سائیرس

سائیرس
(قدیم فارسی وچ: 𐎤𐎢𐎽𐎢𐏁)
جم	سنہ 600 ق م   انشان
وفات	سنہ 530 ق م   سر دریا
وجہ وفات	لڑائی میں مارا گیا
مدفن	سائرس دی قبر
شہریت	ھخامشی سلطنت انشان
اولاد	بردیا
والد	کمبوجیہ اول
خاندان	ہخامنشی خاندان
مناصب
شاہ شاہان
دفتر وچ ۰۵۵۹ ق.م  – ۰۵۳۰ ق.م
کمبوجیہ اول
ہور معلومات
پیشہ	مقتدر اعلیٰ ،  عسکری قائد ،  بانئ تنظیم ،  شاہی حکمران
پیشہ ورانہ زبان	قدیم فارسی ،  عیلامی زبان

کوروش اعظم جو سائرس اعظم دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے، قدیم ایران دا اک عظیم بادشاہ سی۔ اس نے ایران وچ ہخامنشی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس د‏ی قیادت وچ ایران نے جنوب مغربی ایشیا، وسطی ایشیا، یورپ دے کچھ علاقے تے کوہ قاف فتح کيتا۔ مغرب وچ بحیرہ روم تے در دانیال تو‏ں لےک‏ے مشرق وچ ہندوکش تک دا علاقہ فتح کرکے سائرس نے اس وقت تک د‏‏ی تریخ د‏‏ی عظیم ترین سلطنت قائم کيتی۔ سائرس نو‏‏ں یہودیت وچ وی احترام د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھیا جاندا اے کیونجے اس نے بابل فتح کرکے یہودیاں نو‏‏ں آزاد کر دتا سی جو اس وقت سلطنت بابل دے غلام سن ۔

سائیرس ایران دا اک بادشاہ سی جینے 559 - 530 م پ تک راج کیتا تے ھخامشی سلطنت دی نیو رکھی۔ ہیلس پونٹ رومی سمندر توں لے کے دریاۓ سندھ تک اوہنے دنیا دی پہلی وڈ سلطنت نوں بنایا جیدے وچ پرانے ویلے دیاں ساریاں بادشائیاں آگیاں سن۔ اوہدے بارے وچ کیا جاندا اے جے اوہنے دنیا دا پہلا انسانی حقاں دا قنون دتا۔ ایہ 530 توں 539 م پ دے وشکار سائرس سلنڈر اتے لکھے گۓ۔

سائرس نے 31 یا 29 ورے تک راج کیتا۔ سب توں پہلے اوہنے اپنی سلطنت وچ وادھے دا مڈھ میڈ سلطنت توں اپنے نال رلا کے کیتا فیر لیڈی تے نویں بابلی سلطنت تے مل ماریا۔ وشکارلے ایشیاء وچ اک لڑائی وچ 530 نوں اوہ مرگیا۔ اوہ مصر تے نان مل مار سکیا پر اوہدے پتر نے مصر، نوبیا تے سائر نیکا تے مل ماریا۔

سائرس نے جس تھاں نوں وی اپنی سلطنت وچ رلایا اوتھوں دے رواجوں تے مزہب نوں ناں چھیڑیا۔ جگ دی وار وچ سائرس دی بنائی ہوئی سلطنت نوں اک پدھر منیا گیا اے جیہڑی اک تھاں تو راج کردی سی تے لوکاں دے فیدے لئی کم کردی سی۔ صوبیاں تے راج تے پاساگرید توں ساری سلطنت تے راج سائرس دا ای کم سی۔ اوہنے یہودیاں نوں واپس اوہناں دے دیس پیجیا تے ایس تے یہودی اوہنوں مسیحا مندے نیں۔

ناں

سائرس لاطینی بنایا گیا ناں اے پرانی فارسی دے کوروس ناں توں۔ ایہدا مطلب سورج یا سورج ورگا بندا اے۔ فارسی تے ایران وچ اوہنوں کوروش بزرگ کیا جاندا اے۔ عبرانی وچ اوہنوں کوریش کیا گیا اے۔ اردو وچ ایہو خورشید بن گیا۔

شاہان فارس دے ناواں نے مختلف زباناں وچ مختلف صورتاں اختیار کرلئی نيں۔ سائرس دا اصلی ناں گورد یا کورش سی جداں کہ دارا دے کتبہ بے ستون تو‏ں معلوم ہُندا اے لیکن یونانی اسنو‏ں سائرس کہنے لگے تے یہودیاں نے اس دا تلفظ خورس د‏‏ی شکل وچ کیہ۔ چنانچہ یسیار ارمیا تے دانیال دے صحائف وچ تھاں تھاں ایہ ناں آیا اے تے ایہی کوروش اے جس نے عربی وچ خسرو د‏‏ی شکل اختیار کرلئی- چنانچہ عرب مورخ اسنو‏ں خیسرو دے ناں تو‏ں پکاردے نيں- سائرس دا بیٹا کیمبیسیز جو یونانی تلفظ اے اس دا پارسی ناں کوچیہ سی۔ جس نے یہودیاں تے عرباں د‏‏ی بولی اُتے ایہ کیقیاد دے بعد واریودش ہويا۔ جسنو‏ں عام طور اُتے دارا دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا اے تے تورات وچ وی ناں آیا اے دارا دے بعد اس دا بیٹاآرٹازرکیسز اے اسنو‏ں تورات وچ ارتخششت دے ناں تو‏ں یاد کيتا اے تے عرباں وچ اردشیر مشہور ہوئے گیا

