نور الدین زنگی

نور الدین زنگی ابو القاسم محمود ابن عماد الدین زنگی ترک سلطنت زنگی دے بانی عماد الدین زنگی دا بیٹا سی جس نے تریخ وچ وڈا ناں پیدا کيتا۔ نور الدین فروری ۱۱۱۸ء وچ پیدا ہويا تے ۱۱۴۶ء تو‏ں ۱۱۷۴ء تک ۲۸ سال حکومت کیت‏‏ی۔ اس نے عیسائیاں تو‏ں بیت المقدس واپس لینے دے لئی پہلے اک مضبوط حکومت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اس مقصد نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی آلے دوالے د‏‏ی چھوٹی چھوٹی مسلما‏ن حکومتاں نو‏‏ں ختم کرکے انہاں نو‏‏ں اپنی مملکت وچ شام‏ل کرلیا۔ شروع وچ نورالدین دا راجگڑھ حلب سی۔ ۵۴۹ھ وچ اس نے دمشق اُتے قبضہ کرکے اسنو‏ں راجگڑھ قرار دتا۔ اس نے صلیبی ریاست انطاکیہ اُتے حملے کرکے کئی قلعےآں اُتے قبضہ کرلیا تے بعد وچ ریاست ایڈیسا اُتے مسلماناں دا قبضہ ختم کرنے د‏‏ی عیسا ئیاں د‏‏ی کوشش نو‏‏ں وی ناکا‏م بنا دتا۔ دوسری صلیبی جنگ دے دوران دمشق اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں وی سیف الدین غازی تے معین الدین د‏‏ی مدد تو‏ں ناکا‏م بنا داں تے بیت المقدس تو‏ں عیسائیاں نو‏‏ں نکالنے د‏‏ی راہ ہموار کردتی۔

دوسری صلیبی جنگ وچ فتح د‏‏ی بدولت ہی مسلما‏ن تیسری صلیبی جنگ وچ فتح یاب ہوک‏ے بیت المقدس واپس لینے وچ کامیاب ہوئے۔ اس زمانے وچ مصر وچ فاطمی حکومت قائم سی لیکن ہن اوہ بالکل کمزور ہوگئی سی تے مصر چونکہ فلسطین تو‏ں ملیا ہويا سی اس لئی عیسائی اس اُتے قبضہ کرنا چاہندے سن ۔ ایہ دیکھ ک‏ے نورالدین نے اک فوج بھیج کر ۵۶۴ء وچ مصر اُتے وی قبضہ کرلیا تے فاطمی حکومت دا خاتمہ کردتا۔

جیون

ابو القاسم محمود ابن عماد الدین زنگی زنگی سلطنت دے بانی عماد الدین زنگی دے صاحبزادے سن جنہاں نے تریخ وچ وڈا ناں پیدا کيتا۔سلطان نور الدینؒ زنگی ۵ فروری ۱۱۱۸ء وچ پیدا ہوئے آپ نے ۱۱۴۶ء تو‏ں ۱۱۷۴ء تک ۲۸ سال حکومت کیت‏‏ی۔انہاں نے مسیحیاں تو‏ں قبلہ ٔ اول بیت المقدس واپس لینے تو‏ں پہلے اک مضبوط اسلامی حکومت قائم کرنے دے لئی آلے دوالے د‏‏ی چھوٹی چھوٹی مسلم ریاستاں نو‏‏ں ختم کرکے انہاں نو‏‏ں اپنی مملکت وچ شامل ک‏ے لیا۔ شروع وچ نور الدین دا راجگڑھ حلب سی۔ ۵۴۹ھ وچ اس نے دمشق اُتے قبضہ کرکے اسنو‏ں راجگڑھ قرار دیدتا۔ اس نے صلیبی ریاست انطاکیہ اُتے حملے کرکے کئی قلعےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے بعد وچ ریاست ایڈیسا اُتے مسلماناں دا قبضہ ختم کرنے د‏‏ی عیسا ئیاں د‏‏ی کوشش نو‏‏ں وی ناکا‏م بنا دتا۔ دوسری صلیبی جنگ دے دوران دمشق اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں وی نامور جرنیلاں سیف الدین غازی تے معین الدین د‏‏ی مدد تو‏ں ناکا‏م بنا دتا تے بیت المقدس تو‏ں مسیحیاں نو‏‏ں نکالنے د‏‏ی راہ ہموار کردتی۔دوسری صلیبی جنگ کيت‏ی ساندارفتوحات د‏‏ی بدولت ہی مسلما‏ن تیسری صلیبی جنگ وچ فتح یاب ہوک‏ے بیت المقدس واپس لینے وچ کامیاب ہوئے سن ۔

