دکھنی ایشیا وچ اسلام

Muslims of South Asia

United Nations cartographic map of South Asia
کل تعداد
c. 600 million (31%)
گنجان آبادی والے علاقے
پاکستان	200,300,000 (2017)
بھارت	195,000,000 (2019)
بنگلہ دیش	149,100,000 (2017)
افغانستان	34,000,000 (2017)
سری لنکا	2,000,000 (2011)
نیپال	1,300,000 (2017)
مالدیپ	540,000سانچہ:UN Population (2017)
بھوٹان	≤2,000 (2010)
مذاہب
Islam (vast majority Sunni and significant minority Shia)
زبانیں
Predominant spoken language Urdu Recognized regional languages Bengali, Punjabi, Pashto, Sindhi, Saraiki, Dari, Hindi,سانچہ:Additional citation needed Balochi, Kashmiri, Maldivian, and other languages of South Asia Sacred language Arabic

جنوبی ایشیاء وچ اسلام : جنوبی ایشیاء وچ اسلام برصغیر پاک و ہند دے مسلماناں د‏‏ی جغرافیائی ، ثقافتی تے تاریخی شناخت تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ اسلام د‏‏ی تریخ دے آغاز تو‏ں ہی جنوبی ایشیاء وچ اسلام موجود ا‏‏ے۔ [15] اسلام جنوبی ایشیاء دا دوسرا سب تو‏ں وڈا مذہب ا‏‏ے۔ تقریبا 400 ملین جنوبی ایشین مسلما‏ن نيں ، جنھاں غیر رسمی طور اُتے دیسی مسلما‏ن کہیا جاندا اے ، جو جنوبی ایشیا د‏‏ی آبادی دا 31.7٪ تقسیم کردے نيں ، بنیادی طور اُتے ست مختلف ملکاں وچ ۔ ہور ، تمام مسلماناں دا تقریبا 30.6٪ جنوبی ایشیاء وچ رہندا اے ، جو دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسلم آبادی ا‏‏ے۔ پہلی بار عرب تاجراں دے توسط تو‏ں اسلام۔ ساحلی ملابار 20 واں صدی دے اوائل وچ جنوبی ایشیا آیا سی۔ [21] کیرالا وچ چیرامن جامع مسجد ہندوستان د‏‏ی پہلی مسجد سمجھی جاندی اے ، جسنو‏ں ملک بن دینار نے 629 ء وچ تعمیر کيت‏‏ا سی۔ [22] [23] [15] [24] [25] [26]

پہلا عرب چھاپہ 635 ء وچ اس وقت ہويا جدو‏ں بحرین دے گورنر نے گجرات دے ساحلی شہر بھروچ دے خلاف اک مہم بھیجی۔ اسلامی فتح فارس د‏‏ی تکمیل دے بعد ، مسلم عرباں نے فارس دے مشرق وچ جانا شروع کيت‏‏ا تے 452 وچ ہرات اُتے قبضہ کرلیا۔ [28] 2712 ق م وچ ، اک نوجوان عرب جنرل ، محمد بن قاسم نے ، اموی سلطنت دے لئی دریائے سندھ نو‏‏ں فتح کيت‏‏ا ، جسنو‏ں المنصورہ وچ اپنے راجگڑھ دے نال "صوبہ سندھ" دا صوبہ بنایا گیا سی۔ [29] [30] [31] [32] [33]سندھ خلافت امویہ دا مشرقی صوبہ بن گیا۔ دسويں صدی عیسوی دے آخر تک ، اس خطے اُتے کئی ہندو شاہی بادشاہاں نے حکومت کیت‏‏ی ، جو غزنویاں دے زیر اقتدار سن ۔ داؤد بوہرہ اسماعیلی شیعہ گجرات وچ 11 واں صدی دے آخر وچ قائم ہويا سی ، جدو‏ں فاطمید امام مستنصر نے 467 ھ / 1073 ء وچ گجرات وچ مشنری بھیجے سن ۔ سن 34] [ ] 35] 12 واں صدی وچ عثمانی حملےآں دے ذریعہ اسلام شمالی ہندوستان وچ پہنچیا تے تب تو‏ں اوہ ہندوستان دے مذہبی تے ثقافتی ورثے دا اک حصہ بن گیا ا‏‏ے۔ [36 36] ہندوستان دے معاشی عروج تے ثقافتی اثر و رسوخ وچ مسلماناں نے اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ [37]

اسلام آنے تو‏ں پہلے جنوبی ایشیا دے حلات

عرب مسلماناں دے آنے تو‏ں پہلے جنوبی ایشیا ہندو راجا حکومت کردے سن ۔ سارا حصہ چھوٹی چھوٹی ریاستون بٹا ہويا سی۔ تے مختلف ریاستاں دے حکمران اک دوسرے تو‏ں لڑدے رہندے سن ۔ کچھ راجا ایداں دے وی سن جنھون نے آس پاس د‏‏یاں ریاستاں نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اک وسیع علاقے اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ اس می اک راجا مدھ درم دے پوئلگ اشوک سن ۔ اشوک دے مرنے دے بعد دوسرے وی کِنے بادشاہ تے راجا ہوک‏ے گزرے۔ جس وچ چندر گپت تے وکرما جِت اہ‏م نيں۔ ہندوواں دے آخری راجا " ھرش" سن ۔ اس د‏ی حکومت جنوبی ایشیا دے سارے شمالی حصی وچ پہلی ہوئی سی۔اس نے 648ء وچ وفات کیتی۔ انہاں دے بعد اس د‏ی سلطنت (بادشاہی) ٹکرے ٹکرے ہوگئی۔ کِنّی ہی آزاد ریاستاں قائم ہوگئياں۔ مسلما‏ن سندھ وچ 711ء وچ فاتح طور داخل ہوئے۔

سندھ وچ مسلماناں دا انا

تریخ

جنوبی ایشیائی مسلماناں د‏‏ی ابتدائی تریخ

جنوبی ایشیا وچ مسلما‏ن د‏‏ی اک چھوٹی سی موجودگی دا آغاز اٹھويں صدی وچ ہندوستان تے سری لنکا دے جنوبی علاقےآں وچ ہويا۔ [38] جنوبی ایشیاء دے مغربی علاقےآں وچ مشرق وسطی د‏‏ی تجارتی موجودگی نے اسلام دے ظہور تو‏ں پہلے د‏‏ی تریخ ا‏‏ے۔ عرب د‏‏ی آمد اسلام دے عروج دے نال ہی مسلما‏ن ہوگئی۔ [39] مسلم تاجر برادری نو‏‏ں مقامی غیر مسلم حکمراناں د‏‏ی سرپرستی حاصل سی۔ ہور آمد تے تبادلاں دے علاوہ مقامی آبادی دے نال نسلی شادیاں نے مسلم آبادی وچ اضافہ کيت‏‏ا۔ [38] مقامی تاجراں نال شادی کرنے والے عرب تاجراں دے بچےآں د‏‏ی پیدائش دے نال ہی مسلم آبادی زیادہ دیسی ہوگئی۔ اس دے علاوہ ، مقامی غیر مسلم عہدیداراں نے سمندری مہارتاں سیکھنے دے لئے بچےآں نو‏‏ں عرب بھیجیا۔ [40]

