje da rat sa Persijom na istočnim granicama carstva, predstavlja daleko veći problem i po stupanju na presto povlači sve preostale snage sa Dunavske granice i prebacuje ih na istok, čime je otvoren put za trajno i neometano naseljavanje Slovena, koji će u narednim decenijama, preplaviti celo Balkansko poluostrvo. Posle neuspešne slovenske opsade Soluna 611. godine i kombinovane opsade Carigrada 626. godine, na prostor Balkana i današnje Srbije doseljavaju se Srbi. Prema rečima vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita (913—959), oni su se, uz Iraklijevu dozvolu, naselili na prostorima Srbije, Neretvljanske oblasti, Zahumlja, Travunije i Konavlja[10][11]. On takođe navodi da su došli iz Bojke odnosno Bele ili Nekrštene Srbije u kojoj su vlast od oca nasledila dva brata. Oni su podelili narod, tako da je jedan ostao na čelu Srba u Beloj Srbiji, dok je drugi sa delom naroda krenuo u seobu ka jugu.
Pola veka kasnije, tačnije 680. godine, na Balkan dolazi narod turskog porekla Protobugari, koji se naseljavaju istočno od Srba, među Slovenima na području nekadašnje Trakije. Tokom narednih vekova, oni će se stopiti sa okolnom slovenskom masom i izgubiti svoj jezik i običaje, ali će joj nametnuti svoje ime Bugari. Njihova država obuhvatiće istočnu Srbiju sa Moravskom dolinom, Beogradom i Sremom. Varvarska najezda je uništila stare rimske gradove i uređenje, tako da par narednih vekova karakteriše potpuno odsustvo bilo kakvih podataka o zbivanjima u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva.
Kneza koji je predvodio Srbe u seobi na Balkan, nasledio je posle smrti njegov sin, tako da je vlast, tokom vekova, ostala u istoj porodici, a prvi knez čije ime je zabeleženo, bio je Višeslav, za koga se pretpostavlja da je vladao krajem VIII veka. Njegov unuk Vlastimir, koji je vladao u prvoj polovini IX veka, smatra se utemeljivačem srpske države u srednjem veku. Srbija se tokom njegove vladavine našla na udaru susednih Bugara predvođenih Presijamom (832—852), koji su u trogodišnjem ratu doživeli potpun poraz, izgubivši pri tome i veći deo vojske. Posle njegove smrti, oko 851. godine, Bugari su ponovo napali Srbiju, ali su njegovi sinovi Mutimir (851—891), Strojimir i Gojnik ponovo potukli Bugare. Tokom borbi je zarobljen i najstariji sin hana Borisa (852—889) Vladimir (889—893) sa 12 uglednih bojara. Nakon toga je zaključen mir i prijateljstvo između Srba i Bugara, a zarobljenici su oslobođeni i otpraćeni do granice u Rasu. Kasnije je među Vlastimirovim sinovima došlo do borbe oko vlasti, u kojoj je pobedio najstariji Mutimir, koji je zarobio mlađu braću i poslao ih u Bugarsku kao zarobljenike. Tokom njegove vladavine je vladarska porodica primila hrišćanstvo[12], a papa Jovan VIII (872—882) je zatražio od njega 873. godine da se, nakon uspeha moravsko-panonske misije, podloži Metodiju, kao slovenskom episkopu, sa sedištem u Sirmijumu. Posle njegove smrti 891. godine, Srbiju su ponovo zahvatili sukobi oko vlasti iz kojih je kao pobednik izašao Mutimirov bratanac Petar (892—917). On je kao kum kneza Bugarske i tada najmoćnijeg vladara na Balkanu Simeona Velikog (knez 893—913, car 913—927), bio u mogućnosti da skoro dve decenije vlada Srbijom u miru. Njegovu vladavinu je okončao sam Simeon, koji je od zahumskog kneza Mihajla dobio izveštaje o Petrovim kontaktima sa njegovim protivnicima Vizantincima, nakon čega je Petra na prevaru zarobio, a za novog kneza Srbije postavio Mutimirovog unuka Pavla (917—923).
