जयन्त भट्ट

जयन्त भट्ट ( 820 – 900 CE ) काश्मीरी कविः, शिक्षकः, तार्किकः, राजा सङ्करवर्मनस्य सल्लाहकारः च आसीत् । सः हिन्दुदर्शनस्य न्यायविद्यालयस्य दार्शनिकः आसीत् | सः न्यायदर्शनस्य विषये त्रीणि ग्रन्थानि रचितवान् : येषु एकं न ज्ञायते, द्वितीयं रूपकनाटकं, तृतीयं पाणिनीयव्याकरणस्य टीका आसीत् ।

प्रारम्भिक जीवन

जयन्तः सम्पन्न ब्राह्मणकुटुम्बे जातः | सः बालविदुषी आसीत्, पाणिनीयस्य अष्टाध्यायी इत्यस्य टीका रचयन् नव-वृत्तिकारः अथवा नूतनः भाष्यकारः इति नाम अर्जितवान् । पश्चात् जीवने सः विविधशास्त्रेषु आगमेषु च निपुणतां प्राप्तवान्, विद्वान्विमर्शेषु विशिष्टः अभवत्, स्वज्ञानं च छात्राणां कृते प्रसारितवान्|

जयन्तस्य जन्मवर्षं, आयुः, तस्य लिखितग्रन्थानां विद्वान्विमर्शस्य विषयः अस्ति। तस्य दार्शनिकग्रन्थः न्यायमञ्जरी अपि च तस्य नाटकम् आगमण्डाम्बरः, राजा सङ्करवर्मन (883 – 902 CE.) समकालीनत्वेन निर्दिशति ।

जयन्तस्य पुत्रस्य अभिनन्दस्य कादम्बरिकाथासारः इति ग्रन्थे जयन्तस्य प्रपितामहः राजा ललितादित्य मुक्तपीडस्य मन्त्री आसीत् इति उल्लेखः अस्ति, यः ८ शताब्द्याः द्वितीयचतुर्थांशस्य कर्कोटावंशस्य शासकः आसीत्|

वंश:

कादम्बरिकाथासारः जयन्तस्य वंशस्य विषये किञ्चित् सूचनां ददाति । तत्र उक्तं यत् तस्य पूर्वजः शक्तिः ब्राह्मणः आसीत्, गौडप्रदेशस्य भारद्वाजगोत्रस्य प्रत्यक्षपितृवंशजः च आसीत्, यः काश्मीरस्य सीमासमीपे दरवाभिसर-नगरे निवसति स्म तस्य पुत्रस्य नाम मित्रं पौत्रः शक्तिस्वामिनः (शक्तिस्वामिनः) ।

जयन्तस्य प्रपितामहः शक्तिस्वामिनः कर्कोटावंशस्य काश्मीरस्य ललितादित्य मुक्तपीडस्य मन्त्री आसीत् ( c. ७२४ – ७६१ ई.) । जयन्तः न्यायमञ्जरी-ग्रन्थे उल्लेखं करोति यत् तस्य पितामहः आधुनिकराजौरी -नगरस्य उत्तरदिशि स्थितः इति मन्यमानं गौरमुलकं नाम ग्रामं मुक्तपीडराजात् प्राप्तवान् शक्तिस्वामिनः जयन्तस्य पिता चन्द्रः नाम पुत्रः आसीत् ।

जीवन विशेषा:

अगमदम्बरे भट्टस्य राजनैतिकवृत्तेः विषये विवरणं प्राप्यते । सः काश्मीरीराजस्य सङ्करवर्मनस्य सल्लाहकारः आसीत् | स्वपदे निलम्बरा सम्प्रदायस्य काश्मीरतः निर्वासने भूमिकां निर्वहति स्म। तांत्रिकसाहित्यस्य विषये टिप्पणीं कुर्वन् सः तर्कयति स्म| यत् नीलम्बरसम्प्रदायः "अनैतिकशिक्षाणां" प्रचारं करोति इति । जयन्ता निलम्बराः "केवलं नीलवस्त्रं धारयन्ति, ततः समूहरूपेण अप्रतिबन्धितं सार्वजनिकमैथुनं कुर्वन्ति" इति दावान् अकरोत् । सः तर्कयति स्म यत् एषा प्रथा "अनावश्यकम्" अस्ति तथा च समाजस्य मौलिकमूल्यानां कृते तर्जनं करोति ।

रचना:

दार्शनिक कृतियाँ

जयन्तेन न्यायदर्शनस्य विषये त्रीणि ज्ञातानि ग्रन्थानि लिखितानि, येषु द्वे अद्यापि जीविताः सन्ति ।

तस्य द्वितीयः न्यायकालिका (न्यायवृक्षस्य अङ्कुरः) न्यायविद्यालयस्य आधारग्रन्थस्य न्यायसूत्रस्य मूलसिद्धान्तानां अवलोकनम् अस्ति | तस्य तृतीयः ग्रन्थः पल्लवः (सम्भवतः न्यायपल्लवः, A Twig of the Nyaya tree)।

जयन्तः न्यायमञ्जरीयां उल्लेखं करोति यत् सः राज्ञः वने निरुद्धः सन् एतत् ग्रन्थं लिखितवान् । अयं ग्रन्थः स्वतन्त्रः ग्रन्थः इति कारणेन अद्वितीयः अस्ति, न तु पूर्वग्रन्थस्य भाष्यम् ।

द्वितीयं जयन्तस्य मते न्यायस्य उद्देश्यं हिन्दुधर्मस्य प्राचीनतमानां शास्त्राणां वेदानाम् अधिकारस्य रक्षणं भवति, यदा तु पूर्वन्यायविद्वांसः न्यायं संज्ञानवस्तूनाम् वास्तविकस्वभावविषये यथार्थज्ञानं प्रदातुं अनविक्षिकी (वैज्ञानिकाध्ययनम्) इति मन्यन्ते स्म|

साहित्यिक कृतियाँ

तस्य प्रमुखं साहित्यिकं आगामदम्बर, चतुर्विधं संस्कृतनाटकम् । तस्य नाटकस्य नायकः मीमांसाविद्यालयस्य युव स्नातकः अस्ति, यः तर्कद्वारा सर्वान् वेदविरोधिनां पराजयं कर्तुम् इच्छति ।

मतम्

भगवान

ईश्वरस्य अस्तित्वस्य चर्चा न्याय मञ्जुरी इत्यस्य प्रथमभागे प्राप्यते । जयन्तः ईश्वरस्य जगतः च यथार्थदृष्टिकोणस्य अनुसरणं करोति तथा च ईश्वरं जगतः यथार्थं पर्याप्तं च कारणं इति अनुकूलतर्कयुक्तानां तर्कानाम् सम्भावनायाः रक्षणं करोति।

लोकायतानां विशये

जयन्तभट्टः लोकायत- दर्शन-विद्यालयस्य आलोचनं कृतवान् यत् तेन लोकायत-संस्कृतेः विकासः न कृतः । सः अवदत्, "लोकयतः न आगमः . अर्थात् सांस्कृतिकजीवनस्य मार्गदर्शकः नास्ति, न कर्तव्यं न कर्तव्यं च इति व्यवस्था; अतः गैरजिम्मेदारविवादः एव अन्यत् किमपि नास्ति।

आङ्ग्ल अनुवादा:

द क्ले संस्कृत् लैब्ररि Csaba Dezső इत्यस्य आगमडम्बार अनुवादः Much Ado about Religion इति शीर्षकेण प्रकाशितः |