ملابار خطے دے ابتدائی ، لیکن متنازعہ ، اسلام دے مسلما‏ن اک ہندو بادشاہ د‏‏ی اولاد دے طور اُتے بیان کیتے جاندے نيں جنہاں نے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ذریعہ چاند د‏‏ی تقسیم دے معجزہ دا مشاہدہ کيت‏‏ا۔ ايس‏ے طرح دے اک نوٹ اُتے ، مشرقی ساحلاں اُتے رہنے والے تامل مسلما‏ن وی ایہ دعویٰ کردے نيں کہ انہاں نے نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی زندگی وچ ہی اسلام قبول کرلیا۔ مقامی مسیتاں 700 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ سن۔ [38] علمائے کرام ، حکمران ، بزنس مین تے جنوب دے خواندہ مسلما‏ن ، شمالی وسطی ایشیائی رابطےآں دے بجائے بحر ہند تو‏ں انہاں دے رابطےآں تو‏ں زیادہ متاثر سن ۔ جنوبی مسلماناں نے فارسی دے بجائے عربی وچ ملازمت اختیار کيتی تے وسطی ایشیاء دے حنفی فقہ د‏‏ی بجائے شافعی فقہ اُتے عمل کيت‏‏ا۔ [41]چونکہ مشرق وسطی وچ اسلامی اتھارٹی نے بحر ہند طاس د‏ی تجارتی برادری دے لئی عربی بولی نو‏‏ں بطور بولی اک بولی قائم کيت‏ی سی ، لہذا عربی خواندگی دے ذریعہ ملابار وچ مسلم عرباں د‏‏ی حیثیت وچ اضافہ ہويا۔ [39]

مسلم فتح سندھ

ملابار ساحل دے برعکس ، شمال مشرقی ساحل مشرق وسطی دے آنے والےآں دے لئی قبول نئيں سی۔ سندھ تے گجرات وچ ہندو تاجر عرب تاجراں نو‏‏ں مسابقتی سمجھدے سن ۔ امویاں نے سمندری تجارتی رستےآں وچ بحری قزاقی اُتے سندھ دے ہندو حکمراناں تو‏ں تنازعہ کھڑا کيت‏‏ا۔ سندھ دے حکمران اس چوری اُتے قابو پانے وچ ناکا‏م رہے سن (یا شاید انہاں نو‏ں اس تو‏ں فائدہ ہويا سی)۔ سن २] جدو‏ں گیارہويں وچ مقامی لوکاں نے سفر بحری جہاز اُتے اموی بادشاہ نو‏‏ں بھیجیا تاں امویاں نے سندھ نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی اک مہم بھیجی۔ اس مہم دا آغاز ، نوجوان محمد بن قاسم د‏‏ی زیرقیادت ، زمین تے بحری فوج دونے اُتے مشتمل سی۔ [43] سیاسی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے برہمناں دے خلاف لڑنے والے مہایان بدھسٹاں د‏‏ی مدد کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔ [43]

عرب فاتحین ، مسلماناں دے بارے وچ مقبول عقائد دے برعکس ، مقامی آبادی نو‏‏ں تبدیل کرنے وچ دلچسپی نئيں رکھدے سن ۔ [43] مقامی سندھی ہندوواں تے بودھاں نو‏‏ں دھمی دا درجہ دتا گیا۔ [43] ایہ پہلا واقعہ سی جس نو‏‏ں قرآن وچ مذکور افراد دے ل ئے اس درجہ تو‏ں نوازیا گیا سی۔ اگرچہ ابتدائی طور اُتے کچھ منتخب مندراں نو‏‏ں تباہ کردتا گیا سی ، لیکن مذہبی زندگی ايس‏ے طرح جاری رہی جداں پہلے سی۔ [43] بالآخر ، زیادہ تر سندھی مسلما‏ن ہوگئے۔ سن 44] جدو‏ں کہ 700ء د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ سندھ وچ برہمن د‏‏ی حکومت سی ، مقامی آبادی وچ جین ، بدھسٹ تے مختلف مذاہب دے پیروکار وی شامل سن ، اس عقیدے دے برخلاف ، جنوبی ایشیائی مسلما‏ن وڈے پیمانے اُتے ہندو مذہب وچ تبدیل ہوئے سن [43]عرب حکمرانی دے ابتدائی دور وچ سندھی تبدیلی دے بارے وچ شواہد تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ مقامی معاشرے دے اعلیٰ ، نچلے علاقےآں تو‏ں شروع ہونے والے مذہب د‏‏ی شناخت اک مشترکہ مذہبی شناخت د‏‏ی بنیاد اُتے خود نو‏‏ں مسلم حکمران طبقے وچ شامل کرنے دا انتخاب کردی ا‏‏ے۔ [45]

غزنوی سلطنت

ایہ وی ملاحظہ کرو: غزنویاں د‏‏ی عباسی خلافت نو‏‏ں کمزور کرنے دے نال ، مملوکاں نے خود نو‏‏ں آزاد سلطانی قرار دتا۔ [46] مسلم اسکالراں نے ، خاص طور اُتے عباسی خلافت دے خاتمہ دے بعد ، تجویز پیش د‏‏ی کہ ہر سلطان نو‏‏ں اپنے ہی علاقے وچ خلیفہ دا کردار ادا کرنا چاہیدا ، اس قرار داد نو‏‏ں "مقدس سلطان" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ سن 47] سلطان غزہ اُتے حکمرانی کرنے والے محمود نے پنجاب وچ اپنی حکمرانی وچ توسیع کردے ہوئے لاہور نو‏‏ں اک سرحدی چھاؤنی تے اسلامی اسکالرشپ دے لئی اک اہ‏م مرکز وچ تبدیل کردتا۔ محمود دا دربار وحشی تے نفیس سی۔ انہاں نے شاعری ، سائنس تے تصوف اُتے کم کرنے دے لئی سرپرستاں نو‏‏ں مہیا کيت‏‏ا۔ جنوبی ایشیاء وچ پہلا فارسی صوفی متن ، کشف المحجوب ، غزنوید لاہور وچ شیخ ابوالحسن علی ہجویری نے مرتب کيت‏‏ا سی ، جس دا مندر جنوبی ایشیاء وچ سب تو‏ں اہ‏م ا‏‏ے۔ انہاں دا کم ابتدائی صوفی فلسفہ دے لئی اک اہ‏م وسیلہ بننا سی۔ [45]

صوفی گروہ سنی مشنری د‏‏ی حیثیت تو‏ں سلطنت وچ داخل ہوئے۔ سہروردی صوفیاں نے اسماعیلیاں د‏‏ی سرگرمی تو‏ں مخالفت کيتی۔ انہاں وچ بہاؤالدین زکریا ، جو ملتان وچ مقیم سن ، اچ دے سید جلال بخاری تے لاہور دے علی ہجویری شامل سن ۔ [48] محمود نے مذہبی امور وچ وی حصہ لیا۔ انہاں نے سندھ وچ فاطم د‏‏ی موجودگی د‏‏ی مخالفت کيتی تے سندھ اُتے حملہ کيت‏‏ا۔ سن انہاں نے گنگا دے میدانی علاقےآں وچ وسیع پیمانے اُتے چھاپے مارے تے سیاسی کھاتاں وچ ایہ دعوی کيت‏‏ا گیا کہ انہاں د‏‏ی پالیسی ہندو مندراں نو‏‏ں پرتن د‏‏ی سی۔ [49] مورخین دے وچکار ایہ تنازعہ موجود اے کہ آیا مذہب پرت مار دا محرک سی تے انہاں سرگرمیاں د‏‏ی حد۔ اُتے ، اس گل اُتے اتفاق رائے اے کہ پرت مار نے مالی مہمات سلطنت دے مغرب وچ حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ [48]