Njega su, par godina kasnije, pokušali da zbace sa vlasti Vizantinci, pomoću njegovog brata od strica Zaharija, ali je on zarobljen i poslat u Bugarsku[10]. Jačanje Bugarske pod Simeonom je primoralo Pavla, da pređe na stranu Vizantije, nakon čega je bugarski car protiv njega poslao 923. godine Zahariju, koji ga je zbacio sa vlasti[10]. Međutim, sam Zaharija je vrlo brzo prešao na stranu Vizantije, zbog čega Simeon biva primoran da pošalje svoju vojsku protiv njega. Bugarska vojska je potučena, a glave i oružje dvojice bugarskih vojvoda su poslati u Carigrad kao ratni trofeji[10]. Bugarski car je nakon toga poslao na Srbiju novu vojsku, sa kojom je poslat i Vlastimirov praunuk Časlav (931— oko 960), koji je trebao da bude postavljen za novog kneza[10]. Pred novom bugarskom vojskom, Zaharija je pobegao u Hrvatsku, dok su Bugari pozvali srpske župane da dođu i podčine se novom knezu[10]. Umesto postavljanja novog kneza, srpski župani su zarobljeni, a cela Srbija je opljačkana i pripojena Bugarskoj[13]. Nakon Simeonove smrti 927. godine, Časlav je pobegao iz Bugarske i uz vizantijsku pomoć, obnovio Srbiju u kojoj su najveći gradovi bili: Dostinika (prva prestonica Srbije), Černavusk, Međurečje, Drežnik, Lesnik i Salines, dok su u oblasti Bosne, koja se tada nalazila u sastavu Srbije, bili gradovi Kotor i Dresnik[10]. Sredinom X veka, severne granice Srbije počeli su da ugrožavaju Mađari, sa kojima je Časlav vodio borbe, u kojima je, prema narodnoj tradiciji sačuvanoj u „Letopicu Popa Dukljanina“, poginuo tako što je zarobljen i u okovima bačen u Savu sa svojom pratnjom. Njegovom smrću se gasi prva srpska vladarska dinastija koja je vladala Srbima od dolaska na Balkan do sredine X veka.
Nekoliko decenija kasnije 971. godine Bugarska država propada i ulazi u sastav Vizantije[13]. Okrutna vizantijska uprava na delovima Balkana naseljenim Slovenima, dovela je 976. godine do pobune u Makedoniji na čijem su se čelu našli sinovi kneza Nikole. Ustanak se brzo proširio, a na njegovom čelu se, usled pogibije ostale braće, našao Samuilo[13]. Posle prodora u Grčku, do Korinta i Peloponeza, on, oko 998. godine, pokreće pohod ka zapadnim delovima Balkana i do 989. godine osvaja veći deo današnje Srbije i okolnih srpskih kneževina[13]. Početkom XI veka, Vizantija predvođena carem Vasilijem II počinje da potiskuje ustanike i posle velike pobede u bici na Belasici 1014. godine, Samuilo umire od srčanog udara, a njegova država se praktično raspala usled dinastičkih borbi oko vlasti[13]. Već 1018. godine, udovica poslednjeg cara se sa porodicom predala Vasiliju, ali su pojedine Samuilove vojskovođe nastavile da pružaju otpor[14]. Poslednji od njih bio je Sermon koji je vladao Sremom[14]. Njega je na prevaru ubio vizantijski zapovednik Beograda 1019. godine, čime je i poslednji ostatak Samuilove države pokoren.
Vizantijska uprava na prostorima naseljenim slovenskim stanovništvom je posle sloma Samuilovog ustanka, započela proces helenizacije stanovništva i uvođenje plaćanja poreza u novcu, umesto, kao do tada, u naturi. Ove promene su, uz povećanje poreza usled krize u samoj Vizantiji, doveli do podizanja dve nove slovenske pobune. Prvo je u leto 1040. godine u Pomoravlju izbio ustanak na čijem se čelu našao, navodni Samuilov unuk, Petar Deljan, koji je u Beogradu proglašen za cara. Iako se ustanak brzo proširio na prostor današnje Srbije, Makedonije i severne Grčke, on je već 1041. godine ugušen. Tri decenije kasnije, 1072. godine dolazi do novog ustanka pod vođstvom Đorđa Vojteha, a ustanici za cara u Prizrenu proglašavaju zetskog princa Konstantina Bodina. Pod njegovim vođstvom oni osvajaju Niš, ali krajem godine bivaju potučeni kod Pauna na Kosovu, čime je ustanak ugušen.
Početkom naredne decenije, Bodin je, kao kralj Duklje, zauzeo Rašku u kojoj je za vladare postavio župane Vukana (oko 1083—1112) i Marka, a potom i deo Bosne u kojoj je postavio kneza Stefana. Borbe sa Vizantijom pošto je Bodin zarobljen od 1091. godine vodi isključivo raški župan Vukan koji iz Zvečana više puta prodire na Kosovo spaljujući Lipljan, a kasnije stiže i do Vranja, Skoplja i Pologa. Na vlasti ga smenjuje njegov bratanac Uroš I koji ulazi u savez sa Mađarima u borbama sa Vizantijom. Njegova ćerka Jelena postaje žena budućeg kralja Mađarske Bele II, a njegov sin Beloš kraljevski palatin. Mađari će tokom celog XII veka ratovati sa Vizantijom, prvo oko Srema i Beograda, a zatim i oko Moravske doline, a raški župani će u gotovo svakom od tih ratova učestvovati kao mađarski saveznici. Oni uspevaju da, na kratko, osvoje Beograd, a kasnije i Niš, ali ih Vizantinci, predvođeni moćnim carem Manojlom I Komninom potiskuju, tako da se svi sukobi okončavaju bez značajnijih teritorijalnih proširenja. Istovremeno Rašku potresaju i unutrašnji sukobi oko vlasti između Uroševih sinova Uroša II i Dese u kome učešće uzima i sam Manojlo. Vizantijski car na kraju postavlja za novog velikog župana Tihomira, sina velmože Zavide.