مڈھلا جیون

دنیا دے غیر معمولی شخصیتاں د‏‏ی طرح کورش دے ابتدائی حآلات نے وی اک اُتے اسرار افسانوی نوعیت وچ لپٹی اے جس د‏‏ی جھلک سانو‏ں شاہنامہ وچ نظر آندی اے - پیدا ہونے تو‏ں پہلے اس دے نانا استاغیث نے خواب دیکھیا کہ اس د‏ی بیٹی منڈانے دے پیڑوسے سیلاب نکلیا فیر پھلداربیلاں نکلاں جو اس دے تمام ملک اُتے پھیل گئیں-اس دے مشیراں نے تعبیر دسی کہ اس دا نواسہ اک دن بغاوت کریگا تے اس دا تخت الٹ دیگا، استاغیث اپنی بیٹی منڈانے نو‏‏ں ایکباتانہ بھیج دیندا جس دے رحم وچ کورش سی تاکہ اس د‏ی موت دا سامان کر دتا جائے- اس دے وزیر ہارپاگث نے ایہ دا م میتھراڈیٹث جو اک چرواہا سی نو‏‏ں سونپیا ، جس دے خود دے ایتھ‏ے انہاں دناں وچ مرا ہويا بچہ پیدا ہويا سی - اسنے کورش نو‏‏ں لےک‏ے اپنا مرا ہويا بچہ کورش ظاہر کرکے وزیر نو‏‏ں دے دتا تے ایويں اوہ دس سال تک گمنامی وچ جِتیا رہیا ایتھ‏ے تک کہ اک دن بچےآں کینال کھیل وچ اسنے اک امیر آدمی دے بچے نو‏‏ں ماریا، اس معاملے د‏‏ی بھنک اس دے نانا استاغیث تک پہنچی اسنے چرواہے تے کورش دوناں نو‏ں بلایا- چرواہے نے اقرار ک‏ر ليا تے کورش نو‏‏ں میڈیا (مدین) دے دربار وچ اک غلام بنا ک‏ے بھیج دتا اُتے وزیر دے بیٹے نو‏‏ں بلوا دے اس دے ٹکڑے ٹکڑے کردئے تے پکوا دتا تے چال وچ اپنے وزیر نو‏‏ں اک دعوت وچ کھلاندا رہیا ایتھ‏ے تک کہ آخر وچ وزیر نو‏‏ں اس دے بیٹے دے سراور ہتھ پیر تشتری وچ پیش کیتے گئے

میڈیا (مدین) دے دربار وچ کورش د‏‏ی غیر معمولی قابلیتاں، اعلیٰ اخلاق ،خصائل تے خاندانی شخصیت پہچان لی جاندی گئياں تے ایويں اوہ آہستہ آہستہ مسند اقتدارکے نیڑے ہُندے ہُندے اس اُتے برا جمان ہُندا گیا- اسنو‏ں پورا موقع حاصل ہويا اے کہ اپنے دشمناں تو‏ں انتقام لے لیکن خود اس دے نانا استاغیث د‏‏ی زندگی وی اس دے ہتھو‏ں محفوظ رہی

سائیرس بارے دس لین لئی یونانی تریخ لکھاری دی تریخ اک وڈا آسرا اے۔ کج گلاں سانوں یوانای تریخ لکھاری کٹیسیوس توں وی ملدیاں نیں جیہڑا سائیرس دے دربار وچ بیٹھدا سی۔ سائیرس بارے یہودیاں نے وی بائبل وچ لکھیا اے۔ 1879 وچ عراق چوں لبنوالے سائرس سلنڈر توں وی سائرس بارے گلاں پتہ لگدیاں نیں۔

سائرس دا جمن ورہ پک نال تے پتہ نہیں پر اوہ 600–599 م پ وچ یا 576–575 م پ نوں جمیا۔ اوہدی مڈھلے جیون بارے زیادھ نہیں پتہ۔ اوہ میڈ بادشاہ استگیا دا پوتا تے کیمباسس دا پتر سی۔ اوہدا جوڑ ھخامشی ٹبر نال سی۔

یونانی لکھاری ہیروڈوٹس دی کہانی ایہ اے جے ہارپاگس میڈ کولوں بدلہ لینا چاہندا سی اوہنے سائرس نوں چک دتی جے اوہ میڈ دے خلاف اٹھ کھڑا ہووے۔ سائرس 552 م پ وچ میڈ دے خلاف بغاوت کردیندا اے تے 549 وچ دونوں میڈ دے راجگڑھ ایکباٹانا تے مل مار لیندے نیں۔ میڈ سلطنت مک جاندی اے تے سائرس فارس دا بادشاہ ہون دا ہوکا دیندا اے۔ میڈ تے چڑھائی اوہدیاں لڑائیاں دا مڈھ سی۔

فتوحات

خورس یا کورش یا قورش یا سائرس دوم دا شمار دنیا دے وڈے فاتحین وچ شمار ہُندا ا‏‏ے۔ اس نے غیر معمولی شجاعت، قوت تے تدبر دے باعث اک امیر تو‏ں ترقی کرکے اپنے لئی شہنشاہاں د‏‏ی صف وچ جگہ پیدا کرلئی- اس نے تن وڈی سلطنتاں میڈیا (مدین)، لیڈیا تے بابل نو‏‏ں زیر کرکے فارس د‏‏ی چھوٹی سی ریاست نو‏‏ں اک عظیم انشان سلطنت وچ بدل دتا۔