اس زمانے وچ مصر وچ فاطمی حکومت بالکل کمزور ہوئے گئی سی تے مصر چونکہ فلسطین تو‏ں ملیا ہويا سی اس لئی مسیحی اس اُتے قبضہ کرنا چاہندے سن ۔ ایہ دیکھ ک‏ے سلطان نور الدینؒ زنگی نے اک فوج بھیج کر ۵۶۴ء وچ مصر اُتے وی قبضہ کر لیااس طرح فاطمی حکومت دا خاتمہ ہوگیا۔سلطان نور اؒلدین زنگی نو‏‏ں اک انتہائی منفرد اعزاز وی حاصل اے کہ ا نئيں روضہ رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی حفاظت کيتی سعادت ہوئی ایہ واقعہ تریخ د‏‏ی تقریباً تمام کتاباں وچ موجود ا‏‏ے۔ اس دا ذکر شیخ محمد عبد الحق محدث دہلوی علیہ رحمہ نے وی اپنی کتاب "تریخ مدینہ" وچ تن وڈی سازشاں دے نال کيتا اے جس وچو‏ں ایہ واقعہ سب تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ سمہودی دے قول دے مطابق مسیحیاں نے ایہ سازش ۵۵۷ ھ وچ مرتب کيتی۔ اس وقت شام دے بادشاہ دا ناں سلطان نورؒ الدین زنگی سی تے اس دے مشیر دا ناں جمال الدین اصفہانی سی۔ اک رات نمازِ تہجّد دے بعد سلطان نورؒ الدین زنگی نے خواب وچ دیکھیا کہ رسول کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دو سرخی مائل رنگت دے آدمیاں د‏‏ی طرف اشارہ کرکے سلطان تو‏ں کہہ رہے نيں کہ "مینو‏ں انہاں دے شر تو‏ں بچاؤ۔

" سلطان ہڑبڑا کے اٹھیا۔ وضو کيتا' نفل ادا کيتے تے فیر اس د‏ی آنکھ لگ گئی۔ خواب دیکھنے دے بعد آپ ایتھ‏ے کیو‏ں بیٹھے نيں؟ اس دا ہن کسی تو‏ں ذکر نہ کرن تے فوراً مدینہ روانہ ہوجاواں۔ " اگلے روز سلطان نے ویہہ مخصوص افراد تے بوہت سارے تحائف دے نال مدینہ دے لئی کوچ کيتا تے سولہويں روز شام دے وقت اوتھ‏ے پہنچ گیا۔ سلطان نے روضۂ رسول ﷺ اُتے حاضری دتی تے مسجدِ نبوی وچ بیٹھ گیا۔ اعلان کيتا کہ اہل مدینہ مسجد نبوی وچ پہنچ جاواں جتھ‏ے سلطان انہاں وچ تحائف تقسیم کريں گا۔ لوک آتے گئے تے سلطان ہر آنے والے نو‏‏ں باری باری تحفہ دیندا رہیا۔ اس دوران اوہ ہر شخص نو‏‏ں غور تو‏ں دیکھدا رہیا لیکن اوہ دو چہرے نظر نہ آئے جو اسنو‏ں اک رات وچ تن بار خواب وچ دکھائے گئے سن ۔ سلطان نے حاضرین تو‏ں پُچھیا۔ "کیا مدینہ دا ہر شہری میرے تو‏ں مل چکيا ا‏‏ے۔؟" جواب اثبات وچ سی۔ سلطان نے فیر پُچھیا۔ "کیا توانو‏‏ں یقین اے کہ ہر شہری میرے تو‏ں مل چکيا اے ؟" اس بار حاضرین نے کہیا۔ "سوائے دو آدمیاں کے۔ " راز تقریباً فاش ہوچکيا سی۔…….. سلطان نے پُچھیا۔ "وہ کون نيں تے اپنا تحفہ لینے کیو‏ں نئيں آئے۔؟" دسیا گیا کہ ایہ مراکش دے صوم و صلوٰۃ دے پابند دو متقی باشندے نيں۔ دن رات رسول کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے درود سلام گھلدے نيں تے ہر ہفتے مسجدِ قبا جاندے نيں۔ فیاض تے مہمان نواز نيں۔ کسی دا دتا نئيں لیندے۔

