د البانیا تاریخ
| عمومي مالومات | |
|---|---|
| ځانګړې وېشنيزه | |
| هېواد |
په لرغوني کلاسیک دوره کې، البانیا د ایلیاتي ګڼو قبیلو کور و لکه البانوي، اردیايي، بیلیون، داسارټي، انچله، لابیاته، ټاولانټي، پارټیني، پنسټاي، امانتز او ډېر نور او همداشان بریګز او پیروت. همداشان د ایلیري په سواحلو کې د سیمه ییزو ایلیریانو په مرسته یې ګڼې یوناني مستعمرې جوړې کړې په تېره بیا اپيډامنوس- ډیراکیوم او اپولونیا رامنځته شول.
انچله حکومت لومړنی حکومت و چې په رامنځته شو او په البانيا کې متمرکز شو. همداشان د ایلیاټي لومړنی پېژندل شوی پاچا، بردلیس د البانیا په اوسنۍ سیمه کې له میلاد څخه ۴۰۰ کاله وړاندې پاچا شو چې موخه یې دا وه تر څو ایلیریا په یوه سیمه ییز ځواک بدل کړي تر څو په مقدونیه کې لاسوهنه وکړي. هغه د ایلیاتي زیات شمېر قبایل په سویل کې تر خپلې حکمرانې لاندې سره یو موټي کړل او څو ځلې یې مقدونیانو او مولسیانو ته ماتې ورکړه او خپل واک یې تر پورتنۍ مقدونیې او لینکسیس پورې وغځاوه. د مقدونیې له منځته راتګ وړاندې، ایلیاتیان د سیمې غالب ځواک و. د ګلاکیاس تر قومندې لاندې د تالنټي پاچاهي د البانیا په مرکز کې حاکم و او له میلاد څخه څلور پېړۍ وړاندې د سویلي ایلیاتي پر چارو باندې حاکم و او پیروس د مولسوس له پاچا سره د نږدې اړیکو له لارې یې د ایپیروتي پر دولت یې زیات اغېز وښانده. د ارډیانو تر حکومت لاندې، له میلاد څخه دری پېړۍ وړاندې د ایلیاتیانو تر ټولو ستره پېژندل شوې پاچاهي رامنځته شوه چې د البانیا شمال یې هم تر خپل قلمرو لاندې و. دا هېواد د خپل ستر پوځ او سمندري ځواک په لرلو او پر پراخې سیمې باندې د حاکمیت په لرلو سره چې د ایلیاتي له بېلابېلو قومونو او ښارونو څخه جوړ و په وچه او سمندر کې پر یوه خطرناک ځواک باندې بدل شو. په داسې حال کې چې نفوذ یې په ټول اپیروس او تر اکارنانیا پورې وغځید. د ایلیاتي پاچاهي غالب ځواک وروسته له هغه ماتې وخوړه چې د ایلیرو او رومیانو جګړې پیل شوي (۲۲۹ – ۱۶۸ وړاندې له میلاد). د ایلیاتي وروستی پېژندل شوی پاچا جتیوس نومېده چې د لابیاتای له قبیلې څخه و.
له میلاد څخه ۲ پېړۍ وړاندې، دا سیمه د روم یوه برخه شوه او د رومي ولایتونو لکه دالماتیا، مقدونیه او پورتنۍ مویسیا یوه برخه وګرځېده. له هغه وروسته، دا سمه د روم او بېزانس تر کنترول لاندې راغله تر څو چې سلاویک مهاجرتونه په ۷مه پېړۍ کې دلته را ورسېدل. په ۹مه پېړۍ کې دا سمه د بلغاریا سترواکۍ سره یو ځای شوه.
په منځنۍ دوره کې، د اربر شهزاده او سیسیلي ټولنه جوړه شوه چې د البانیا د منځنۍ پېړیو په پاچاهیو سره مشهورې وي. ځینې سیمې یې د ونیزي سترواکۍ او بیا وروسته صربستان پورې وتړل شوي. د څوارلسمې پېړۍ په نیمايي او د پنځلسمې پېړۍ په وروستیو کې، زیاتره نننۍ البانیا د البانیايي امیرانو تر واک لاندې وي، چې بیا وروسته دا امارتونه د عثماني سترواکۍ د چټک برید په پایله کې له ماتې سره مخ شول. البانیا د روملیا ولایت د یوې برخې په توګه تر ۱۹۱۲ کال پورې د عثماني خلافت تر کنټرول لاندې وه، خو په ۱۸مه او ۱۹مه پېړۍ کې به کله نا کله د خودمختاره البانیايي اربابانو له خوا اداره کېده. د البانیا لومړنی خپلواک دولت د صربستان له خوا د لنډمهال اشغال وروسته د البانیا د خپلواکۍ د اعلامیې په مټ رامنځته شو. د البانیايي ملي اګاهي رامنځته کېدل د ۱۹ مې پېړۍ په وروستیو کې را څرګند شو، چې د عثماني خلافت تر واک لاندې دا ستر ناسیونالیستي پدیده رامنځته شوه.