Protiv njega će se, 1166. ili 1168. godine, pobuniti njegov najmlađi brat Stefan Nemanja koji će potisnuti stariju braću iz zemlje, a kasnije će kod Pantina na Kosovu potući vizantijsku vojsku predvođenu njegovom braćom, koja ga nakon toga priznaju za vladara. U prvo doba Nemanja vlada kao vizantijski vazal nakon što su njegove pobune ugušene, ali nakon smrti Manojla Komnena on ostvaruje nezavisnost Srbije i tokom naredne tri decenije voditi uspešne ratove protiv Vizantije u kojima će značajno proširiti svoju državu. Pripaja joj Neretvljansku oblast, Zahumlje, Travuniju, Zetu, delove Kosova, Metohije, a na kratko osvaja i Niš u kome se sastaje sa svetim rimskim carem i vođom krstaša III krstaškog pohoda Fridrihom Barbarosom, kome predlaže savez protiv Vizantije. Na prestolu ga, u dogovoru sa vizantijskim carem, nasleđuje srednji sin Stefan, koji početkom svoje vladavine biva potisnut od starijeg brata Vukana, ali na kraju uspeva da se održi na vlasti. Koristeći se političkom situacijom na Balkanu nastalom posle krstaškog zauzeća Carigrada 1204. godine, on je nastavio širenje svoje države (osvaja Prizren, Vranje, Niš i Pirot), koju 4. januara 1217. godine uzdiže na rang kraljevine, dobivši od pape Honorija III kraljevski venac. Dve godine kasnije, njegov mlađi brat Sava je od vaseljenskog patrijarha u Nikeji izdejstvovao uzdizanje raške episkopije na nivo arhiepiskopije čiji je postao prvi arhiepiskop, čime je srpska crkva stekla autokefalnost i udareni su temelji današnjoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi.
Stefana nasleđuju sinovi Radoslav (1228—1232) i Vladislav (1234—1242) koji vladaju pod uticajem svojih moćnih tastova epirskog despota i bugarskog cara, posle kojih na vlast dolazi najmlađi sin Uroš I (1242—1276). Iako nije uspeo da proširi granice svoje države, Uroš je uspeo da ekonomski ojača državu tako što je iz Transilvanije doveo rudare Sase, čime je započela ekploatacija rudnika u Srbiji, što će njegovim naslednicima pružiti finansijsku osnovu za dalja osvajanja. Oko prvih rudnika se razvijala trgovina, pa samim tim, stvarali su se prvi gradovi. U to vreme u Srbiji se pojavljuje i prvi zvanican novac. Bio je oženjen Jelenom Anžujskom koja je igrala značajnu ulogu u tadašnjoj Srbiji, a slikarstvo njegove zadužbine Sopoćana spada u sam vrh evropske srednjovekovne umetnosti. Njega je sa vlasti, usled neuspešnih ratova i nezadovoljstva u zemlji, zbacio 1276. godine stariji sin Dragutin (kralj Srbije 1276—1282, kralj Srema 1282—1316), koji će, svega nekoliko godina kasnije 1282. godine, prepustiti vlast mlađem sinu Milutinu (1282—1321), koji spada u red najznačajnijih srpskih vladara[15]. Tokom nekoliko narednih godina, Milutin će proširiti Srbiju ka jugu, osvajajući veći deo današnje Makedonije sa Skopljem koje mu postaje prestonica i severne delove Albanije, a na kratko će držati i sam Drač. Kasnije će osvojiti Braničevo, koje predaje Dragutinu, kome je mađarski kralj i njegov tast dodelio na upravu Mačvu sa Beogradom i severnu Bosnu. Sam Milutin 1299. godine zaključuje mir sa Vizantijom, prema kome mu car Andronik II (1282—1328) priznaje osvajanja i daje za ženu petogodišnju ćerku Simonidu.