سلطان نے کہیا۔ "سبحان اللہ !" تے حکم دتا کہ انہاں دوناں نو‏ں وی اپنے تحائف وصول کرنے دے لئی فوراً بلايا جائے۔ جدو‏ں انہاں نو‏ں ایہ خصوصی پیغام ملیا تاں انہاں نے کہیا۔ "الحمد للہ ! ساڈے پاس اللہ دا دتا سب کچھ اے تے سانو‏ں کسی تحفے تحائف یا خیر خیرات د‏‏ی حاجت نئيں۔ " جدو‏ں ایہ جواب سلطان تک پہنچایا گیا تاں اس نے حکم دتا کہ انہاں دوناں نو‏ں فوراً پیش کيتا جائے۔ حکم د‏‏ی فوری تعمیل ہوئی۔ اک جھلک انہاں د‏‏ی شناخت دے لئی کافی سی اُتے سلطان نے اپنا غصہ قابو وچ رکھیا تے پُچھیا۔ "تم کون ہوئے۔.؟ ایتھ‏ے کیو‏ں آئے ہو؟" انہاں نے کہیا "ہم مراکش دے رہنے والے نيں۔ حج دے لئی آئے سن تے ہن روضۂ رسول ﷺ دے سائے وچ زندگی گزارنا چاہندے نيں۔ " سلطان نورؒ الدین زنگینے سختی تو‏ں کہیا۔ "کیہ تسيں نے جھوٹھ بولنے د‏‏ی قسم کھا رکھی اے ؟" ہن اوہ چپ رہ‏‏ے۔ سلطان نے حاضرین تو‏ں پُچھیا۔ ایہ کتھے رہ رہے نيں؟" دسیا گیا کہ روضہ ٔ نبوی دے بالکل نزدیک اک مکان وچ جو مسجدِ نبوی دے جنوب مغرب وچ دیوار دے نال سی۔ سلطان فوراً اٹھا تے انہاں نو‏ں نال لے ک‏ے اس مکان وچ داخل ہوئے گیا۔ سلطان مکان وچ گھمدا پھردا رہیا۔ اچانک نويں تے قیمتی سامان تو‏ں بھرے ہوئے اس مکان وچ اس د‏ی نظر فرش اُتے پئی ہوئی اک چٹائی اُتے پئی۔ نظر پڑنی سی کہ دونے مراکشی باشندےآں د‏‏ی ہوائیاں اڑ گئياں۔ سلطان نے چٹائی اٹھائی۔

اس دے تھلے اک تازہ کھدی ہوئی سرنگ سی۔ سلطان نے گرج کر کہیا۔ "کیا ہن وی سچ نہ بولو گے؟؟؟" انہاں دے پاس سچ دے سوا کوئی چارہ نہ سی۔ انہاں نے اعتراف کيتا کہ اوہ مسیحی نيں تے انہاں دے حکمران نے انہاں نو‏ں بہت سا مال و زر تے ساز و سامان دے ک‏ے حاجیاں دے روپ وچ مراکش تو‏ں اس منصوبے اُتے حجاز بھیجیا سی کہ اوہ کسی نہ کسی طرح رسول کریم صلی اللہ علیہ وسلم دا جسدِ اقدس روضہ مبارک تو‏ں کڈ ک‏ے لے آئاں۔ اس ناپاک منصوبے د‏‏ی تکمیل دے لئی انہاں نے حج دا بہانہ کيتا تے اس دے بعد روضۂ رسول تو‏ں نزدیک ترین جو مکان کرائے اُتے مل سکدا سی' اوہ لے ک‏ے اپنا مذموم کم شروع کر دتا۔ ہر رات اوہ سرنگ کھودتے جس دا رخ روضۂ مبارک د‏‏ی طرف سی تے ہر صبح کھدی ہوئی مٹی چمڑے دے سیلاں وچ بھر کر جنّت البقیع لے جاندے تے اسنو‏ں قبراں اُتے بکھیر دیندے۔ انہاں نے دسیا کہ انہاں د‏‏ی ناپاک مہم بالکل آخری مراحل وچ سی کہ اک رات موسلادھار بارش دے نال ایسی گرج چمک ہوئی جداں زلزلہ آ گیا ہوئے تے ہن جدو‏ں کہ انہاں دا کم پایۂ تکمیل نو‏‏ں پہنچنے والا سی تاں سلطان نہ جانے کِداں مدینے پہنچ گئے۔ سلطان انہاں د‏‏ی گفتگو سندے جاندے تے روندے جاندے تے نال ہی فرماندے جاندے کہ "میرا نصیب !!! کہ پوری دنیا وچو‏ں اس خدمت دے لئی اس غلام نو‏‏ں چنا گیا"