د البانیا د شهزاده (۱۹۱۴-۱۹۲۵) تر عنوان لاندې یو لنډمهال سلطنتي دولت د البانیا د لومړني جمهوریت په مټ (۱۹۲۵- ۱۹۲۸) ځایناستی شو. یوه بله پاچاهي، د البانیا پاچاهي (۱۹۲۸-۱۹۳۹) بیا د جمهوریت پر ځای راغی. دا هېواد له دویمې نړیوالې جګړې وړاندې (۱۹۲۸-۱۹۲۵) د ایټالیا له خوا اشغال شو. د ایټالیا او متحدینو تر منځ د کاسیبیله اوربند نه وروسته، البانیا د نازي جرمني له خوا ونیول شو. د محوري ځواکونو له ماتې خوړلو وروسته، البانیا پر یوه کمونیستي واحد ګوند لرونکي حکومت باندې بدل شو چې د البانیا د خلکو د سوسیالیستي جمهوریت له مخې اداره کېده چې زیاتره د دیکتاتور انور خوجا (مړینه ۱۹۸۵) له خوا اداره شو. د خوجه سیاسي وارث، رامیز علیا د ۱۹۸۰یمې لسیزې په وروستۍ یعنې د ختیځ بلاک په نړیدو سره د «هوکسیست» دولت پر تجزیې باندې څارنه درلوده.
کمونیستي رژیم په ۱۹۹۰ کال کې ونړید او پخوانی کمونیستي ګوند یعنې د البانیا د کارګرانو ګوند د اقتصادي او ټولنیزو ګډوډیو په لړ کې د ۱۹۹۲ کال د مارچ په ټولټاکنو کې ماتې وخوړه. په ۱۹۹۰یمه لسیزه کې بې ټیکاوه اقتصادي وضعیت د دې لامل وګرځېد تر څو زیات شمېر البانیایان ایټالیا، یونان، سویس، جرمني او شمالي امریکا ته کډوال شي. په ۱۹۹۷ کال کې د البانیا د ګډوډیو کړکېچ خپل اوج ته ورسېد. خو د ۲۱مې پېړۍ په لومړیو کلونو کې د البانیا د اقتصادي او سیاسي شرایطو ښه والی د دې لامل وګرځېد تر څو په ۲۰۰۹ کال کې دا هېواد د ناټو بشپړ غړیتوب تر لاسه کړي. دا هېواد اوس له اروپايي ټولنې سره د یو ځای کېدو غوښتنه لري.
له تاریخ وړاندې
[سمول]د ډبرو منځنۍ او نوې دوره
[سمول]په البانیا کې د ډبرو د منځنۍ او نوې دورې اړوند د انسانانو د شتون په اړه لومړني اثار ساراندې ښار ته نږدې په Xarre او تیرانا ښار ته نږدې په دجتي سیمه کې وموندل شول. د Xarrë ته نږدې په یوه غار کې موندل شوي شیان د فلنټ او جاسپر شیان او حیواني هډوکي شامل دي، په داسې حال کې چې د دجت په غره کې موندل شوي د اوریګناسین کلتور ته ورته هډوکي او د ډبرو وسایل شامل دي. د البانیا د ډبرو د منځنۍ دورې موندنې د مونټینیګرو او شمال لویدیځ یونان په کروینا سټیجینا کې موندل شوي د ورته دورې شیانو سره خورا ورته ورته والی ښیې. په البانیا کې ډېری لرغون پیژندنې ځایونه شته چې د نوولیتیک دورې تاریخي اثار لري او دوی د 6,000 او د EBA پای پورې تاریخ لري. تر ټولو مهم یې په مالک، ګریمیر، دوشمن (دوکاګجین) کې، د ایرزن سیند (شجک ته نږدې)، دوریس، زیچشت، نیپراویشت، فنیق او بټرینټ ته نږدې موندل شوي دي.[۱][۲]
د برونزو دوره
[سمول]د البانیا له ماقبل تاریخ وروستۍ دوره په هند او اروپايي کېدو باندې د بالکان له بدلیدو سره مصادف ده، چې په کې د استپ پونتیک مهاجرتونه هم شامل دي چې دغې سیمې ته یې هند او اروپايي ژبې راوړي. په البانیا کې د شمالي سیمو پر له پسې تحرکات چې د اوسپنې په دوره کې د ایلیریا په نوم سره مشهور شو، د هند او اروپايي مهاجرتونو د نوي جمعیت په رامنځته کولو کې یې د پام وړ رول درلود. [۳][۴]
سرچينې
[سمول]- ↑ The Prehistory of the Balkans; and the Middle East and the Aegean world, tenth to eighth centuries B.C. Archived 26 December 2022 at the Wayback Machine. John Boardman p.189–90
- ↑ S. Adhami (1958). Monumente të kultures ne Shqiperi. Mihal Duri. p. 15.
- ↑ Govedarica 2016، مم. 22-25.
- ↑ Kyle، Schepartz او Larsen 2016، م. 1068.