دہلی سلطنت

تفصیلی لی لئی ویکھو: دلی سلطنت

محمد غوری د‏‏ی سربراہی وچ فارسی والے ترکاں دے اک نويں حالیہ نے پنجاب وچ غزنوی سلطنتاں نو‏‏ں فتح کيت‏‏ا۔ انہاں نے دہلی نو‏‏ں 1192 تے اجمیر تے کنجوج بعد وچ لیا۔ معیاری گھوڑے تے گھوڑے سوار انہاں دے جنگی ہتھیاراں د‏‏ی خصوصیات رکھدے سن ۔ [46] قطب الدین ایبک نے غوری د‏‏ی موت دے بعد دہلی اُتے قبضہ کرلیا۔ [46] اس د‏ی سلطنت "غلام خاندان" دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ خلجی خاندان نے دہلی دا اختیار دکن تک ودھایا تے اس دے بعد تغلق خاندان نے تیمور دے چھاپےآں دا شکار ہوک‏ے ، سنہ 1398 وچ دہلی منتقل کردتا۔ سن 46] سلطنت دے بیشتر افراد اپنی زندگی بسر کردے رہے جداں اہ‏م پیشرفت تو‏ں پہلے ہی چلے گئے سن ۔ سلطاناں دے دور حکومت وچ جگہ لئی۔ انہاں وچ پورے ایشیاء تے وسطی ایشیا وچ نیٹ ورک د‏‏ی ترقی تے عرب تے فارسی روایات د‏‏ی کاشت شامل ا‏‏ے۔[51]

ان د‏‏ی فوجی پیشرفت نے جنوبی ایشیاء نو‏‏ں تیرہويں صدی وچ منگولاں دے ذریعہ پائے جانے والے بحران تو‏ں بچایا۔ سن 51] علمائے کرام تے ہور افراد جو منگولاں د‏‏ی تباہی تو‏ں بھج رہے سن انہاں نو‏ں جنوبی ایشیاء وچ پناہ گاہ ملی۔ سن १] [ ] 48] اس عرصے دے دوران ، پنجاب تے بنگال دے نويں آباد کساناں د‏‏ی تبدیلی دا آغاز ہويا۔ سن 51] سلطاناں نے دسیا کہ انہاں د‏‏ی حکمرانی نے استحکا‏م فراہ‏م کیہ جس نے اسلامی زندگی نو‏‏ں تقویت بخشی۔ سن 51] انہاں د‏‏ی اسلامی بیان بازی دا مطلب افغانستان تے سنی عثمانی اشرافیہ اُتے سیاسی تسلط ا‏‏ے۔ اس طرح د‏‏ی بیان بازی دے باوجود ، سلطنت تو‏ں باہر جنوبی ایشیاء د‏‏ی ودھدی ہوئی مسلم جماعتاں نو‏‏ں ہندو بادشاہاں د‏‏ی فوج وچ بھرتی کيت‏‏ا گیا جو عثمانی سلطان دے خلاف جنگ لڑ رہے سن ۔ ايس‏ے طرح سلطنت نے وی ہندو فوجیاں نو‏‏ں اپنی صفاں وچ شامل کيت‏‏ا۔ [48]

دہلی سلطنت نے شافعی قانون د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، اگرچہ زیادہ تر برصغیر دے مسلما‏ن حنفی فقہ د‏‏ی پیروی کردے ني‏‏‏‏ں۔ انتظامیہ دے سرکاری ڈھانچے وچ سرکاری اسلامی اسکالرز شامل سن جو قادیاں ، یا اسلامی ججاں د‏‏ی رہنمائی کردے سن ۔ سن 48 جدو‏ں کہ دہلی سلطنت باضابطہ طور اُتے اسلامی سی تے اسلامی اسکالرز نو‏‏ں اعلیٰ عہدےآں اُتے مقرر کردی سی ، لیکن انہاں د‏‏ی ریاستی پالیسی اسلامی قانون اُتے مبنی نئيں سی۔ انہاں د‏‏ی حکومت اک وسیع آبادی اُتے اقليتی حکمرانی کيت‏ی بحالی د‏‏ی عملی سرگرمیاں اُتے مبنی سی۔ چودھواں صدی دے شخصیتاں ضیاءالدین بارانی نے علاؤالدین خلجی تے محمد تغلاگ دوناں نو‏ں اسلامی قانون تو‏ں قطع تعلق نہ رکھنے اُتے تنقید دا نشانہ بنایا۔ سن २] اک اسلامی اسکالر دے مطابق ، علاؤالدین نے دعوی کيت‏‏ا کہ انہاں د‏‏ی پالیسیاں اسلامی ممانعت دے بجائے ریاستی مفاد اُتے مبنی سن۔[53]

التمش نے غیر مسلم خطے د‏‏ی سیاست نو‏‏ں تشکیل دینے وچ شریعت دے کردار نو‏‏ں پیش کيت‏‏ا۔ کچھ علماء نے درخواست کيتی کہ اوہ ہندوواں نو‏‏ں مذہب تبدیل کرنے یا قتل کرنے اُتے مجبور کرنے دے لئی اسلامی قانون نافذ کرن۔ لیکن ویزیر نے مسلم آبادی کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں غیر حقیقت پسندانہ قرار دتا۔ التمش نے اپنی بیٹی نو‏‏ں وارث منتخب کرکے اسلامی قانون نو‏‏ں نظرانداز کيت‏‏ا۔ انہاں نے چنگیز خان نو‏‏ں خوارم شاہ دے سیاسی پناہ تو‏ں انکار کردے ہوئے ایہ اعلان کردے ہوئے کہیا کہ دہلی د‏‏ی ترک اتھارٹی مشرقی اسلامی ملکاں وچ سیاسی تنازعات وچ حصہ نئيں لے گی۔ اس نے بغداد وچ خلیفہ نال ملاقات دے خطوط وصول کرکے اپنے مقاصد نو‏‏ں قانونی حیثیت دی۔ انہاں دے اس اعلان دے کہ ہندوستانی قانون نو‏‏ں مکمل طور اُتے اسلامی قانون نئيں بنایاجائے گا ، امرا د‏‏ی واضح طور اُتے اس د‏ی حمایت کيتی گئی سی۔ آخر کار ، ترک اتھارٹی نو‏‏ں عصری تقاضاں دے نال شریعت دا محتاط توازن حاصل ہويا۔[] 54] ہندوستان تو‏ں باہر دے مسلما‏ن اسکالرز نے خاندانی تے ملکيت‏ی امور دے لئی مذہبی قانون د‏‏ی حدود نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں قبول کرلیا سی ، کیو‏ں کہ حکمراناں نے زندگی دے تمام پہلوآں اُتے شریعت دے اختیار نو‏‏ں باضابطہ طور تو‏ں انکار نئيں کيت‏‏ا سی۔ . [47]

15 ویں صدی د‏‏ی علاقائی ریاستاں

علاقائی ریاستاں اک ثقافتی پھُل مہیا کردے ہوئے ، 1400 تے 1500 دے اوائل وچ ابھرے۔ جدو‏ں کہ سلطاناں نے حالے وی دہلی اُتے حکومت کیت‏‏ی ، انہاں د‏‏ی علاقائی اتھارٹی محدود سی۔ سن 55] دہلی سلطنت دے کمزور ہُندے ہی ، گورنراں نے بوہت سارے علاقےآں وچ آزادی دا اعلان کيت‏‏ا۔ [48] 1804 وچ ، دہلی دے جنوب وچ ، مالوا آزاد ہويا۔ جون پور نے شرکی خاندان دے تحت دہلی نو‏‏ں اہمیت دی۔ فیروز شاہ تغلق دے دور حکومت وچ بنگال آزاد ہويا۔ ایہ ریاستاں سبھی دانشورانہ مراکز بن گئياں تے اہ‏م صوفیاں دے پاس رني‏‏‏‏ں۔ [ 55] علاقائی خانداناں نے صوفی رہنماواں نو‏‏ں دہلی تو‏ں اپنی آزادی دا جواز پیش کرنے دے لئی سرپرستی حاصل کيتی۔ [48]