Početak XIV veka obeležava građanski rat između braće oko prava nasleđivanja prestola koji se okončava ponovnim prihvatanjem Deževskog ugovora, kojim je Dragutin 1282. godine predao vlast Milutinu i prema kome ga nasleđuje Dragutinov sin. Milutina je sa vlasti 1314. godine pokušao da zbaci sin Stefan (1322—1331), koji je uhvaćen i po njegovom naređenju oslepljen, posle čega je poslat u izgnanstvo u Carigrad. Nakon Dragutinove smrti 1316. godine on zarobljava njegovog sina i naslednika Vladislava i zauzima njegovu državu, posle čega vodi trogodišnji rat sa kraljem Mađarske Karlom Robertom (1310—1342) u kome gubi Beograd, ali zadržava Mačvu i Braničevo. Posle njegove smrti 1321. godine, državu zahvata građanski rat između njegovih sinova Konstantina i Stefana, u koji se nakon Konstantinove pogibije uključuje Vladislav, ali Stefan i njega pobeđuje. On nastavlja da širi svoju državu ka jugu na račun, Vizantije, ali ne uspeva da povrati primorje od Cetine do Dubrovnika koje se nakon Milutinove smrti odcepilo, nakon čega ga osvaja ban Bosne Stefan II Kotromanić (1322—1353). Protiv njega je stvoren savez Vizantije i Bugarske, koji je Stefan uništio, potukavši do nogu Bugare u bici kod Velbužda 1330. godine. Samo godinu dana kasnije, njegov sin Dušan (kralj 1331—1346, car 1346—1355) koristi nezadovoljstvo vlastele i u Nerodimlju zarobljava oca, koji iste godine umire u kao zatvorenik u Zvečanu, a Dušan postaje novi kralj.
Godine 1217, tokom vladavine Stefana Prvovenčanog, Srbija postaje nezavisna kraljevina, a 1346. dostiže vrhunac moći kao carstvo Stefana Dušana, koji se proglasio za „Cara Srba i Grka“. Turci Osmanlije su porazili srpsko plemstvo 1389. u Bici na Kosovu polju, dok su konačno zagospodarili Srbijom posle pada Smedereva 1459. godine.
Otomanska vladavina
U periodu od 1459. do 1804, Srbija je bila pod direktnom vlašću Osmanlijskog carstva, mada je u nekoliko kraćih intervala, od kojih je najduži bio od 1718. do 1739. godine, Habzburška monarhija držala pod svojom vlašću veći deo centralne Srbije.
Moderna Srbija
Srpska revolucija
Srbija je svoju borbu za nezavisnost počela tokom Srpske revolucije, a ta borba je trajala nekoliko decenija.
Neprestane političke krize u Otomanskom carstvu dovela dalje su pogoršavale život hrišćanskog stanovništva. Za vreme Prvog srpskog ustanka (1804-1813) koji je predvodio Karađorđe Petrović, srpski ustanici su uspeli da izgrade svoju državu pre nego što je turska vojska ponovo zauzela Srbiju. Dve godine kasnije je izbio Drugi srpski ustanak pod vođstvom Miloša Obrenovića, koji se okončao sporazumom srpskih ustanika i turske vlasti.
Kneževina Srbija
Knez Miloš je vladao Srbijom samovoljno i imao je brojne protivnike, koji su često podizali bune, ali su se one sve one završavale neuspešno. Na spoljnopolitičkom planu, Miloš je, uz pomoć Rusije izdejstvovao Akermansku konvenciju (1828), Jedrenski mir (1829) i Hatišerif iz 1830. kojima je jačala autonomija Srbije sa Milošem Obrenovićem kao njenim naslednim knezom.
Nezadovoljstvo Miloševom vladavinom u Srbiji rezultovala je Miletinom bunom. Knez Miloš je pod pritiskom nezadovoljnih knezova savzao skupštinu 15. februara 1835. na kojoj je donet Sretenjski ustav, prvi ustav među na Balkanu. Sretenjski ustav je je bio vrlo libelaran, njime je u Srbiji konačno ukinut feudalizam i ograničena prava kneza. Kako je ustav najviši pravni akt jedne zemlje, a da je Srbija tada bila vazalna kneževina Osmanskog carstva, Porta se protivila njenom donošenju. Austrija i Rusija su takođe bile protiv ustava jer ga ni same nisu imale, i zbog straha od širenja ideja Francuske revolucije. Pod inostranim pritiskom knez Miloš je, na svoje zadovoljstvo, ukinuo ustav.
1867. godine, poslednje osmanske trupe napuštaju Srbiju, a knez Mihailo Obrenović dobija ključeve većih srpskih gradova, čime država postaje de fakto nezavisna. Na Berlinskom kongresu 1878. Srbija je dobila međunarodno priznanje.
Kraljevina Srbija
Majskim prevratom 1903. i ubistvom kralja Aleksandra i kraljice Drage, na vlast ponovo dolazi dinastija Karađorđević, potomci Karađorđa Petrovića, a za novog kralja je postavljen Petar Karađorđević. Srbija je znatno proširila svoju teritoriju na jug posle pobeda u Balkanskim ratovima. Uz velike ljudske i materijalne žrtve, Srbija je doprinela pobedi sila Antante u Prvom svtskom ratu.