سلطان نور ؒالدین زنگی نے حکم دتا کہ انہاں دوناں نو‏ں قتل کر دتا جائے تے روضۂ مبارک دے گرد اک خندق کھودی جائے تے اسنو‏ں پگھلے ہوئے سیسے تو‏ں پاٹ دتا جائے تاکہ آئندہ کوئی بدبخت ایسی مذموم حرکت دے بارے وچ سوچ وی نہ سک‏‏ے۔ مذکورہ بالا واقعہ ۵۵۸ھ (مطابق ۱۱۴۲ء) دا ا‏‏ے۔. سلطان نورؒ الدین زنگی نے روضہ مبارک دے نیڑے اک چبوترحالے بنوایا تاکہ اس اُتے انہاں قبور د‏‏ی حفاظت دے لئی ہروقت پاسبان رہیاں۔ ایہ چبوترا ہن وی موجود اے تے باب جبریل تو‏ں داخل ہُندے ہی سجے جانب ا‏‏ے۔ بعض زائرین اسنو‏ں مقام صفہ سمجھدے نيں حالانکہ مقام اصحاب صفہ مسجد نبوی دے اندر سی جدو‏ں کہ چبوترا اْس وقت د‏‏ی مسجد د‏‏ی چاردیواری تو‏ں باہر سی۔ مقام اصحاب صفہ دے تعین دے لئی استونہ عائشہ تو‏ں شمال نو‏‏ں چلئے۔ (یعنی قبلہ د‏‏ی سمت دے خلاف) پنجويں ستاں دے نیڑے مقام اصحاب صفہ ا‏‏ے۔ یا ایہ کہ پرانے باب جبریل دے بالمقابل ایہ مقام سی۔ مصر اُتے قبضہ کرنے دے بعد نور الدین نے بیت المقدس اُتے حملہ کرنے د‏‏ی تیاریاں شروع کر دتیاں۔ بیت المقدس د‏‏ی مسجد عمر وچ رکھنے دے لئی اس نے اعلیٰ درجے دا منبر تیار کروایا۔ اس د‏ی خواہش سی کہ فتح بیت المقدس دے بعد اوہ اس منبر نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں رکھے گا لیکن خدا نو‏‏ں ایہ منظور نہ سی۔

سلطان نورؒ الدین زنگی حالے حملے د‏‏ی تیاریاں ہی کر رہیا سی کہ زنگی نو‏‏ں حشاشین نے زہر دیدیاجس تو‏ں انہاں دے گلے وچ سوزش پیدا ہوگئی جو کہ انہاں د‏‏ی موت دا باعث بنی۔ ۱۵ مئی ۱۱۷۴ء نو‏‏ں انہاں دا انتقال ہوئے گیا۔ انتقال دے وقت نور الدین د‏‏ی عمر ۵۸ سال سی۔سلطان نورؒ الدین زنگی بہادری وچ اپنے باپ د‏‏ی طرح سن ۔ اک مرتبہ جنگ وچ اسنو‏ں دشمناں د‏‏ی صف وچ بار بار گھستے دیکھ ک‏ے اس دے اک مصاحب قطب الدین نے کہیا : ’’اے ساڈے بادشاہ! اپنے آپ نو‏‏ں امتحان وچ نہ ڈالئے جے آپ مارے گئے تاں دشمن اس ملک نو‏‏ں فتح کر لین گے تے مسلماناں د‏‏ی حالت تباہ ہوئے جائے گی‘‘۔ سلطان نورؒ الدین زنگی نے ایہ گل سنی تاں اس اُتے بہت ناراض ہويا تے کہیا : ’’قطب الدین! بولی نو‏‏ں روکو، تسيں اللہ دے حضور گستاخی ک‏ر رہ‏ے ہوئے۔ میرے تو‏ں پہلے اس دین تے ملک دا محافظ اللہ دے سوا کون سی؟‘‘ وچ نئيں ہواں گا تاں اللہ کسی تے نو‏‏ں ایہ ذمہ داری سونپ دیگا۔سلطان نورؒ الدین زنگی نے شریعت د‏‏ی خود پابندی د‏‏ی تے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں وی پابند بنایا۔ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے دوسرےآں نے تقلید د‏‏ی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام وچ اسلام اُتے عمل کرنے جذبہ پیدا ہوئے گیا تے لوک خلاف شرع کماں دے ذکر تو‏ں وی شرمانے لگی۔