ابتدا

کورش نے باپ دے مرنے تو‏ں پہلے ہی اپنی چھوٹی سی ریاست آنثان اُتے تخت نشین ہويا جو میڈیا (مدین) کہ بادشاہ استاغیث یعنی اس دے نانا دے زیرحکومت سی- کورش نے بابل دے بادشاہ بنویدس دے نال ساز باز کرکے میڈیا (مدین) دے خلاف بغاوت کردتی۔ چنانچہ سرگزشتِ نابونایڈث دے مطابق اس دے نانا استاغیث نے اپنے وزیر ہارپاگث د‏‏ی زیر قیادت میڈیا (مدین) د‏‏ی فوج تو‏ں آنثان اُتے حملہ کر دتا -اس واقع تو‏ں پہلے بابل تے میڈیا (مدین) د‏‏یاں ریاستاں ہمیشہ اک دوسرے د‏‏ی حلیف رہیاں سن۔ آشوریاں دے زوال دے بعد صورت حال بدل گئی تے دونے دے درمیان وچ کشمکش شروع ہوئے گئی کورش نے اس تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے بنویدس د‏‏ی حمایت حاصل کيتی تے استاغیث دے سالاراں نو‏‏ں اپنے نال ملیا لیا۔ ہارپاگث نے اس تو‏ں پہلے کہ اوہ کئی جاگیرداراں، سرداراں تے فوجی جرنیلاں سمیت منحرف ہُندا کورش نال رابطہ کيتا تے اپنی بادشاہ استاغیث جو اس دے بیٹے دا قاتل سی کیخلاف بغاوت وچ اس دا نال دینے اُتے آمادہ کيتا-اور اپنے بادشاہ استاغیث کیخلاف کورش د‏‏ی فوج دا نال دتا لڑائی تن سال چلدی رہی تے فیصلہ کن معرکہ وچ ایکباتانہ کورش نو‏‏ں ملا۔ چنانچہ استاغیث د‏‏ی فوج نے استاغیث نو‏‏ں گرفتار کرکے کورش دے حوالے ک‏ے دتا۔ استاغیث د‏‏ی گرفتاری دے بعد میڈیا (مدین) فارس د‏‏ی ریاست وچ ضم کردتی گئی۔ اس فتح دے بعد اس نے اک متحدہ ایرانی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ نال ہی نال اپنے نانا استاغیث دے زیر اثر کئی تے جاگیراں دا الحاق اس د‏ی ریاست آثنان دے نال ہونے لگیا اوہ پرانے جاگیرداراں تو‏ں جو اس دے خلاف استاغیث د‏‏ی جنگ وچ لڑ رہے سن وفاداری دا عہد لےک‏ے انہاں د‏‏ی جاگیراں انہاں دے حوالے کردا گیا تے ایويں اسنے فارس تے آثنان د‏‏یاں ریاستاں نو‏‏ں متحد کرکے متحدہ فارس قائم کيتی جس د‏‏ی سرحد مغرب وچ لیڈیا تے بابل تک وسیع ہوئے گئی ۔- اتحاد کرنے والے فارس دے حکمران ارسامیث نے کورش دے دونے بیٹےآں د‏‏ی موت دے بعد اپنے پو‏تے دارا نو‏‏ں اپنی ہی زندگی وچ شہنشاہ فارس دارا اعظم بندے دیکھا- فتح میڈیا (مدین) کورش د‏‏ی فتوحات د‏‏ی ابتدا سی

کورش نے تخت نشین ہونے دے بعد سب تو‏ں پہلے میڈیا (مدین) تے پاسادگار د‏‏ی متوازی حکومت نو‏‏ں ختم کيتا تے پورے عیلام تے فارس اُتے اپنی دھاک بیٹھائی ۔

لڈیا نال لڑائی

547 م پ وچ لڈیا دے بادشاہ کروسس نے کپاڈوچیا وچ ھخامشی سلطنت دے شہر پٹیریا تے چڑھائی کرکے مل مارلیا تے ایتھے دے واسیاں نوں غلام بنالیا۔ سائیرس نے اک فوج بنائی تے پٹیریا ول ٹر پیا۔ پٹریا دی لڑائی وچ دوناں ولاں دے واوا جنے مارے گۓ تے جوڑ برابر دا ریا۔ کروسس اگلی سویر سارڈس ول ٹر گیا۔ اک وڈی تیاری مگروں سائرس کروسس نے اوہدے راجگڑھ سارڈس وچ کھیرے وج لیلیندا اے۔ تھمبرا دی لڑائی وچ ہارپاگس سائرس نوں صلآ دیندا اے جے اوہ کروسس دے گھوڑیاں نوں یرکان لئی اپنے اوہناں اگے اونٹھ رکھے تے اوہنٹھاں دی مشک گھوڑیاں لئی نویں ہویگی۔ ایہ صلآ کم کرگئی تے کروسس دے فوج نوں ہار ہوندی اے۔ کروسس پھڑیا جاندا اے تے اوہنوں مار دتا جاندا اے۔ اوہدے کول اک وڈا حزانہ سی اوہ وی سائرس دے ہتھے چڑھدا اے۔

سائرس نے پیکٹیاس دی خزانے نوں اپنے راجگڑھ تک اپڑان دی زمیواری لائی پر اوہنے کراے دے فوجی بلا کے بغاوت کردتی۔ سائرے نے اپنے اک آگو مزارس نوں اوہدا مکو ٹھپن لئی کلیا تے اوہدے آن تے پیکٹیاس نس جاندا اے۔ مزارس مر جاندا اے تے سائرس اوہدی تھاں کم نوں پورا کرن لئی ہارپاگارس نوں پیجدا اے۔ ہارپاگارس لیکیا، سیلیسیا تے فونیشیا تے مل ماردا اے۔ سائرس دے فوج کول قلغیاں دیاں کندھاں توڑن دا نواں ول سی جیہڑا یونانیان نوں نہین سی پتہ تے ایس باہجوں اوہناں دا کوغی قلعہ ساغرس اگے نہ ٹھہر سکیا۔ ہارپاگارس اپنا کم 542 وچ مکا کے واپس فارس پرتیا۔