Jugoslovenske države
Posle 1918. Srbija je jedina unoseći svoju državnost i suverenost, bila osnivač Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, preimenovane 1929. u Kraljevina Jugoslavija.
Srbija u Drugom svetskom ratu i period posle rata do danas
U Drugom svetskom ratu, delovi Srbije su bili pod okupacijom Sila Osovine, odnosno nacističke Nemačke i njenih saveznika Italije, Bugarske, Mađarske, Albanije, kao i marionetske pro-fašističke državne tvorevine pod nazivom Nezavisna Država Hrvatska (NDH), u Srbiji je vladala Vlada narodnog spasa pod generalom Nedićem do 1944. godine. U Srbiji su tokom okupacije postojala dva antifašistička pokreta i to Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije i Jugoslovenska vojska u otadžbini.
Neposredno posle rata, 1945, kao naslednica Kraljevine Jugoslavije, formirana je država pod imenom Demokratska Federativna Jugoslavija koja je bila pod novom vlašću komunističkog režima na čelu sa Josipom Brozom-Titom. Iste godine (1945.) država menja ime u Federativna Narodna Republika Jugoslavija, dok je 1963. konačno promenila ime u Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija.
Ustavom SFRJ iz 1974. godine pokrajine u sastavu SR Srbije (SAP Vojvodina i SAP Kosovo) dobile su daleko veću autonomiji i prava nego što su imala ranije. Pokrajine su dobila svoja državna i partijska Predsedništva.
Od 1992, posle raspada SFRJ, sve do 2003. Srbija je činila, zajedno sa Crnom Gorom - Saveznu Republiku Jugoslaviju. Od 2003. Srbija je sastavni deo Državne zajednice Srbija i Crna Gora. Dana 21. maja 2006. godine, održan je referendum na kome su se građani Crne Gore izjasnili za nezavisnost. Od 5. juna 2006. godine Republika Srbija deluje kao nezavisna i suverena država. Dana 8. novembra 2006. godine proglašen je u Narodnoj skupštini Republike Srbije, posle izvršenog uspešnog referenduma, Ustav Republike Srbije.
Geografija
Srbija se nalazi na Balkanu - regionu jugoistočne Evrope (oko 80% teritorije) i u Panonskoj niziji - regionu srednje Evrope (oko 20% teritorije). No, geografski, a i klimatski, jednim delom se ubraja i u mediteranske zemlje. Ukupna dužina granica sa okolnim zemljama iznosi 2.027 km. Dužina granica po državama susedima - ne uzimajući u obzir samoproglašenu nezavisnost Kosova - iznosi: Albanija 115 km , Bosna i Hercegovina 302 km, Bugarska 318 km, Hrvatska 241 km, Mađarska 151 km, Republika Makedonija 221 km, Crna Gora 203 km, Rumunija 476 km. Ako se u obzir uzme nezavisnost Kosova, dužina granica iznosi 2114 km, od čega prema Hrvatskoj 241 km, Mađarskoj 151 km, Rumunjskoj 476 km, Bugarskoj 318 km, Kosovu 352 km, BJR Makedoniji 221 km, Crnoj Gori 203 km, i Bosni i Hercegovini 302 km.
Severni deo Republike zauzima ravnica (vidi još: Geografija Vojvodine), a u južnim predelima su brežuljci i planine. Postoji preko 15 planinskih vrhova iznad 2.000 metara nadmorske visine, a najviši vrh je Đeravica (na Prokletijama) sa visinom od 2.656 metara. U Srbiji preovlađuje umereno kontinentalna klima.
Planinski reljef Srbije objašnjava pojavu mnogih kanjona, klisura i pećina (Resavska pećina, Ceremošnja, Risovača...), a dodatnu lepotu obezbeđuje bogatstvo izuzetno očuvanih šuma u čijem sastavu ima mnogo endemskih vrsta, kao i bogatstvo voda, potoka, izvora, pašnjaka itd.
Plovne reke su Dunav (588 km), Sava (206 km), Tisa (168 km) i delimično Velika Morava (ceo tok 185 km). Ostale velike reke su Zapadna Morava (308 km), Južna Morava (295 km), Ibar (272 km), Drina (220 km) i Timok (202 km). Najveće jezero u Srbiji je Đerdapsko jezero sa 163 km² (sa rumunskim delom: 253 km²).
Srbija ima 5 nacionalnih parkova: Đerdap, Kopaonik, Tara, Šar-planina i Fruška gora. Svi nacionalni parkovi poseduju visoke klimatske i zdravstveno-rekreativne vrednosti.