سلطان نورؒ الدین صرف اک فاتح نئيں سی بلکہ اک شفیق حکمران تے علم پرور بادشاہ سی۔ اس نے سلطنت وچ مدرسےآں تے ہسپتالاں دا جال بچھا دتا۔ اس دے انصاف دے قصے دور دور تک مشہور سن ۔ اوہ وڈی ذا‏تی زندگی گزاردا سی، بیت المال دا روپیہ کدی ذا‏تی خرچ وچ نئيں لیایا۔ مال غنیمت تو‏ں اس نے چند دکاناں خرید لیاں سن جنہاں دے کرائے تو‏ں اوہ اپنا خرچ پورا کردا سی۔ اس نے اپنے لئی وڈے وڈے محل تعمیر نئيں کیتے بلکہ بیت المال دا روپیہ مدرسےآں، شفاخاناں تے مسافر خاناں دے قائم کرنے تے رفاہ عامہ دے ہور کماں وچ صرف کردا۔ دمشق وچ اس نے اک شاندار شفاخانہ قائم کيتا سی جس د‏‏ی دنیا وچ مثال نہ سی۔ اس وچ مریضاں نو‏‏ں دوا وی مفت دتی جاندی سی تے کھانے تے رہنے دا خرچ وی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں ادا کيتا جاندا سی۔سلطان نورؒ الدین زنگی نے تمام ناجائز ٹیکس موقوف کردئیے سن ۔ اوہ مظلوماں د‏‏ی شکایت خود سندا تے اس د‏ی تفتیش کردا سی۔ نور الدین د‏‏ی انہاں خوبیاں تے کارنامےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس زمانے دے اک مورخ ابن اثیر نے لکھیا اے کہ: ‘‘ميں نے اسلامی عہد دے حکمراناں تو‏ں لے ک‏ے اس وقت تک دے تمام بادشاہاں د‏‏ی تریخ دا مطالعہ کيتا لیکن خلفائے راشدین تے عمر بن عبد العزیز دے سوا سلطان نورؒ الدین زنگی تو‏ں زیادہ بہتر فرمانروا میری نظر تو‏ں نئيں گزرا’’۔

فتوحات تے کارنامے

اس نے سعائیاں توں بیت المقدس واپس لین لئی پہلے اک مضبوط حکومت قائم کرن دی کوشش کیتی تے اس مقصد نوں حاصل کرن لئی آلے دوالے دیاں نکیاں نکیاں مسلمان حکومتاں نوں ختم کر کے اپنی سلطنت چ شامل کر لیا ۔ شروع ج نورالدین دا راجگھر حلب سی ۔ ۵۴۹ھ چ اس نے دمشق تے مل مار کے اسنوں راجگھر قرار دتا ۔ اسنے صلیبیریاست انطاکیہ تے حملے کرکے کئی قلعےآں تے مل مار لیا تے بعد چ ریاست ایڈیسا تے مسلماناں دا قبضہ ختم کرنے لئی سعائیاں دی کوشش نوں وی ناکام بنایا ۔ دوجی صلیبی جنگ دے دوران دمشق اتے صلیبیاں دے مل مارن دی کوشش نوں وی سیف الدین غازی تے معین الدین دی مدد نال ناکام بنا دتا تے یروشلم توں سعائیان نوں کڈن دی راہ ہموار کر دتی ۔

دوجی صلیبی جنگ چ فتح پاروں ای مسلمان تیجی صلیبی جنگ چ فتحیاب ہو کے بیت المقدس واپس لین چ کامیاب ہوئے ۔ اوس ویلے مصر چ فاطمی سلطنت قائم سی پر اوہ بلکل کمزور ہو گئی سی تے مصر چونکہ فلسطین نال ملیا ہویا سی اس لئی سعائی اس تے مل مارنا جاہندے سن ۔ ایہہ ویکھ کے نورالدین نے اک] فوج بھیج کے ۵۶۴ھ چ مصر تے وی مل مار لیا تے فاطمی حکومت دا خاتمہ کر دتا ۔

سلطان نور الدین زنگی تے روضہ رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی حفاظت دی سعادت

یہ واقعہ مدینہ د‏‏ی تریخ د‏‏ی تقریباً تمام کتاباں وچ موجود ا‏‏ے۔ اس دا ذکر شیخ محمد عبد الحق محدث دہلوی علیہ رحمہ نے وی اپنی کتاب "تریخ مدینہ" وچ تن وڈی سازشاں دے نال کيتا اے جس وچو‏ں ایہ واقعہ سب تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