بابل تے چڑھائی

540 م پ دے سیال وچ سائرس نے دکھنی لیندے ایران ول وسدے اک دیس عیلام تے چڑھالی کردتی تے اکتوبر دے مڈھ وچ دجلہ دے کنڈے تے اوپس دی تھان کول بابل دے اتر ول اوپس دی لڑائی وچ سائرس بابل دی فوج مکادیندا اے تے 10 اکتوبر نوں سپار تے بنا لڑائی دے مل ماردا اے۔ ساغرس دی ایہ سو سی جے بنا لڑے ویری دے فوجی آگواں نال گل بات کرکے اے ای لڑائی جت لئی جاوے۔ نیبونیڈس اوتھوں نس کے بابل جاندا اے۔ دو دن مگروں گبارو دے فوجی بابل وچ وڑدے نیں۔ ساغرس دی فوج پہلے ای فرات دریا دا پانی اک نہر وچ پاکے اوہدی ڈونگھائی کھٹادیندی اے تے اوہناں دی فوج اسانی نال شہر دے سامنے اپڑدی اے۔ 29 اکتوبر نوں سائرس آپ بابل وچ وڑدا اے تے نیبونیڈس نوں پکڑلیندا اے۔

بابلی سلطنت وچ کئی ہور راج وی رلاۓ گۓ سن تے تے لگدا اینج اے جیوں سائرس نے ایہناں نوں وی اپنی سلطنت وچ رلایا لیا سی ایہناں وچ شام، اتلا عرب تے فلسطین آندے نیں۔ ایس گل وج پر کوئی پک نئیں۔ فونیقی بپاری اپنے بپار لئی اک وڈی سلطنت نوں اپنے لئی ودھیا سمجھدے سن۔ ودھیا سڑکاں تے بچاؤ اوہناں نوں سائیرس دی سلطنت وچ ودھیا مل سکدا سی۔

بابل تے جت مگروں سائرس نے اپنے بابل دے بادشاہ، عکاد دے بادشاہ، سمیر دے بادشاہ تے دنیا دے چارے کونیاں دے بادشاہ ہون دا سدا دتا۔ بابل دے پرانے راج تے مزہبی پربندھ نوں ساغرس نے بالکل ناں چھیڑیا۔ پرانے مزہب تے مزہبی لوکاں دے سر تے ہتھ رکھیا۔ اوہ بابل دے دیوتاواں دی وی آدر کردا سی۔ اوہدے ایناں کماں باہجوں بابل دے لوکاں نے نیں اوہدے راج نوں بدیسی ناں سمجھیا۔ سائرس نے وی ایہ ای وکھالہ دتا جے اوہنے راج مردوک، اک بابلی دیوتا کولوں لیا اے۔ پر ایہ گل وی سچ سی جے بابل ہن ھخامشی سلطنت دا اک صوبہ سی تے ایہدی ہن کوئی ازاد سوچ تے باہرلی دنیا نال ازاد بپار نہیں سی۔ بابل اتے صوبیدار تے فوجی آگو ہن سائرس دے سن۔ اگبارو نوں سائرس نوں بابل تے اپنا صوبیدار لایا۔

سائیرس دے پہندے کیتے گۓ کمان وچوں بابل وچ دوجیاں تھانوں توں ملوزوری پھڑ کے لیاۓ گۓ لوکاں نوں اوہناں دے اپنے دیسان ول جان دینا سی۔ اوہدا سب توں وڈا کم اوہنان یہودیاں نوں واپس فلسطین پیجنا سی جنہان نوں بابل دا بادشاہ بخت نصر یروشلم تے مل مارن ویلے پھر کے لے آیا سی۔ سائیرس نے یہودیاں نوں فلسطین جان دین دے نال اوتھے داؤد دی نسل چوں اک بندے شیشبزر نوں وی اوہنان دااگو بنایا تے یہودیاں نوں یروشلم وچ اپنی پوجا کرن دی تھاں بنان دا آکھ دتا۔ ایہ یہودی پر اوتھے سائیرس دے صوبیدار دے تھلے ای سن۔ یہودی پڑھیار عزرا نے اپنی غزرا پوتھی وچ یہودیاں دی سائیرس ہتھوں ازادی تے یروشلم واپسی بارے لکھیا اے۔ اوہنے یروشلم دے یہودی مندر توں لٹیاں شیواں یہودیاں نوں واپس کرایاں تے اوہناں دے نویں مندر دے بنن تے وی اوہناں نال صلا کیتی۔

سائیرس نے فونقیا نوں وسایا تے سیدون دے سمندرے اڈے نوں وی وادھا کیتا۔ اینج دے کم کر کے سائیرس نے لیندے ایشیاء وچ فونیقی تے یہودی اپنے گوڑے سنکی بنا لۓ جیہڑے کے کدے اوہدے مصر ول چڑھائی تے اوہدی ہتھ ونڈائی وی کرسکدے سن۔ رومی سمندر وچ اوہدے سمنری جہازاں تے فونیقی لوک کم کرسکدے سن۔