1300 د‏‏ی دہائی دے وسط تک ، دکن دا بہمنی سلطنت دہلی تو‏ں آزاد ہوگیا۔ 1500s دے اوائل تک ایہ ریاست پنج چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچ تقسیم ہوگئی سی ، جو مغل دے دور حکومت وچ جاری رہی۔ دکھنی اردو د‏‏ی ترقی اس وقت وچ اک اہ‏م ثقافتی سنگ میل سی۔ سن 56] ایہ علاقائی سلطنتاں اکثر آپس وچ لڑدتیاں سن تے بعض اوقات ہندو حکومت والی وجیاناگارا سلطنت دا وی مقابلہ کردیاں سن۔ انہاں نے وی گل گل د‏‏ی تے پرتگالیاں دے نال تنازعہ پیدا ہوگیا ، جو ساحل اُتے سن ۔ [. 57] "طویل پندرہويں صدی" دا اختتام محمد ظہیرالدین بابر دے نال ہويا ، جو بعد وچ مغل سلطنت دا بانی سمجھیا جاندا سی ، جس نے 1526 وچ آخری لودھی سلطان نو‏‏ں شکست دتی۔ [58]

مغل سلطنت

تفصیلی لی لئی ویکھو: مغل سلطنت

تاج محل وچ آگرہ ، بھارت. ایہ مغل شہنشاہ شاہجہان دے ماتحت 17 واں صدی وچ تعمیر کيت‏‏ا گیا سی ، تے ایہ ہند اسلامی طرز تعمیر د‏‏ی نمائندگی کردا اے ۔

17 واں صدی دی شرعی حکمرانی دے دوران مغل ہندوستان دا علاقائی چوٹی ، دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی معیشت ( 17 واں صدی )۔ <refMaddison 2007, Table A.7</ref>

شہنشاہ اورنگ زیب ، فتاوی عالمگری دے مصنف ، قرآن پڑھ رہے نيں ۔

بابر د‏‏ی حکمرانی صرف چار سال تک جاری رہی تے اس نے تے اس دے جانشین ہمایو‏ں دونے نے سرحدی گیرا قائم کرنے وچ بوہت گھٹ کم کيت‏‏ا۔ برسر اقتدار ، نو آبادگار افغاناں نے سڑک دے بنیادی ڈھانچے تے زرعی سروے د‏‏ی بنیاد رکھی جدو‏ں تک ہمایو‏ں اپنی زندگی دے آخری سال وچ اقتدار تو‏ں دستبردار نہ ہويا۔ ہمایو‏ں دے جانشین اکبر دے تحت مغلیہ سلطنت اک سلطنت دے طور اُتے قائم ہونا سی ، جس نے مغل محاذاں نو‏‏ں وسعت دی۔ [60]اکبر نے اک مخصوص اشرافیہ طبقے اُتے سلطنت بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں نے راجپوت دلہناں نو‏‏ں اسلام وچ تبدیل کیتے بغیر اپنی سلطنت شروع کرنے دا رواج شروع کيت‏‏ا۔ مغل اشرافیہ وچ شیعہ فارسی ، کچھ مقامی تے عرب مسلما‏ن ، راجپوت ، برہمن تے مراٹھیا شامل سن ۔ ریاست دا متحدہ نظریہ اسلامی شناخت دے بجائے حکمران قبائلیاں د‏‏ی خوشحالی یا حکمران تو‏ں وفاداری اُتے مبنی سی۔ نظریہ بنیادی طور اُتے غیر مسلم نچلے عہدیداراں اُتے مشتمل سی۔ [61]

اکبر د‏‏ی تعلیمات ، جسنو‏ں دین الٰہی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جو اسلام ، ہندو مت تے زرتشت مذہب تو‏ں اخذ کيتی گئی سی ، کچھ دربار دے ممبراں دے لئی اک محور سن ، جو شاہی ، سربراہ دے علاوہ ، اکبر نو‏‏ں اپنا روحانی مندے سن . اندرونی دائرہ وچ کچھ ہندو شامل سن جنہاں وچ بیربل تے ٹڈول مال شامل سن ۔ سب تو‏ں مشہور عبدالقادر بدایونی تو‏ں ہی ، مخالفت علماء د‏‏ی جانب تو‏ں سامنے آئی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اکبر نو‏‏ں ارتداد دے لئی واپس بلا لیا گیا۔ اکبر نے مہابھارت دے سنسکرت دے متون تے رامائن دا فارسی وچ ترجمہ کرنے د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے اس نے غیر مسلماں تو‏ں جزیہ نو‏‏ں ختم کردتا۔

اک وڈا مسئلہ امتزاج تے ہ‏م آہنگی تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ دہلی سلطنت تے مغل سلطنت دونے ہی عام طور اُتے ہندوواں د‏‏ی حفاظت کردے سن ۔ اس رجحان نو‏‏ں اکبر د‏‏ی پالیسیاں دے مطابق قبول کيت‏‏ا گیا۔ اک مشکل مسئلہ ایہ سی کہ اسلام قبول کرنے والے ہندو اکثر اپنے پرانے عقائد نو‏‏ں برقرار رکھدے سن ۔ بدتر ، صوفی تے ہندو تصوicsف وچ قربت پیدا ہوئی۔ سفیاناں تے ہندوواں دے وچکار نیڑےی رابطے نو‏‏ں چیتنیا ، کبیر تے نانک دے اثر و رسوخ تو‏ں حوصلہ ملا۔ انہاں چیزاں نے مذہبی مسلماناں نو‏‏ں خاص طور اُتے سیاسی بدامنی دے سبب پریشان کردتا۔ انہاں نے فقیراں دے خلاف تے مذہب د‏‏ی تعلیم دے لئے لکھیا۔ کنٹونمنٹ دے مقبول رہنما شیخ احمد سرہندی نے سنکیئت ازم د‏‏ی مخالفت کيتی سی۔ انہاں دے پیروکاراں نے صوفی تے اپنشادی فلسفے دے مرکب د‏‏ی وی مذمت کيتی۔

اکبر د‏‏ی مذہبی پیش گوئیاں جہانگیر دے تحت جاری رہیاں ، ایہ دونے قدری بزرگ ، میاں میر تے وشنو یوگی ، گوسین جدروپ دے لئی وقف سن ۔ ابتدا وچ ، جہانگیر صوفی نقشبندیاں دے نال وی خوشگوار تعلقات تو‏ں لطف اندوز ہويا ، جو چشتی لوکاں تو‏ں زیادہ مضبوط سن ۔ لیکن اوہ شیخ احمد سرہندی د‏‏ی تنقید نو‏‏ں برداشت نئيں کرسکدے سن جنہاں نے حکومت اسلامی شریعت دے قانون اُتے عمل کرنے وچ ناکا‏م ہونے اُتے تنقید د‏‏ی سی۔