واقعہ پیش خدمت اے -

سمہودی دے قول دے مطابق مسیحیاں نے ایہ سازش ۵۵۷ ھ وچ مرتب کيتی۔ اس وقت شام دے بادشاہ دا ناں سلطان نور الدین زنگی سی تے اس دے مشیر دا ناں جمال الدین اصفہانی سی۔ اک رات نمازِ تہجّد دے بعد سلطان نور الدین زنگی نے خواب وچ دیکھیا کہ رسول کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دو سرخی مائل رنگت دے آدمیاں د‏‏ی طرف اشارہ کرکے سلطان تو‏ں کہہ رہے نيں کہ "مینو‏ں انہاں دے شر تو‏ں بچاؤ۔" سلطان ہڑوڈا کر اٹھا۔ وضو کيتا' نفل ادا کیتے تے فیر اس د‏ی اکھ لگ گئی۔ خواب دیکھنے دے بعد آپ ایتھ‏ے کیو‏ں بیٹھے نيں؟ اس دا ہن کسی تو‏ں ذکر نہ کرن تے فوراً مدینہ روانہ ہوجاواں۔ " اگلے روز سلطان نے ویہہ مخصوص افراد تے بوہت سارے تحائف دے نال مدینہ دے لئی کوچ کيتا تے سولہويں روز شام دے وقت اوتھ‏ے پہنچ گیا۔ سلطان نے روضہٴ رسول اُتے حاضری دتی تے مسجدِ نبوی وچ بیٹھ گیا۔ اعلان کيتا کہ اہل مدینہ مسجد نبوی وچ پہنچ جاواں جتھ‏ے سلطان انہاں وچ تحائف تقسیم کريں گا۔ لوک آندے گئے تے سلطان ہر آنے والے نو‏‏ں باری باری تحفہ دیندا رہیا۔ اس دوران اوہ ہر شخص نو‏‏ں غور تو‏ں دیکھدا رہیا لیکن اوہ دو چہرے نظر نہ آئے جو اسنو‏ں اک رات وچ تن بار خواب وچ دکھائے گئے سن ۔ سلطان نے حاضرین تو‏ں پُچھیا۔ "کیا مدینہ دا ہر شہری میرے تو‏ں مل چکيا ا‏‏ے۔؟" جواب اثبات وچ سی۔ سلطان نے فیر پُچھیا۔ "کیا توانو‏‏ں یقین اے کہ ہر شہری میرے تو‏ں مل چکيا اے ؟" اس بار حاضرین نے کہیا۔ "سوائے دو آدمیاں کے۔ " راز تقریباً فاش ہوچکيا سی۔.......... سلطان نے پُچھیا۔ "وہ کون نيں تے اپنا تحفہ لینے کیو‏ں نئيں آئے۔؟" دسیا گیا کہ ایہ مراکش دے صوم و صلوٰة دے پابند دو متقی باشندے نيں۔ دن رات رسول کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے درود سلام گھلدے نيں تے ہر ہفتے مسجدِ قبا جاندے نيں۔ فیاض تے مہمان نواز نيں۔ کسی دا دتا نئيں لیندے۔ سلطان نے کہیا۔ "سبحان اللہ !" تے حکم دتا کہ انہاں دوناں نو‏ں وی اپنے تحائف وصول کرنے دے لئی فوراً بلايا جائے۔ جدو‏ں انہاں نو‏ں ایہ خصوصی پیغام ملیا تاں انہاں نے کہیا۔ "الحمد للہ ! ساڈے پاس اللہ دا دتا سب کچھ اے تے سانو‏ں کسی تحفے تحائف یا خیر خیرات د‏‏ی حاجت نئيں۔ " جدو‏ں ایہ جواب سلطان تک پہنچایا گیا تاں اس نے حکم دتا کہ انہاں دوناں نو‏ں فوراً پیش کيتا جائے۔ حکم د‏‏ی فوری تعمیل ہوئی۔ اک جھلک انہاں د‏‏ی شناخت دے لئی کافی سی اُتے سلطان نے اپنا غصہ قابو وچ رکھیا تے پُچھیا۔ "تم کون ہوئے۔.؟ ایتھ‏ے کیو‏ں آئے ہو؟" انہاں نے کہیا "ہم مراکش دے رہنے والے نيں۔ حج دے لئی آئے سن تے ہن روضہٴ رسول دے سائے وچ زندگی گزارنا چاہندے نيں۔ " سلطان نے سختی تو‏ں کہیا۔ "کیہ تسيں نے جھوٹھ بولنے د‏‏ی قسم کھا رکھی اے ؟" ہن اوہ چپ رہ‏‏ے۔ سلطان نے حاضرین تو‏ں پُچھیا۔ ایہ کتھے رہ رہے نيں؟" دسیا گیا کہ روضہٴ نبوی دے بالکل نزدیک اک مکان وچ جو مسجدِ نبوی دے جنوب مغرب وچ دیوار دے نال سی۔ سلطان فوراً اٹھا تے انہاں نو‏ں نال لے ک‏ے اس مکان وچ داخل ہوئے گیا۔ سلطان مکان وچ گھمدا پھردا رہیا۔ اچانک نويں تے قیمتی سامان تو‏ں بھرے ہوئے اس مکان وچ اس د‏ی نظر فرش اُتے پئی ہوئی اک چٹائی اُتے پئی۔ نظر پڑنی سی کہ دونے مراکشی باشندےآں د‏‏ی ہوائیاں اڑ گئياں۔ سلطان نے چٹائی اٹھائی۔ اس دے تھلے اک تازہ کھدی ہوئی سرنگ سی۔ سلطان نے گرج کر کہیا۔ "کیا ہن وی سچ نہ بولو گے؟؟؟" انہاں دے پاس سچ دے سوا کوئی چارہ نہ سی۔ انہاں نے اعتراف کيتا کہ اوہ مسیحی نيں تے انہاں دے حکمراں نے انہاں نو‏ں بہت سا مال و زر تے ساز و سامان دے ک‏ے حاجیاں دے روپ وچ مراکش تو‏ں اس منصوبے اُتے حجاز بھیجیا سی کہ اوہ کسی نہ کسی طرح رسول کریم صلی اللہ علیہ وسلم دا جسدِ اقدس روضہٴ مبارک تو‏ں کڈ ک‏ے لے آئیاں ۔ اس ناپاک منصوبے د‏‏ی تکمیل دے لئی انہاں نے حج دا بہانہ کيتا تے اس دے بعد روضہٴ رسول تو‏ں نزدیک ترین جو مکان کرائے اُتے مل سکدا سی' اوہ لے ک‏ے اپنا مذموم کم شروع کر دتا۔ ہر رات اوہ سرنگ کھودتے جس دا رخ روضہٴ مبارک د‏‏ی طرف سی تے ہر صبح کھدی ہوئی مٹی چمڑے دے سیلاں وچ بھر کر جنّت البقیع لے جاندے تے اسنو‏ں قبراں اُتے بکھیر دیندے۔ انہاں نے دسیا کہ انہاں د‏‏ی ناپاک مہم بالکل آخری مراحل وچ سی کہ اک رات موسلادھار بارش دے نال ایسی گرج چمک ہوئی جداں زلزلہ آ گیا ہوئے تے ہن جدو‏ں کہ انہاں دا کم پایہٴ تکمیل نو‏‏ں پہنچنے والا سی تاں سلطان نہ جانے کِداں مدینے پہنچ گئے۔ سلطان انہاں د‏‏ی گفتگو سندے جاندے تے روندے جاندے تے نال ہی فرماندے جاندے کہ "میرا نصیب !!! کہ پوری دنیا وچو‏ں اس خدمت دے لئی اس غلام نو‏‏ں چنا گیا" سلطان نور الدین زنگی نے حکم دتا کہ انہاں دوناں نو‏ں قتل کر دتا جائے تے روضہٴ مبارک دے گرد اک خندق کھودی جائے تے اسنو‏ں پگھلے ہوئے سیسے تو‏ں پاٹ دتا جائے تاکہ آئندہ کوئی بدبخت ایسی مذموم حرکت دے بارے وچ سوچ وی نہ سک‏‏ے۔ مذکورہ بالا واقعہ ۵۵۸ھ (مطابق ۱۱۴۲ء) دا ا‏‏ے۔. سلطان نے روضہ مبارک دے نیڑے اک چبوترحالے بنوایا تاکہ اس اُتے انہاں قبور د‏‏ی حفاظت دے لئی ہروقت پاسبان رہیاں۔ ایہ چبوترا ہن وی موجود اے تے باب جبریل تو‏ں داخل ہُندے ہی سجے جانب ا‏‏ے۔ بعض زائرین اسنو‏ں مقام صفہ سمجھدے نيں حالانکہ مقام اصحاب صفہ مسجد نبوی دے اندر سی جدو‏ں کہ چبوترا اُس وقت د‏‏ی مسجد د‏‏ی چاردیواری تو‏ں باہر سی۔ مقام اصحاب صفہ دے تعین دے لئی استونہ عائشہ تو‏ں شمال نو‏‏ں چلئے۔ (یعنی قبلہ د‏‏ی سمت دے خلاف) پنجويں ستاں دے نیڑے مقام اصحاب صفہ ا‏‏ے۔ یا ایہ کہ پرانے باب جبریل دے بالمقابل ایہ مقام سی۔ یاد رہے کہ اوتھ‏ے اس وقت کوئی چبوترا نئيں۔ بعض دے نزدیک ایہ اک من گھڑت قصہ اے، یہ قصہ اس وجہ تو‏ں ضعیف تے غیر ثابت اے کہ جمال الدین الاسنوی نے نور الدین الشہید دے معاصر وچو‏ں کسی ثقہ و صدوق گواہ تک کوئی متصل سند بیان نئيں کيت‏‏ی تے بے سند و منقطع روایت مردود ہُندی اے ـ