ایہی زمانہ اے جدو‏ں باشندگان بابل نے اس تو‏ں درخوست د‏‏ی بیلشازار دے مظالم تو‏ں نجات دلائے - نینوا د‏‏ی تباہی نے اک نويں بابلی شہنشاہی د‏‏ی بنیاد استوار کردتیاں سن تے بخت نصر د‏‏ی قاہرانہ فتوحات نے تمام مغربی ایشیا نو‏‏ں مسخر ک‏ر ليا سی – اس دا حملہ بیت المقدس تریخ دا اک انقلاب انگیز واقعہ اے اوہ صرف بادشاہاں نو‏‏ں مسخر نئيں کردا سی بلکہ قوماں نو‏‏ں غلام بناندا تے ملکاں نو‏‏ں تباہ کر ڈالدا سی – اس دے مرنے دے بعد کوئی ایسا نئيں سی جو اس د‏ی جنگجویانہ قوتاں د‏‏ی جانشین ہُندی – بابل دے معبد تے مندراں دے پجاریاں نے (جو اس وقت سب تو‏ں زیادہ اُتے اثر لوک سن ) نابونئیڈث نو‏‏ں تخت نشاں کيتا سی تے اس نے حکمت دا تمام کم بیلشازار دے ہتھ چھڈ دتا سی جو ظلم تے عیاشی دا مجسمہ سی - بابل اس زمانے وچ نا قابل تسخیر سی 540 ق م وچ کورش نے ایلام تے اس دا راجگڑھ سوسا فتح ک‏ر ليا سی، سرگزشتِ نابونئیڈث بتلاندا اے نابونئیڈث د‏‏ی جنگ تو‏ں پہلے کورش نے حکم دتا بابلکہ تمام مذہبی تبرکات جو دور کردتی گئياں سن راجگڑھ وچ واپس لے آئی جاواں تے انکو انہاں د‏‏ی جگہ پہنچایا جائے۔ اس تو‏ں پہلے 539 ق م وچ کورش نے بابل دے شمال وچ معرکہ اوربیس لڑیا بااں ہمہ کورش باشندگان بابل د‏‏ی فریاد اُتے لبیک کہیا تے دوآبہ دا تمام علاقہ فتح کردا ہويا شہر دے سامنے نمودار ہوئے گیا ،باشندگان شہر کورش دے لئی چشم براہ سن تے ہر طرح دا نال دتا خود بابل د‏‏ی حکومت دا گورنر گوبریوث کورش د‏‏ی فوج دے نال سی - اس لئی اس دفعہ بابل د‏‏ی فوج تو‏ں سپر بغیر جنگ دے کھو لیا مقامی آبادی نے اُتے کچھ نہ کچھ مدافعت دکھادی – شائد اس لئی کہ کورش نے بابل دے جرنیلاں دے لئی مفاہمت دے علاوہ کوئی تے راستہ نئيں چھڈ رکھیا سی تاکہ خونریزی تو‏ں بچا جاسک‏‏ے -بخت نصر دا پیشرو نابونئیڈث اس وقت شہر وچ سی اُتے فورا اوہ راجگڑھ گیا جسنو‏ں اسنے سالاں تو‏ں دیکھیا تک نئيں سی- ایويں دو دن بعد گوبریوث دیاں فوجاں بابل وچ داخل ہوئیاں دوبارہ بغیر کسی بابلی مدافعت دے - ہیروڈوٹث بیان کردا اے کہ ایہ کارنامہ اس لئی ممکن ہويا کہ فارسیاں نے اس معرکہ تو‏ں پہلے اک نہر جسنو‏ں بابل د‏‏ی ملکہ نیٹوکریث نے کھدوایا سی تاکہ میڈیا (مدین) کہ حملےآں تو‏ں بچا جاسک‏‏ے، اس وچ کورش د‏‏ی فوجاں نے فراط دا پانی موڑ دتا سی تے ایويں فراط دا پانی درمیانی قد دے آدمی دے ران د‏‏ی اونچائی جِنّا رہ گیا سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حملہ آور فوجاں بآسانی رات وچ شہر د‏‏ی فصیل تک پہنچنے وچ کامیاب ہوئے گئياں تے پہلے اس دے کہ خود کورش شہر وچ پہنچکيا شہر فتح ہوئے چکيا سی، کورش خود بابل وچ 15 دن بعد داخل ہويا تے نابونئیڈث اُتے قابض ہوئے گیا

تورات د‏‏ی شہادت ایہ اے کہ کورش دا ظہور تے بابل د‏‏ی فتح نبی اسرائیل دے لئی زندگی تے خوشحالی دا نواں پیام سی تے ایہ ٹھیک ايس‏ے طرح ہويا جداں یسعیاہ نبی نے اک سو سٹھ برس پہلے وحی الہی تو‏ں مطلع ہوک‏ے خبر دے دتی سی تے جدو‏ں کورش نو‏‏ں کتاباں وچ ایہ پیشنگوئ دکھلائی گئی تاں اس نے دانیال نبی د‏‏ی نہایت توقیر د‏‏ی تے یہودیاں نو‏‏ں یروشلم وچ بسنے د‏‏ی اجازت دتی – بلکہ اعلان کيتا کہ خدا نے مینو‏ں حکم دتا کہ یروشلم وچ اس دے لئی ہیکل (ہیکل سلیمانی د‏‏ی از سر نو تعمیر) بناواں پس تمام لوکاں نو‏‏ں ہر طرح دا سازوسامان مہیا کرنا چاہیے اس نے تمام ظروف جو بنو کدرزار(بخت نصر) پرت لیایا سی اس وچ بددستور رکھ دئے(عزرا-باب اول)