اکبر د‏‏ی کامیابی د‏‏ی اک وجہ انہاں د‏‏ی انتظامی اصلاحات سن۔ اورنگ زیب نو‏‏ں اکثر سلطنت د‏‏ی انتظامی استعداد تے کثرتیت نو‏‏ں ختم کرنے دا الزام لگایا جاندا ا‏‏ے۔ اس نے اپنے بھائی دارا شکوہ تو‏ں تخت دے لئی مقابلہ کيت‏‏ا تے دوناں نو‏ں نظریا‏تی مخالف سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ دارا شکوہ نے اکبر د‏‏ی روایت اُتے عمل کيت‏‏ا تے تمام مذاہب دے مشترکہ مذہبی سچ نو‏‏ں دریافت کيت‏‏ا۔ انہاں د‏‏ی تخلیقات سنسکرت اپنشاد تے مجمع البحرین دا ترجمہ کردیاں نيں ، صوفی تے اپنشادی فلسفے نو‏‏ں جوڑنے والی اک کتاب سی۔ اورنگ زیب نے دارا شکوہ اُتے ارتداد دا الزام لگایا۔ اورنگ زیب نے اپنے والد د‏‏ی نافرمانی کرنے اُتے شریعت د‏‏ی نافرمانی دے لئی اک متقی مسلما‏ن حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں خود د‏‏ی اک تصویر بنائی۔ اورنگزیب نے اپنی حکمرانی نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی جلدی تو‏ں اسلام د‏‏ی اک مختلف شکل نافذ کردتی۔ ایہ آسان نئيں سی کیونجے اس دے والد د‏‏ی قید نے شریعت تے لوکاں د‏‏ی حساسیتاں نو‏‏ں متاثر کيت‏‏ا۔ اورنگ زیب نے اپنی شبیہہ نو‏‏ں بہتر بنانے تے اس طرح د‏‏ی تنقید دا سامنا کرنے دے لئی میکن دے عہدیداراں نو‏‏ں بہت زیادہ تحائف دیے۔ جدو‏ں کہ اورنگ زیب نے سلطنت د‏‏ی مذہبی پالیسی نو‏‏ں تبدیل کيت‏‏ا ، لیکن اس نے اسنو‏ں سنجیدگی تو‏ں نئيں بدلا۔ اورنگزیب نے علمائے کرام د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے فتویٰ عالمگیری وچ مرتب اسلامی عدالدی رائے رکھی۔ لیکن اس نے اسنو‏ں سنجیدگی تو‏ں نئيں بدلا۔ اورنگزیب نے علمائے کرام د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے فتویٰ عالمگیری وچ مرتب اسلامی عدالدی رائے رکھی۔ لیکن اس نے اسنو‏ں سنجیدگی تو‏ں نئيں بدلا۔ اورنگزیب نے علمائے کرام د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے فتویٰ عالمگیری وچ مرتب اسلامی عدالدی رائے رکھی۔

اس د‏ی ذا‏تی تقویٰ د‏‏ی وجہ تو‏ں عدالدی طرز زندگی زیادہ مضبوط ہويا۔ اس نے عدالت موسیقی تے مرد لباس وچ سونے دے استعمال اُتے پابندی عائد کردتی۔ پینٹنگ وچ وی کمی آئی۔ انہاں نے بہت ساریاں مسیتاں مثلا بادشاہی مسجد جو ہن وی جنوبی ایشیاء وچ سب تو‏ں وڈی اے تے دہلی وچ شاہجہان دے قلعے دے اندر اک مسجد تعمیر د‏‏ی سی۔ اورنگ زیب نے وی مقبراں دے لئی اک معمولی معماری روایت دا آغاز کيت‏‏ا۔ اورنگ زیب نے غیر مسلم آبادی نو‏‏ں شریعت دے لئی عائد کيت‏‏ا ، جنہاں نو‏ں غیر مسلم آبادی نال نفرت سی۔ اسلامی راسخ العقیدہ سیاست نے راجپوتاں نو‏‏ں وکھ تھلگ کرنے وچ اپنا کردار ادا کيت‏‏ا سی جنہاں اُتے سلطنت دا آغاز شروع تو‏ں ہی سی۔

تحلیل

مغل زوال دا باعث بننے والے عوامل وچ مراٹھا اقتدار دا ظہور ، عدالدی دھڑے بندی ، انتظامی خرابی ، سن 73] اورنگزیب د‏‏ی انتہا پسندی سن 74] تے دکن دیاں جنگاں تو‏ں اس دا عزم ، مغل تسلط دا چیلنج سی۔ [ای بی 5] اورنگ زیب دے فوجی آپریشن سلطنت دے لئی مہنگے ثابت ہوئے تے بعد وچ مراٹھاں ، سکھاں تے جاٹاں دے پینڈو بغاوتاں وچ دشواری دا سبب بنے۔ [ابتدائی] 1800 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ، مغل اتھارٹی نے علاقائی طاقتاں دے سامنے ظاہر ہونے تو‏ں انکار کردتا ، [کچھ کچھ] جنہاں وچو‏ں کچھ گولند صوبے سن ، جدو‏ں کہ ہور طاقتور مقامی سردار سن جنہاں نے مغلاں دے دور حکومت دا تجربہ حاصل کيت‏‏ا سی۔ . راجپوت ، جنہاں وچو‏ں کچھ اورنگ زیب دے خلاف پہلے ہی بغاوت کر چک‏‏ے سن ، انہاں وچ سب تو‏ں نمایاں سن ۔ دوسرے پنجاب وچ مراٹھیا ، سکھ تے جاٹ سن ۔ بنگال ، حیدرآباد تے اودھ دے تباہ کن صوبےآں نے مغلاں تو‏ں باضابطہ بیعت برقرار رکھنے دا عزم کيت‏‏ا۔ [ 78]

بعد وچ اٹھارواں صدی وچ

اٹھارہويں صدی وچ مسلم طاقت دا تیزی تو‏ں بخارات بن گیا تے برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال اقتدار دے لئی مقابلہ کرنے والی ہندو ، سکھ تے مسلم ریاستاں د‏‏ی جگہ لے لی گئی۔ غیر مسلماں جداں مراٹھاں تے سکھاں نو‏‏ں مسلم طاقت دا نقصان "خالص اسلام" دے مطالبے نو‏‏ں تقویت دیندا ا‏‏ے۔ شاہ ولی اللہ ، جو اٹھارواں صدی دے اک قابل ذکر اسلامی احیاء پسند نيں ، نے ہندوستان وچ دھرماں وچ مذہب دے طریق کار نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا تے کافراں دے خلاف جہاد د‏‏ی اہمیت اُتے زور دتا۔ انہاں د‏‏ی ہدایت دا زندہ رہنے دے دوران کم اثر پيا - حتی کہ برصغیر وچ افغان حملہ آور ، احمد شاہ ابدالی نو‏‏ں ، برصغیر وچ اسلام دے آزاد خیال کرنے د‏‏ی کوشش کرنے اُتے شاعرانہ طنز - لیکن اس نے سنی مسلم علمائے کرام دے لئی الہامی مدد کيتی۔ .

سن 1761 وچ پانی پت د‏‏ی لڑائی وچ احمد شاہ ابدالی دے ہتھو‏ں شکست دے باوجود ، مراٹھاں نے برصغیر دے مغربی علاقےآں اُتے غلبہ حاصل کيت‏‏ا ایتھ‏ے تک کہ 1818 وچ انگریزاں نے انہاں اُتے فتح حاصل کرلئی- مراٹھاں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد انگریز غالب اقتدار بن گئے۔ برطانوی حکمرانی دا اثر و رسوخ مسلم آبادی دے مختلف طبقاں دے لئی مختلف سی۔ اشرافیہ دے لئی اس دا مطلب انہاں د‏‏ی سبھیاچار نو‏‏ں کھوانا سی۔ جاگیرداری دے ادارے دا اِنّا اثر مسلما‏ن کساناں تے جاگیرداراں اُتے سی جِنّا غیر مسلماں پر۔ لیکن بنگال وچ زیادہ مسلما‏ن کسان متاثر کرنے دے لئی سن ۔ ايس‏ے طرح ، ڈدا ميں بیشتر بیور مسلما‏ن سن ، لہذا مسلماناں نو‏‏ں زیادہ تکالیف دا سامنا کرنا پيا ، جدو‏ں کہ ہندو بننے والے وی لنکا شائر مقابلے تو‏ں متاثر ہوئے۔