Teritorijalna organizacija
U sastavu Republike Srbije nalaze se 2 autonomne pokrajine:
- Vojvodina (Glavni grad: Novi Sad)
- Kosovo i Metohija (Glavni grad: Priština) [5]
Napomena: deo teritorija Republike Srbije, koji se nalazio izvan teritorija autonomnih pokrajina nazivao se Centralna Srbija. Međutim, Centralna Srbija nije predstavljala posebnu administrativno-upravnu jedinicu i direktno je bila podređena republičkim vlastima. Nekadašnja regija Centralna Srbija je danas podeljena na tri statistička regiona.
Od 2009-2010. godine, Srbija je podeljena na statističke regione. Pet statističkih regiona Srbije su:
Pored toga, celokupna teritorija Srbije je podeljena na 29 okruga i teritoriju grada Beograda. Na području autonomne pokrajine Vojvodine nalazi se 7 okruga, na području autonomne pokrajine Kosovo i Metohija 5, dok se na području Šumadije i zapadne Srbije nalazi 8 okruga, a na području Južne i istočne Srbije 9 okruga. Teritorija grada Beograda čini zaseban statistički i upravni region. Svaki okrug se sastoji od nekoliko opština, a opštine se sastoje od mjesnih zajednica.
Stanovništvo
| Godina | Pop. | ±% |
|---|---|---|
| 1948 | 5.794.837 | — |
| 1953 | 6.162.321 | +6.3% |
| 1961 | 6.678.247 | +8.4% |
| 1971 | 7.202.915 | +7.9% |
| 1981 | 7.729.246 | +7.3% |
| 1991 | 7.822.795 | +1.2% |
| 2002 | 7.498.001 | −4.2% |
| 2011 | 7.186.862 | −4.1% |
| 2022 | 6.647.003 | −7.5% |
| Republički zavod za statistiku | ||
Prema popisu iz 2022. Srbija ima 6.647.003 stanovnika,[16] od kojih su 80,6% Srbi. Najbrojnije nacionalne manjine su Mađari sa 2,77%, Bošnjaci sa 2,51%[α 2] i Romi sa 1,98% stanovništva.[17]
Gradovi u Srbiji
Srbija zvanično ima 28 gradova, od kojih je Beograd glavni i najveći grad.
| Najveći gradovi u Srbiji „Konačni rezultati Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova 2022.”. | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Poredak | Grad | Okrug | Pop. | ||||||
.jpg) Beograd  Novi Sad |
1 | Beograd | Grad Beograd | 1.383.875 |  Niš  Kragujevac | ||||
| 2 | Novi Sad | Južnobački okrug | 306.702 | ||||||
| 3 | Niš | Nišavski okrug | 182.797 | ||||||
| 4 | Kragujevac | Šumadijski okrug | 146.315 | ||||||
| 5 | Subotica | Severnobački okrug | 94.228 | ||||||
| 6 | Pančevo | Južnobanatski okrug | 86.408 | ||||||
| 7 | Novi Pazar | Raški okrug | 71.462 | ||||||
| 8 | Čačak | Moravički okrug | 69.598 | ||||||
| 9 | Zrenjanin | Srednjobanatski okrug | 67.129 | ||||||
| 10 | Kraljevo | Raški okrug | 61.490 | ||||||
Državni simboli
Himna Republike Srbije je ujedno i stara himna nekadašnje Kraljevine Srbije "Bože pravde", uz unekoliko promijenjen tekst.
Grb Republike Srbije je grb iz doba Kraljevine Srbije iz 1882. godine i sadrži dvoglavog belog orla sa crvenim štitom na grudima na kome se nalazi beli krst sa četiri ocila (srpski krst), a iznad glava orla se nalazi kruna loze Nemanjića.
Republika Srbija ima Narodnu zastavu koja je trobojka sa vodoravno položenim bojama: crvenom, plavom i belom. Pored narodne, postoji i Državna zastava koja je u osnovi ista kao i narodna s tim što na plavom polju stoji i mali grb Republike Srbije.
- vidi i članak Grb Srbije
Politika
Predsednik Srbije je Aleksandar Vučić od 2017. godine. Premijer je Ana Brnabić. Oboje političari su iz Srpske napredne stranke.
Pravosuđe
Pravosuđe u Republici Srbiji je treći deo vlasti pored zakonodavne i izvršne vlasti i samim tim ono je ne zavisno od zakonodavne i izvršne.
Pravosuđe u Srbiji deli se na: Sudove opste nadleznosti i sudove posebne nadleznosti
Sudovi opste nadleznosti:
- Vrhovni kasacioni sud
- Apelacioni sudovi
- Visi sudovi
- Osnovni sudovi (sudske jedinice)
Sudovi posebne nadleznosti:
- Privredni apelacioni sud
- Privredni sud
- Viši prekršajni sud
- Prekrsajni sud
- Upravni sud
Saobraćaj
Kroz Srbiju teče reka Dunav, važan plovni pravac koji povezuje srednju Evropu sa Crnim morem. Pored Dunava, plovne reke su: Sava, Morava i Tisa. Važni saobraćajni pravci kroz Srbiju su: Ibarska i Jadranska magistrala, autoput Beograd-Niš i pruga Beograd-Bar.