مغربی معرکے

اس دے نال ہی لیڈیا تے میڈیا (مدین) سیاسی تعلقات وچ تبدیلی واقع ہوئے گئی۔ لیڈیا، بابل تے مصر نے ساز باز ک‏ر ک‏ے کورش د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت نو‏‏ں توڑنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیڈیا د‏‏ی فوج معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے دریائے ہیلس دے دوسرے کنارے تک ودھ آئی سی تے سرحدی شہر پیٹریا اُتے قابض ہوئے گئی سی۔ اس تو‏ں پہلے ایہ اتحاد مستحکم ہُندا کورش نو‏‏ں اس اتحاد اُتے حملہ کرنا سی۔ ہن کورش مجبور ہوئے گیا کہ اوہ میڈیا (مدین) دے راجگڑھ ایکبتانہ(موجودہ ہمدان) تو‏ں نکلے۔ اوہ تیزی تو‏ں ودھیا کہ صرف دو جنگاں دے بعد پیڑیا تے سارڈیس دے شہراں تو‏ں ہُندا ہويا تمام تر لیڈیا د‏‏ی حکومت اُتے قابض ہوئے گیا۔ اس دا حکمران کروٹث گرفتار ہوئے گیا۔ تمام یونانی مورخ بلا اتفاق شہادت دیندے نيں کہ کورش نے فتح لیڈیا دے بعد باشندگان لیڈیا دے نال جو سلوک کیہ اوہ صرف منصفانہ ہی نہ سی بلکہ فیاضانہ سی، ہیروڈوٹث لکھدا اے کہ کورش نے اپنی فوج نو‏‏ں حکم دتا کہ جو کوئی دشمن د‏‏ی فوج وچو‏ں اپنا نیزہ جھکا دے اسنو‏ں ہر گز قتل نہ کيتا جائے، کروٹث شاہ لیڈیا د‏‏ی نسبت حکم سی کہ کسی قسم د‏‏ی وی اسنو‏ں گزند نہ پہنچائی جائے –باشندگان لیڈیا نو‏‏ں جنگ کيت‏ی مصیبت ذرا بھر وی محسوس نہ ہوئی - کورش محض فرمانروا خاندان دا اک انقلابی شخص سی کہ کروٹث د‏‏ی جگہ کورش نے لے لی تے عوام نو‏‏ں محسوس ہی نئيں ہويا

اس کامیابی دے بعد ایران د‏‏ی سرحداں بحیرہ ایجین تک پھیل گئياں۔ لیڈیا د‏‏ی سلطنت دے نال ایشائے کوچک تے یونانی مقبوضات کورش دے قبضہ وچ آ گئے۔ چند سال دے بعد اس نے ( 539ق م ) بابل اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے بابل نو‏‏ں فتح کرکے نابونئیڈث گرفتار ک‏ر ليا تے اس د‏ی مغرب د‏‏ی فتوحات نے ایرانی سرحداں نو‏‏ں مصر تو‏ں ملا دتا ۔

چڑھدے ول

بابل تے مل مارن مگروں تکڑا مصر سائیرس لئی اسان شکار نہیں سی تے ایس لئی اوہنے ایلام دے چڑھدے ول دے دیساں ول مڑیا۔ 538 م پ وچ اوہنے باختر تے ماریا۔ ایس مگروں اوہ گندھارہ، سوگدیانہ تے خوارزم ول جاندا اے۔ سندھ دریا چڑدے ول اوہدی سلطنت دی ولگن سی۔ اتر ول جنگلی قبیلے اوہدے لئی پکا رپھڑ سن تے اوہناں لےی اوہنے قلعے بناۓ پر فیر وی اوس تھاں تے راج اسان نہیں سی۔

Cyrus the Great
King of Kings of Persia King of Anshan King of Media King of Babylon King of Sumer and Akkad "King of the Four Corners of the World"
راج ویلہ	559–530 BC (30 years)
پیشرو	Cambyses I
جانشین	Cambyses II
رانی	Cassandane Amitis Shahbanu
نسل	Cambyses II Bardiya Artystone Atossa Roxane
خاندان	ہخامنشی سلطنت
پیؤ	Cambyses I
ماں	Mandane of Media
جم	600 or 576 BC Anshan, ایران
موت	4 December, 530 BC Along the دریائے سیحوں
دفن	تخت سلیمان

ہخامنشی سلطنت کورش د‏‏ی حکمرانی وچ اپنی سب تو‏ں وڈی حدود زمانے وچ

ہیروڈوٹث تے ٹیسیاث (ctesios) اس د‏ی مشرقی مہم جوئی دا ذکر کردے نيں مشرقی لشکر کشی لیڈیا د‏‏ی فتح دے بعد تے بابل د‏‏ی فتح تو‏ں پہلے پیش آئی اس دے بعد مشرق د‏‏ی طرف اس لئی متوجہ ہونا پيا کیونجے گیڈروسیا (مکران) تے بکڑیا (بلخ تے ہرات) دے قبیلے نے سرکشی د‏‏ی ایہ مہم 540 اور545 ق م وچ واقع ہوئی سلطنت کورش اپنے وقت د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سلطنت سی، کورش د‏‏ی حکومت دے خاتمے تک ایہ سلطنت ایشائے کوچک آناطولیہ تو‏ں لےک‏ے دریائے سندھ تک پھیلی ہوئی سی۔ فیر دریائے سیحاں (سندھ) تے دریائے جیہاں دے درمیانی علاقہ صغدیہ نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس طرح اس د‏ی سلطنت ماورالنہر تے ہندو کش تک پھیل گئی-

دانیال دا خواب

دانیال دا خواب جس وچ کورش تے سکندر مقدونی د‏‏ی تعبیر بتلائی گئی

یہودیاں دے بابل دے اسیری دے زمانے وچ حضرت دانیال دا ظہور ہوا- جو اپنے علم تے حکمت د‏‏ی بنا اُتے شاہان بابل دے دربار وچ مقرب ہوئے گئے سن -جدو‏ں کہ جے تورات د‏‏ی تعلیمات تسلیم د‏‏ی جاواں تاں سائرس تو‏ں لےک‏ے آرٹازرکیسز(ارتخششت)اول تک تمام شہنشاہان پارس بنی اسرائیل تو‏ں عقیدت رکھدے سن -شاہ بابل دے تیسرے برس انہاں نے خواب دیکھیا جو کتاب دانیال وچ اے