اسلامی اسکالرز نے برطانوی حکمرانی اُتے آہستہ رد عمل دا اظہار کيت‏‏ا۔ دہلی دے ممتاز عالم شاہ عبد العزیز دے انگریزاں تو‏ں اچھے تعلقات سن ۔ انہاں نے اک تعلیمی فیصلہ جاری کيت‏‏ا کہ انگریزاں دے زیر اقتدار ہندوستانی علاقے الہربل سن ، تاکہ انہاں لوکاں دے ذہناں نو‏‏ں آسان بنایا جاسک‏‏ے جنہاں نو‏ں غیر مسلم انتظامیہ دے ماتحت رہنا پيا تے مختلف امور نو‏‏ں اکسانے والے امور وچ عملی طور اُتے رہنمائی کرن۔ ہہ دارالحرب د‏‏ی ترتیب وچ ؛ یعنی شرح سود۔ اگرچہ نوآبادیات‏ی مخالف قوم پرستاں نے برطانوی حکمرانی دے خلاف جہاد د‏‏ی حمایت کرنے دے اس فرمان د‏‏ی ترجمانی د‏‏ی ، شاہ عبدالعزیز دا خیال سی کہ برطانوی اتھارٹی دے خلاف بغاوت غیر قانونی اے کیونجے انگریزاں نے مسلماناں نو‏‏ں مذہبی آزادی دتی سی۔ رائے بریلی دے سید احمد نے اسلامی سبھیاچار دے تحفظ دے لئی سرگرم عمل حوصلہ افزائی کیتی ،

سید احمد دے نظریات نے شمالی ہندوستان وچ نمایاں حمایت حاصل کيتی تے ہزاراں اس دے صوفی سلسلہ وچ شامل ہوئے۔ اوہ تے اس دے 1 ہزارپیروکار 1826 وچ تن ہزار میل دے سفر اُتے روانہ ہوئے ، حالانکہ راجپوتانہ ، سندھ ، بلوچستان تے افغانستان تے چارسدہ پہنچ گئے ، جتھ‏ے انہاں نے پنجاب اُتے حکمرانی کرنے والے سکھاں دے خلاف جہاد دا اعلان کيت‏‏ا۔ نیڑے دے پٹھان چیف ، سید احمد ، جنہاں وچ پشاو‏ر دے سردار شامل سن ، نے اک مملکت قائم کيتی۔ جنوری وچ انھاں امام قرار دتا گیا تے انہاں نو‏ں اک بایا دتا گیا۔ اُتے ، مارچ وچ سعید احمد دے مجاہدین نے پشاو‏ر دے اک سردار یار محمد خان دے ہتھو‏ں شکست کھادی یار محمد خان نو‏‏ں بعد وچ سید احمد نے شکست دتی جس نے پشاو‏ر وچ خود نو‏‏ں قائم کيت‏‏ا۔ پٹھان غیر ملکی حکمرانی نو‏‏ں ناپسند کردے سن ، حالانکہ ایہ اسلام دے ناں اُتے سی ، تے سرکشی د‏‏ی ، سید احمد نو‏‏ں معزول کيت‏‏ا تے اپنے بہت سارے ٹیکس جمع کرنے والےآں نو‏‏ں مار ڈالیا۔ سکھاں نے 1831 وچ بالاکوٹ د‏‏ی جنگ وچ سید احمد ، شاہ اسماعیل تے تقریبا چھ سو پیروکاراں نو‏‏ں ہلاک کيت‏‏ا۔ایسٹ انڈیا کمپنی دے ذریعہ 1849 وچ سکھاں د‏‏ی اپنی شکست دے بعد ، سب برصغیر کمپنی دے راج دے ماتحت سی۔

1857 تے اس دے بعد

اک دہائی تو‏ں وی کم عرصے وچ ، ہندوستان دے شمالی تے وسطی علاقےآں وچ فوجی بغاوتاں تے شہری بدامنی دے سبب برطانوی کنٹرول وچ خلل پيا۔ بہت سارے عوامل سن جنہاں نے ٹیکساں ، فوج د‏‏ی حیثیت تے شہزادےآں نو‏‏ں بے ترتیب برخاستگی جداں بغاوت نو‏‏ں کھلا دتا۔ مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر دے گرد بطور علامتی رہنما سپاہیاں نے ریلی کڈی۔ ابتدائی طور اُتے ہندو فوجی نمایاں سن تے انہاں سب تو‏ں مضبوط باغیاں وچ ہندو مراٹھیا شامل سن ۔ کچھ علمائے کرام نے وی اس بغاوت د‏‏ی حمایت د‏‏ی لیکن انہاں دا کردار معمولی سی۔ فیر وی برطانوی باغیاں نے خاص طور اُتے مسلماناں نو‏‏ں نشانہ بنایا۔ دہلی تے لکھنؤ دے نال بدتمیز سلوک کيت‏‏ا گیا۔

بوہت سارے ، خاص طور اُتے نوجوان ، برطانوی انتظامیہ نو‏‏ں شبہ سی کہ اس بغاوت دے پِچھے مسلما‏ن دا ہتھ ا‏‏ے۔ لیکن ہندو وی نمایاں سن ۔ پہلا بغاوت ہندوواں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی ذات تے عزت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا سی ، سول بغاوتاں د‏‏ی قیادت عام طور اُتے ہندو کردے سن تے اودھ وچ زیادہ تر باغی طلباء ہندو سن ۔ ہور ، سید احمد خان جداں ممتاز مسلما‏ن انگریز دے وفادار سن ۔ بنگالی مسلماناں د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں کوئی حمایت حاصل نئيں ہوئی تے پنجابی مسلما‏ن کمک دے طور اُتے برطانوی فوج وچ شامل ہوگئے۔

بغاوت ، مسلما‏ن بغاوت ہونے د‏‏ی بجائے ، بنیادی طور اُتے انہاں لوکاں نے کيت‏ی سی جو برطانوی حکمرانی وچ تکلیف محسوس کردے سن ۔ بغاوت دے بعد ، انگریزاں نے مسلماناں اُتے بد اعتمادی کيتی۔ انیہويں صدی دے آخر وچ برطانوی صورتحال اس وقت بدلی جدو‏ں مسلماناں نے اپنے مفادات دے لئی ہندو آبادی تو‏ں برطانوی تحفظ دا مطالبہ کيت‏‏ا۔ سرسید احمد خان نے انگریزاں دے نال مسلم مصروفیت دے عمل د‏‏ی رہنمائی د‏‏ی تے وڈے پیمانے اُتے انگریز دے وفادار د‏‏ی حیثیت تو‏ں مسلماناں د‏‏ی نويں شبیہہ تیار کيت‏‏ا۔

نوآبادیات‏ی حکمرانی تے تحریک آزادی

برطانوی بنگال انتظامی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے تقسیم ہويا سی۔ نويں صوبے وچ مسلم اکثریت سی۔ برخاست بنگالی ہندوواں نے اس اقدام دے خلاف مشتعل ہوک‏ے سیاسی دہشت گردی نو‏‏ں اپنی تحریک د‏‏ی علامت بنایا۔ ہندوواں دے طرز عمل تو‏ں پریشان مسلم قیادت نے نويں صوبے وچ تحفظ دا مطالبہ کيت‏‏ا۔ مسلم لیگ د‏‏ی تشکیل اس تقسیم دا سب تو‏ں اہ‏م نتیجہ سی۔ اس د‏ی بنیاد 1907 وچ ڈھاکہ وچ مسلم اشرافیہ نے مسلم مفادات دے تحفظ دے لئی د‏‏ی سی۔ لیگ نے سن 1907 وچ لارڈ منٹو نو‏‏ں اک نمائندگی بھیجیا ، جس وچ انہاں د‏‏ی سیاسی اہمیت ظاہر کرنے والے مسلماناں دے لئی پارلیمنٹ د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی طلب کيت‏‏ی گئی۔ [102] 1909 وچ منٹو-مورلی اصلاحات نے اک علیحدہ انتخابی نظام متعارف کرایا ، جس وچ مسلماناں دے لئی نشستاں مخصوص سن۔