Privreda
Glavni članak: Privreda Srbije
Srpska ekonomija je bila u kolapsu tokom 1990ih. Godine 1993. zabeležena je druga najveća inflacija u istoriji ekonomije 2,35 · 1023 procenata (64% dnevno)[18].Prosečna plata u decembru 1993. iznosila je 21 marku. U najkritičnijim momentima dolazilo je i do nestašica hrane[19]. Srbiji su uvedene opšte sankcije Saveta bezbednosti UN 1992. Veći deo sankcija je ukinut 1996, 2000, 2001. i 2005. kada je u potpunosti normalizovana trgovina sa SAD.
Poljoprivreda čini 16,6% nacionalnog BDP-a, industrija 25,5% i uslužne delatnosti 57,9%. Ukupni BDP za 2007. je bio oko 44,8 milijardi dolara. Dok je BDP-PPP za 2007. po stanovniku iznosio 10,375 dolara[20]. Srbija se nalazi na površini od ukupno 8.840.000 hektara (vidi još: Poljoprivreda Srbije). Površina poljoprivrednog zemljišta obuhvata 5.734.000 hektara (0,56 ha po stanovniku), a na oko 4.867.000 hektara te površine prostire se obradivo zemljište (0,46 ha po stanovniku). Oko 70% ukupne teritorije Srbije čini poljoprivredno zemljište, dok je 30% pod šumama. Najveći ratarski kraj je Vojvodina. Gaji se žito, kukuruz, suncokret i soja, te u manjoj meri povrtarske kulture. Najpoznatiji krompir je iz Ivanjice, paprika iz Leskovca, a kupus iz Futoga. Šumadija je poznata po voćarstvu; Vršac, obronci Fruške gore, Aleksandrovačka Župa i deo Metohije po vinogradima. Stočarstvo je razvijeno u Raškoj i u istočnoj Srbiji. Metohija je plodna žitnica. Kosovo je najveće nalazište lignita u Evropi. Homoljske planine su nalazište bakra. Severni deo Banata je bogat naftom i zemnim gasom.
Srbija raspolaže sa oko 2.961.000 radno-sposobnog stanovništva, sa stopom nezaposlenosti od 21,56%[21] (Kosovo i Metohija oko 50%). U poljoprivredi radi oko 30%, industriji 46% i uslužnim delatnostima 24% (2002, bez Kosova i Metohije). Stopa inflacionog rasta preko 6,5%.
Ukupna spoljnotrgovinska robna razmena Republike Srbije za period januar-decembar 2007. godine iznosila je 19.790,9 miliona evra[22]. Izvoz je iznosio 6432,2 miliona, a uvoz 13358,7 miliona. Spoljnotrgovinska robna razmena bila je najveća sa članicama Evropske unije, oko 60%. U izvozu, glavni spoljnotrgovinski partneri, pojedinačno, bili su: Italija (1.094,2 miliona dolara); Bosna i Hercegovina (1.042,1 miliona dolara) i Crna Gora (950,9 miliona dolara). U uvozu, glavni spoljnotrgovinski partneri, pojedinačno, bili su: Ruska Federacija (2.625,9 miliona dolara, uglavnom uvoz energenata); Nemačka (2.169,7 miliona dolara) i Italija (1.777,8 miliona dolara). U izvozu za 2007. godinu najveće učešće imaju: gvožđe i čelik (1.094 miliona dolara); obojeni metali (694 miliona dolara); povrće i voće (467 miliona dolara); odeća (445 miliona dolara) i proizvodi od metala (426 miliona dolara). Kod uvoza, najviše su zastupljeni: nafta i naftni derivati (1.962 miliona dolara); drumska vozila (1.503 miliona dolara); gvožđe i čelik (917 miliona dolara); industrijske mašine za opštu upotrebu (881 miliona dolara) i električne mašine i aparati (807 miliona dolara).
Po podacima Svetske banke i MMF Srbija je 1991. godine bila dužna 3.9 milijardi eura, a 2009 godine se taj dug povećao na 30.6 milijardi [23], dok je istovremeno industrijska proizvodnja pala na 40 % one iz 1989. godine [24].
Nauka i kultura
- Srpska akademija nauka i umetnosti
- Matica srpska
- Institut za Fiziku
- Institut za nuklearne nauke Vinča
- Institut Mihajlo Pupin
Praznici
- 1. i 2. januar - Nova godina
- 7. januar - Božić
- 13. januar - Srpska ( Pravoslavna ) Nova godina
- 15. i 16. februar - Dan državnosti Srbije
- 1. i 2. maj - Praznik rada
- 9. maj - Dan pobede
- 11. novembar - Dan primirja u Prvom svetskom ratu
- Uskrs (datum je promenljiv)
Povezano
Napomene
- ↑ Neuključujući Republiku Kosovo. Kosovo je po svojem popisu iz 2011. imalo 1,739,825 stanovnika.