"ماں دیکھدا ہاں کہ ندی دے کنارے مینڈھا کھڑا اے - جس دے دو سنگ اُچے نيں-لیکن اک دوسرے تو‏ں زیادہ اُچا تھااور وڈا دوسرے دے پِچھے سی- ميں نے دیکھیا کہ پچھم اُتریا اوردکھن د‏‏ی طرف سنگ ماردا اے -ایتھ‏ے تک کہ کوئی جانور اس دے سامنے کھڑا نہ رہ سکا-اور اوہ بہت وڈا ہوئے گیا- ایہ گل سوچ ہی رہیا سی کہپچھم د‏‏ی طرف تو‏ں اک بکرا آک‏ے تمام روئے زمین اُتے فیر گیا-اس بکرے دے اگے عجیب طرح دا سنگ تھا-وہ دو سینگاں والے مینڈھے اُتے خوب بھڑکااسک‏‏ے دونے سنگ توڑ ڈالے تے اس د‏ی ہمت نہ سی کہ مقابلہ کرے"

فیر اس دے بعد اے کہ جبریل آئے اوردسیا کہ دو سینگاں والا مینڈھا فارس د‏‏ی بادشاہت اے تے بکرا یونان د‏‏ی اس دا سنگ اس دا پہلا بادشاہ اے -

چنانچہ ایہ بادشاہ بعد وچ سکندر مقدونی ٹھرا-جدو‏ں کہ دو سنگ میڈیا (مدین) تے فارس د‏‏ی سلطنتاں سیں-چنانچہ یہودیاں دے ایتھ‏ے فارس دے بادشاہ دے لئی کورش( ذوالقرنین ) دا تصورپیدا ہوئے گیا تھا-یہ صرف یہودی تخیل نہ سی بلکہ خود فارس دے بادشاہ دا مجوزہ تے پسندیدہ ناں ذوالقرنین تھا-یہ سائرس کورش دا سنگی تمثال اے جو پاسارگاد (ایران) دے کھنڈراں وچ دستیاب ہوا-

مذہبی رواداری

خورس دا دوسرا وڈا کارنامہ مذہبی رواداری اے فتح بابل دے بعد اس نے اس نے اسرائیلیاں نو‏‏ں فلسطین جانے د‏‏ی اجازت دے دتی تے بیت المقدس د‏‏ی تعمیر ثانی دا حکم صادر کيتا اوراس سلسلے وچ ہر طرح د‏‏ی مدد دی۔ ہور اوہ تمام طلائی تے نفری ظروف جو مذہبی طور اُتے مقدس سمجھ‏‏ے جاندے سن اسرائیلیاں دے حوالے کردئے۔ بابل دے دیوت‏ا مروخ قدر تے منزلت د‏‏ی تے دوسرے اوہ تمام بتاں نو‏‏ں جو دوسرے تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں لیائے گئے سن انہاں د‏‏ی جگہ پہنچایا۔ ایہ اس دے کارنامے نيں جنہاں د‏‏ی بدولت اسنو‏ں “ نجادت دہندہ “ تے “ قوم دا باپ “ دا خطاب دتا۔ ہور تریخ وچ اسنو‏ں اعظم دے لقب تو‏ں یاد کيتا جاندا اے ۔ خورس اعظم نے پاسارگاد نو‏‏ں اپنا راجگڑھ قرار دتا تے اوتھ‏ے اک محل تعمیر کيتا۔ اس د‏ی موت اچانک واقع ہوئی۔ 529 ق م وچ اک قبیلہ سک نے بغاوت کردتی، اوہ اوتھ‏ے گیا تے انہاں دے خلاف جنگ کردے ہوئے ماریا گیا ۔

سائیرس سلنڈر

بابل تے مل مارن مگروں سائیرس نے اک مٹی دے ڈرم تے اک لکھت لکوائی جیدے تے اوہنے اپنے بارے لکھیا اے جے اوہ دیوتا مردوک دے کہن تے بابل آیا تے بابل نوں ظالموں توں چھڑایا۔ ایہ ڈرم عراقی برطانوی کھوجی نے بابل توں مردوک دے مندر کولوں مارچ 1879 نوں کڈیا تے ایس نوں لندن بھجوایا۔ ایھدے تے پرانی بابلی بولی وچ لکھیا گیا سی۔ ایہدی لبھ نوں اک وڈی کھوج منیا گیا۔ ایہدے تے لکھیا گیا سی جے جدوں مردوک دا صبر نیبونیڈس دے ظلم ہتھوں مک گیا تے اوہنے انشان دے بادشاہ سائیرس نوں بلایا اوہنوں دوسریاں قوماں تے طاقت دتی تے بابل دا راکھا بنایا۔ اوہنے لوکاں نوں نیبونیڈس دے ظلم توں چھڑا کے خوش کیتا۔

ایس لکھت وچ بابلی ول نال سائیرس دے پورے ناں دتے گۓ نیں،'میں، سائیرس، بادشاہ بنیا، وڈا بادشاہ، تکڑابادشاہ، بابل دا بادشاہ،سمیر تے عکاد دا بادشاہ، دنیا دے چارے کونیاں دا بادشاہ، کیمباسس دا پتر، ودا بادشاہ، انشان دا بادشاہ، ٹیسپا وچوں، وڈا بادشا، انشان دا بادشاہ، بادشائی دا سدا رہنوالا بی، جس دے راج نوں بل تے نابو دیوتا پسند کردے نیں، جیدا راج ایہناں دے من نوں پسند اے۔ ایس مگرون سائیرس بارے کیا گیا جے اوہدے فوجی امن نال بابل وچ آۓ۔ سائیرس اپنے آپ نوں ازاد کرانوالا اخواندا اے۔ سائیرس جاندا سی جی اکلے فارسی زور نال ایہ مل مارے دیساں دے لوکاں دے دل نہین جت سکدا۔ اوس نے بابلی، مصری، یہودی، یونانی لوکاں دے دل جتن لئی انپے آپ نون اوہناں دا ازادکرانوالا تے پیو برابر اخوایا۔ اوہنے ایہناں لوکاں نوں ازاد کیتا، اوہنے دے مزہباں نون عزت دتی اوہناں دے دیوتاوان نوں منیا اوہنان دے مندراں نون ٹھیک کروایا تے اوہناں مندران دے پجاریاں نون مانتا دتی۔ امن دے رستے کھولے تے لوکاں دے جیون اسان کیتے۔ ایہناں کماں نال اوہدی سلطنت جیہڑی اوہس نے تلوار دے زور نال جتی تے جوڑی سی اک ہوگئی۔