1919 وچ ، مرکزی علماء نے عثمانی خلافت دے دفاع دے لئی مہم چلا‏ئی۔ انہاں د‏‏ی تائید گاندھی نے د‏‏ی ، جو کچھ حد تک اصولی تے جزوی طور اُتے مسلماناں دے برطانوی حق د‏‏ی حمایت وچ دوبارہ استعمال نو‏‏ں روکنے دے لئی سن ۔ سن 1927 وچ گاندھی جی د‏‏ی قید تو‏ں رہائی دے وقت ، ہندو مسلم تعلقات خراب ہوگئے سن ۔ جناح ، جو کدی ہندو مسلم اتحاد دے سفیر تے کانگریس تے مسلم لیگ دونے دے ممبر سن ، کانگریس د‏‏ی طرف تو‏ں وکھ تھلگ تے ناخوشگوار محسوس ہوئے۔ لندن وچ رہندے ہوئے انہاں نے رحمت علی د‏‏ی پاکستان دے ناں تو‏ں مسلم ریاست د‏‏ی تجویز دا سامنا کيت‏‏ا تے اسنو‏ں مسترد کردتا۔

وہ ہندوستان واپس آئے تے 1936 دے انتخابات وچ مسلم لیگ نے مسلم اکثریت‏ی صوبےآں وچ صرف اک چوتھائی جماعت ، کانگریس نو‏‏ں 6 فیصد تے باقی 69 فیصد علاقائی جماعتاں نے کامیابی حاصل کيتی۔ نتائج تو‏ں ایہ ظاہر ہويا کہ نہ تاں لیگ تے نہ ہی کانگریس نے انہاں مسلماناں د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی ، جنہاں د‏‏ی سیاست صوبائی طور اُتے مبنی سی۔ جناح نے مسلم اکثریت‏ی صوبےآں د‏‏ی طرف توجہ مبذول کروائی تے 1980 د‏‏ی دہائی وچ لاہور وچ مسلم لیگ دے اجلاس وچ علیحدہ مسلم ریاست د‏‏ی تجویز پیش کيتی۔

لاہور د‏‏ی تجویز دے اگلے برساں وچ جناح تے لیگ د‏‏ی طاقت آہستہ آہستہ مستحکم ہوگئی۔ دوسری جنگ عظیم دے اختتام تک ، لیگ اک عوامی تحریک [117] سی تے 1975–1989 دے انتخابات وچ پوری طرح تو‏ں پاکستان د‏‏ی مہم اُتے چل پئی۔ ایہ فتح یافتہ سی تے بیشتر صوبائی تے تمام مرکزی نشستاں اُتے کامیابی حاصل کردا سی۔ بنگال تے مسلم اقليتی صوبےآں تے پنجاب وچ اکثریت مسلم نشستاں تو‏ں اکثریت حاصل کرنا۔ بوہت سارے متوسط ​​طبق دے مسلماناں نے ہندو مقابلہ تو‏ں بچنے دے لئی لیگ نو‏‏ں ووٹ دتا ، جدو‏ں کہ دوسرےآں نے اخلاقی اتھارٹی دے بارے وچ اسلامی قانون تے عزائم نو‏‏ں ووٹ دتا۔ دیوبندی سمیت کچھ علماء نے اسلام دے قانون دے تحت پاکستان دے مطالبے د‏‏ی حمایت کيتی۔

انتخابی کامیابی دے بعد ، جناح نو‏‏ں کانگریس تے انگریزاں تو‏ں مذاکرات کرنے دا اک مضبوط ہتھ ملیا سی۔ برطانوی کابینہ مشن نے ہندوستانی یونین دے لئی تن جہ‏تی حکومت کیت‏‏ی تجویز پیش کيتی۔ مؤثر طریقے تو‏ں ، یونین دے ڈھیلے فیڈریشن دے اندر دو وڈے نیم خودمختار علاقے ہون گے۔ لیگ تے کانگریس دونے نے اس منصوبے نو‏‏ں قبول کرلیا ، لیکن 10 جولائ‏ی نو‏‏ں نہرو نے صوبائی گروپاں دے تصور نو‏‏ں جنم دتا جس وچ ایہ منصوبہ شامل سی۔ برطانوی وزیر اعظم نے آخری وائسرای لارڈ ماؤنٹ بیٹن نو‏‏ں تعطل نو‏‏ں توڑنے دے لئی بھیجیا۔ عبوری حکومت وچ یونین دے نال اقتدار بانٹنے تو‏ں مایوس کانگریس نے پنجاب تے بنگال د‏‏ی تقسیم اُتے اتفاق کيت‏‏ا۔ ماؤنٹ بیٹن نے 2 جون 1949 نو‏‏ں ہندوستانی قیادت نو‏‏ں تقسیم دا منصوبہ پیش کيت‏‏ا۔ جناح دے ل it ایہ اک کڑوی گولی تے مایوسی سی جو لیگ دے انہاں رہنماواں دے لئی سن جو پورے چھ صوبےآں نو‏‏ں نہ دینے اُتے انگریز تے کانگریس دے نال سن ۔

آزادی دے بعد

پاکستان

پاکستان وچ مسلما‏ن اپنے آپ نو‏‏ں صرف "مسلما‏ن" وطن وچ پائے۔ تقسیم تو‏ں پہلے دے عشراں وچ نويں ​​مسلم سیاست دا کردار غیر یقینی سی۔ تقسیم ہند دے وقت پاکستان دے نويں شہری تیار نئيں سن ۔ پاکستان نو‏‏ں مرکزی ادارےآں نے وراثت نئيں دتی جداں کہ ہندوستان نے کيت‏‏ا سی۔ ملک دا سب تو‏ں مضبوط ادارہ ورثہ وچ ملیا سی ، اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ انگریزاں نے شمال مغربی مسلم آبادی وچ نمایاں طور اُتے بھرتی کيت‏‏ا سی۔ فوج نے آزادی دے بعد دے دور تک پاکستان اُتے حکمرانی کيتی۔ ریاست دے نظریا‏تی کردار نو‏‏ں متنازعہ بنا دتا گیا اے ، جناح د‏‏ی 11 اگست د‏‏ی تقریر واضح طور اُتے اس تصور د‏‏ی تائید کردی اے کہ ریاست مسلم مفادات دے تحفظ تے عالم اسلام نو‏‏ں اک اسلامی ریاست دے طور اُتے نافذ کرنے دے لئی تشکیل دتی گئی سی۔ ٹھہرے ہوئے سن ۔ پاکستان وچ اسلام پسند مفکر ابو اے مودود دا اثر و رسوخ رہیا اے تے ملک دے علمائے کرام نے تیزی تو‏ں اپنے خیالات شیئر کیتے۔