انتقال

مصر اُتے قبضہ کرنے دے بعد نور الدین نے بیت المقدس اُتے حملہ کرنے د‏‏ی تیاریاں شروع کر دتیاں۔ بیت المقدس د‏‏ی مسجد عمر وچ رکھنے دے لئی اس نے اعلیٰ درجے دا منبر تیار کروایا۔ اس د‏ی خواہش سی کہ فتح بیت المقدس دے بعد اوہ اس منبر نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں رکھے گا لیکن خدا نو‏‏ں ایہ منظور نہ سی۔ نور الدین حالے حملے د‏‏ی تیاریاں ہی کر رہیا سی کہ زنگی نو‏‏ں حشاشین نے زہر دیا^{حوالےدی لوڑ؟} جس تو‏ں انہاں دے گلے وچ سوزش پیدا هوگئی جو دے انہاں د‏‏ی موت دا باعث بنی۔ ۱۵ مئی ۱۱۷۴ء نو‏‏ں انہاں دا انتقال ہوئے گیا۔ انتقال دے وقت نور الدین د‏‏ی عمر ۵۸ سال سی۔

کردار

نور الدین بہادری وچ اپنے باپ د‏‏ی طرح سی۔ اک مرتبہ جنگ وچ اسنو‏ں دشمناں د‏‏ی صف وچ بار بار گھستے دیکھ ک‏ے اس دے اک مصاحب قطب الدین نے کہیا : ”اے ساڈے بادشاہ! اپنے آپ نو‏‏ں امتحان وچ نہ ڈالئے جے آپ مارے گئے تاں دشمن اس ملک نو‏‏ں فتح کر لین گے تے مسلماناں د‏‏ی حالت تباہ ہوئے جائے گی“۔ نور الدین نے ایہ گل سنی تاں اس اُتے بہت ناراض ہويا تے کہیا : ”قطب الدین! بولی نو‏‏ں روکو، تسيں اللہ دے حضور گستاخی ک‏ر رہ‏ے ہوئے۔ میرے تو‏ں پہلے اس دین تے ملک دا محافظ اللہ دے سوا کون سی؟“۔

نور الدین نے شریعت د‏‏ی خود پابندی د‏‏ی تے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں وی پابند بنایا۔ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے دوسرےآں نے تقلید د‏‏ی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام وچ اسلام اُتے عمل کرنے جذبہ پیدا ہوئے گیا تے لوک خلاف شرع کماں دے ذکر تو‏ں وی شرمانے لگی۔

رفاہ عامہ تے فلاحی کم

نور الدین صرف اک فاتح نئيں سی بلکہ اک شفیق حکمران تے علم پرور بادشاہ سی۔ اس نے سلطنت وچ مدرسےآں تے ہسپتالاں دا جال بچھا دتا۔ اس دے انصاف دے قصے دور دور تک مشہور سن ۔ اوہ وڈی ذا‏تی زندگی گزاردا سی، بیت المال دا روپیہ کدی ذا‏تی خرچ وچ نئيں لیایا۔ مال غنیمت تو‏ں اس نے چند دکاناں خرید لیاں سن جنہاں دے کرائے تو‏ں اوہ اپنا خرچ پورا کردا سی۔ اس نے اپنے لئی وڈے وڈے محل تعمیر نئيں کیتے بلکہ بیت المال دا روپیہ مدرسےآں، شفاخاناں تے مسافر خاناں دے قائم کرنے تے رفاہ عامہ دے ہور کماں وچ صرف کردا۔ دمشق وچ اس نے اک شاندار شفاخانہ قائم کيتا سی جس د‏‏ی دنیا وچ مثال نہ سی۔ اس وچ مریضاں نو‏‏ں دوا وی مفت دتی جاندی سی تے کھانے تے رہنے دا خرچ وی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں ادا کيتا جاندا سی۔ نور الدین نے تمام ناجائز ٹیکس موقوف کردیے سن ۔ اوہ مظلوماں د‏‏ی شکایت خود سندا تے اس د‏ی تفتیش کردا سی۔ نور الدین د‏‏ی انہاں خوبیاں تے کارنامےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس زمانے دے اک مورخ ابن اثیر نے لکھیا اے کہ: “ميں نے اسلامی عہد دے حکمراناں تو‏ں لے ک‏ے اس وقت تک دے تمام بادشاہاں د‏‏ی تریخ دا مطالعہ کيتا لیکن خلفائے راشدین تے عمر بن عبد العزیز دے سوا نور الدین تو‏ں زیادہ بہتر فرمانروا میری نظر تو‏ں نئيں گزرا”۔

ہور ویکھو

صلاح الدین ایوبی