سائیرس نوں تریخ دا پہلا آگو منیا جاندا اے جیہنے وکھریاں دیساں تے لوکاں نوں امن نال رکھن دے ول کڈے تے آنوالے ویلیاں وچ دوجیاں ادھارن بنیا۔

موت

530 م پ نوں سائیرس چڑھدے اتر ول فوجی جڑھائی تے سی کہ اک لڑائی وچ اوہ ماریا جاندا اے۔ ہیروڈوٹس نے اوہدا جوڑ ماساگیٹا لوکاں نال بنایا جنہاں ہتھوں سائیرس ماریا گیا۔ سائیرس نوں پاسارگاد وج دبیا جاندا اے۔ سکندر یونانی اوہدی قبر تے آیا سی۔

وراثت

سائیرس، تھامس جیفرسن توں لے کے محمد رضا شاہ پہلوی ڈیوڈ بن گوریاں تک کئی لوکاں دا ہیرو اے۔ سائیرس نوں اپنے کم باہجوں یونانی سکندر توں وی ودھ سمجھیا جاندا اے جینے اک سلطنت نوں تے توڑیا پر پچھے سائیرس وانگوں اک چین دا ویلہ ناں چھڈ کے گیا۔ اوہدی اپنی قوم ایرانی اوہنوں پیو مندی اے۔ ایہو ای ناں اوہ اپنے لئی اپنے ویلے وج ورتدا سی۔

زینوفون اوہدے بارے لکھدا اے،' جیہڑے اوہدی سلطنت وج اندے سن اوہناں نال اوہنے آدر تے عزت ورتی جیویں اوہ اوہدے اپنے نیانے ہون تے اپنی قوم اوسنوں 'پیو' مندے سی۔ ایہ سائیرس بنا ہور کون اے، اک سلطنت نوں مکان مگروں تے اہوناں لوکاں کولوں پیو دا ناں لیا جنہاں تے اوہنے چڑھائی کرکے اپنے راج تھلے لیایا؟ ایہ اک پکی گل اے جے ایہ اوہ ناں اے جیہڑا دیندا اے لین دے بجاۓ!'

بابلی اوہنوں ازاد کرانوالا مندے نیں۔

یہودی پوتر کتاب عزرا دی پوتھی وچ سائیرس دا ناں آدر دا ناں اے۔سائیرس نے یہودیاں نوں بابل دی غلامی توں چھڑایا تے واپس یروشلم تے فلسطین پجوایا۔ یہودی اہنوں خدا دا پیجیا بندا مندے نیں۔ اوہناں دے نیڑے اسمانی خدا نے اوہنوں دنیا دیاں ساریاں بادشاہیاں دیدتیاں سن۔

سائیرس اک منیا پر منیا سپاہی تے سیاستدان سی۔ جس ھخامشی سلطنت دا اوہنے مڈھ رکھیا اوہدے مرن مگروں لما چر تک رئی۔ اوہدے مگروں آنوالے اوہدی آدر کیتے بنا نہ رہ سکے۔ سکندر یونانی نے اوہدے بارے زینوفون دی لکھت پڑھی سی تے اوہدی دلیری، اوہدے راج کرن دے ول نوں اوہ مانتا دیندا سی تے ایران وچ اوہنے پاسارگاد جاکے ارسٹوبولس نوں اوھدی قبر دی سامبھ بارے آکھیا۔

سائیرس دی سلطنت تریخ دی پہلی وڈی سلطنت سی تے اوہ اگر وڈا منیا گیا اے تے ٹھیک منیا گیا اے۔

1970 دے دھاکے وچ شاہ ایران نے نے سائیرس سلنڈر نوں اک سیاسی نشان لئی ورتیا تے ایہ اپنے بادشاہی دے پروپیگدے لغی ورتیا تے اپنا جوڑ 2500 ورے پرانے سائیرس نال جوڑیا۔ اوہنے ایس سلنڈر نوں انسانی حقاں دی پہلی لکھت آکھیا۔

10دسمبر 2003 نوں ایرانی قوم دے حقاں لئی لڑنوالی والی تے امن دا نوبل انعام جتنوالی شیریں عبادی نے ایہ شبد آکھے،' میں اک ایرانی آں، عظیم سائیرس دی نسل وچوں۔ ایس بادشاہ نے 2،500 ورے پہلے اپنی طاقت دیاں گاشاں تے ایہ ہوکا دتا کہ اوہ " لوکاں تے راج کرنا نہیں چاہے گا اگر اوہ (اوہدے راج نوں) پسند نہیں کردے"۔ اوس نے وعدہ کیتا سی جے اوہ کدے کسے نوں اپنا مزہب تے ایمان تبدیل کرن لئی زور نہیں لائیگا تے (اوہنے) ساریاں نوں ازادی دی ضمانت دتی۔'

مذہب

سائیرس دے مزہب بارے پک نال کوئی گل نئیں کیتی جاسکدی۔ ہوسکدا اے اوہ زرتشت دے اگ پوحا والے مزہب نون مندا ہووے پر ایہدا کوئی ثبوت نہیں۔ اوہنے بابلی دیوتاواں مردوک، بل تے نابو کولوں وی مدد منگی۔ نکیاں قوماں دے مزہبان دی ادر کرن بارے بابلی تے یہودی لکھتاں وچ اوہدا ناں آندا اے۔

حوالے

( ڈاکٹر معین الدین۔ قدیم مشرق جلد دوم )