- ↑ 2,31% su se izjasnili kao Bošnjaci, i 0,2% kao Muslimani
Reference
- ↑ „Konačni rezultati Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova 2022.”. Republički zavod za statistiku Srbije. 28. aprila 2023. Pristupljeno 28. aprila 2023.
- ↑ „International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, April 2011: Nominal GDP list of countries. Data for the year 2010”. Imf.org. 14. 9. 2006.. Pristupljeno 25. 1. 2013.
- ↑ [https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html Arhivirano 2011-06-04 na Wayback Machine-u Field listing — GDP (PPP exchange rate) Arhivirano 2011-06-04 na Wayback Machine-u, CIA World Factbook
- ↑ Data refer to the year 2010. World Economic Outlook Database-April 2011, International Monetary Fund. Pristupljeno 11. 4. 2011.
- ↑ 5,0 5,1 Nad tim teritorijem Srbija nema efektivnu vlast, odnosno on predstavlja djelomično priznatu nezavisnu državu. Srbija tu teritoriju i dalje smatra svojom.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 „Ilustrovana istorija Srba 1 Arhivirano 2006-09-25 na Archive.is-u“ Beograd 1959.
- ↑ „Vinčanska kultura“[mrtav link]
- ↑ „„Vinča - Praistorijska metropola“”. Arhivirano iz originala na datum 2011-05-21. Pristupljeno 2010-10-16.
- ↑ „Izložba „Putevima rimskih careva po Srbiji” u kragujevačkoj kući Đure Jakšića - Život - Dnevni list Danas” (sr-RS). 2022-05-18. Pristupljeno 2023-08-17.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 Konstantin Porfirogenit, „O upravljanju Carstvom“ , (glava 32.)
- ↑ Vizantološki institut SANU (Božidar Ferjančić), „Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije (II tom)“ (fototipsko izdanje originala iz 1957), Beograd 2007 ISBN 978-86-83883-08-0
- ↑ Smatra se da su Vlastimirovići primili hrišćanstvo između 870. i 873. godine, pošto se smatra da su u tom periodu rođeni prvi srpski prinčevi sa hrišćanskim imenima:najmlađi Mutimirov sin Stefan i Gojnikov sin Petar. U isto vreme pada i aktivnost vizantijskog cara Vasilija I (867—886) na širenju vizantijskog uticaja i hrišćanstva među balkanskim Slovenima.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Grupa autora, „Istorija srpskog naroda I“ , Beograd, 1981.
- ↑ 14,0 14,1 Vladimir Ćorović, „Istorija srpskog naroda“ (rukopis iz 1941) Beograd 1989. ISBN 86-13-00389-8 Uneseni ISBN nije važeći. (Država maćedonskih Slovena Arhivirano 2013-07-28 na Wayback Machine-u)
- ↑ Jovan Deretić, „Kulturna istorija Srba“, Beograd 2005. ISBN 86-331-2386-X
- ↑ „Baza podataka, Republički zavod za statistiku”. Pristupljeno 2024-07-26.
- ↑ Konačni rezultati popis stanovništva 2022. godine. Knjiga 1 - Nacionalna pripadnost.
- ↑ [1] Arhivirano 2008-09-05 na Wayback Machine-u Ekonomija destrukcije
- ↑ [2] Redovi za hleb u Beogradu
- ↑ [3] Međunarodni monetarni fond BDP 2007. lista zemalja
- ↑ „Republički zavod za statistiku”. Arhivirano iz originala na datum 2007-06-09. Pristupljeno 2008-11-18.
- ↑ „Republički zavod za statistiku”. Arhivirano iz originala na datum 2008-05-04. Pristupljeno 2008-11-18.
- ↑ izvori:Nacionalne statistike, Bloomberg, MMF, Svjetska banka prenio Novi List 11.5. 2010 na 1 str. poslovnog dodatka
- ↑ Nećemo doživeti da dostignemo 1989.
Spoljašnje poveznice
| Samostalne države |
| .svg) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nepriznate ili djelomično priznate države | |||||||||
| Zavisni teritoriji | |||||||||
1 Značajan dio teritorija se nalazi u Aziji. • 2 U potpunosti u Aziji, ali ima društvene i političke veze s Evropom. • 3 Posjeduje zavisne ili slične teritorije izvan Evrope. | |||||||||
| Države Istočnih Slavena |
|  |
|---|---|---|
| Države Zapadnih Slavena | ||
| Države Južnih Slavena | ||