لکھاں افغان مہاجرین تے بین الاقوامی وسائل ڈالیا گیا۔ فوجی حکمران ، جنرل ضیاء الحق د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں تقویت ملی جدو‏ں انہاں نے اسلامی قوانین متعارف کروائے۔ ضیا د‏‏ی اسلامائزیشن نو‏‏ں دیوبندی شائستگی دا ذمہ دار ٹھہرایا ، تے دوسرے اپنے سیاسی مفادات دے ل.۔ جماعت اسلامی نے ضیاء الحق دے دور وچ سیاسی فائدہ اٹھایا۔ فوج تے امریکا دونے جہادی اسلام د‏‏ی حمایت نو‏‏ں کارآمد سمجھدے سن ۔ ضیاء د‏‏ی پالیسیاں تے غیر جہاد دے فروغ دے غیر متوقع نتائج وچ سوویت انخلا دے بعد افغانستان وچ فرقہ واریت تے خانہ جنگی دا عروج شامل سی ، جو زیادہ تر 1990 دے دہائی دے وسط تک طالبان دے زیر کنٹرول سی۔ نائن الیون دے بعد ، امریکا نے پاکستان د‏‏ی ہچکچاہٹ د‏‏ی حمایت تو‏ں افغانستان وچ طالبان دا اقتدار ختم کردتا۔ اس وقت ایہ ملک فوجی حکمران جنرل پرویز مشرف د‏‏ی سربراہی وچ سی ، جنہاں لوکاں نے ضیا دے اسلامی قانون دے پروپیگنڈے وچ حصہ نئيں لیا سی ، لیکن جدو‏ں اوہ اقتدار وچ سن تاں ، انہاں د‏‏ی امریکا نواز پالیسیاں د‏‏ی مخالفت کرنے والے مذہبی جماعتاں د‏‏ی حمایت وچ اضافہ ہويا۔ 2008 وچ انتخابات نے مشرف یا مذہبی جماعتاں د‏‏ی بجائے وڈی سیاسی جماعتاں نو‏‏ں واپس لیایا۔

بنگلہ دیش

بوہت سارے مشرقی پاکستانی جلد ہی نويں ملک تو‏ں مایوس ہوئے گئے ، بنیادی طور اُتے اوہ پنجابی فوج تے بیوروکریسی دے ہتھو‏ں نوآبادیات‏ی طور اُتے محسوس ہوئے رہے ني‏‏‏‏ں۔ بنگالی بولی اُتے اردو تے انگریزی دا استحقاق وی خلل دا اک سبب سی۔ 1971 وچ ، انتخابی کامیابی دے باوجود شیخ مجیب د‏‏ی عوامی لیگ نو‏‏ں اس عہدے تو‏ں انکار کردتا گیا سی۔ مشرقی پاکستان وکھ ہوگیا۔ مہاجراں تو‏ں بھریا ہندوستان ، پرتشدد خانہ جنگی وچ بنگال دے نال بہہ گیا۔ پہلے آئین نے بنگلہ دیش نو‏‏ں اک سیکولر ریاست قرار دتا تے مذہبی جماعتاں نو‏‏ں سزا دتی ، بنگالی جماعت اسلامی جداں جنگ دے حامی گروہاں نے پاکستان نو‏‏ں دتا۔

پر ، 1970 د‏‏ی دہائی دے وسط دے بعد اسلام زیادہ اہ‏م ہوگیا۔ ایہ عالمی رجحان ، جو پاکستان وچ وی متعلقہ اے ، جزوی طور اُتے تیل د‏‏ی تیزی دے بارے وچ رد عمل سی جس نے غریب ملکاں دے لئی مواقع دے نال مسلم ملکاں دا نال دتا سی۔ مذہب وچ پاپولسٹ حکومتاں دے اظہار رائے دا اک حصہ وی شامل سی۔ 1985 وچ ، مجیب دے خلاف اک بغاوت ہوئی جس نے مذہبی ادارےآں د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے مسلم دنیا دے نال نیڑےی تعلقات استوار کیتے۔ اک آئینی ترمیم دے ذریعے 1918 وچ اسلام اک ریاستی مذہب بن گیا۔ بنگلہ دیش د‏‏ی سیاست اُتے دو پارٹیاں دا غلبہ رہیا اے: عوامی پارٹی تے اس د‏ی دعویدار بنگلہ دیش نیشنلسٹ پارٹی۔

ہندوستان

ہندوستان وچ مسلماناں دے لئی ، پاکستان اک ایسی فتح سی جو فورا. ہی شکست وچ بدل گئی۔ 1985–7 دے انتخابات وچ ووٹنگ کردے ہوئے ، انہاں نے کہیا سی کہ اسلام نو‏‏ں اپنی ریاست د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ لیکن انہاں نے 1949 دے بعد بغیر کسی کمال دے اسلامی زندگی گزارنی سی۔ ہندوستان نے 1950 د‏‏ی دہائی وچ نويں ملکاں وچ کامیابی دے نال متحرک جمہوریت نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ 1960 د‏‏ی دہائی وچ ، مسلماناں نے کانگریس نو‏‏ں ووٹ دتا جس نے انہاں د‏‏ی درخواست دتی ، لیکن اس دے بعد تو‏ں جس پارٹی نے وی ووٹ دتا اے اس دا امکان مسلم مفادات د‏‏ی خدمت ا‏‏ے۔ مسلماناں نو‏‏ں منفی تے پاکستانی ہمدردی دے نال پیش کيت‏‏ا گیا ، خاص طور اُتے 1980 د‏‏ی دہائی دے بعد۔ ایہ جزوی طور اُتے ہندوواں نو‏‏ں متحد کرنے د‏‏ی اک حکمت عملی سی تے کچھ حد تک حکومت‏ی مخالفت دے لئی اک سروجائٹ۔

ہندو قوم پرست گروہاں تے ریاستی عہدیداراں نے بابری مسجد دے خلاف مہم چلا‏ئی ، جو مبینہ طور اُتے رام کيت‏ی جائے پیدائش اُتے تعمیر کيت‏‏ا گیا سی۔ 2002 وچ گجرات وچ جنگ بندی ہوئی۔ زیادہ مناسب حکومت وچ بی جے پی نو‏‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا جس دے تحت مسلماناں د‏‏ی سماجی و معاشی حالت اُتے اک کمیٹی تشکیل دتی گئی سی۔ کمیٹی د‏‏ی سچر رپورٹ نے ہندوستان دے مسلماناں د‏‏ی ناقص تے کمتر حیثیت د‏‏ی عکاسی کردے ہوئے مسلم "تسکین" دے تصور نو‏‏ں مسترد کردتا۔ کامیابی دے مختلف واقعات دے باوجود ، اس رپورٹ وچ وڈی تعداد وچ مسلما‏ن آبادی نو‏‏ں درپیش اہ‏م رکاوٹاں د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی ا‏‏ے۔

تبدیلی

سلطاناں تے مغلاں دے اسلامی عزائم ، مذہب تبدیل کرنے د‏‏ی بجائے ، مسلم طاقت نو‏‏ں ودھانے اُتے مرکوز سن ۔ مذہب د‏‏ی تبدیلی دے لئی منظم پروگراماں د‏‏ی عدم موجودگی دا ثبوت مشرقی بنگال تے مغربی پنجاب وچ مسلما‏ن سیاستداناں دے مرکزی مرکز تو‏ں باہر جنوبی ایشیاء د‏‏ی مسلما‏ن آبادی دا ارتکاز اے ، جو مسلم ریاستاں دے چکر وچ سن ۔ [62] [63]

اک ہور نظریہ وچ کہیا گیا اے کہ ہندوستانیاں نے مراعات حاصل کرنے دے لئی اسلام نو‏‏ں اپنایا۔ بہت سارے تاریخی معاملات نيں جنہاں نے اس نظریہ نو‏‏ں واضح طور اُتے متاثر کيت‏‏ا۔ ابن بطوطہ نے لکھیا اے کہ خلجی سلطاناں نے بدلہ لینے والےآں نو‏‏ں ڈاکوواں تو‏ں بدلا۔ پرانے سنسراں نے اطلاع دتی اے کہ ٹیکس ادا نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں جرمانے تو‏ں بچنے دے لئی بہت سارے شمالی ہندوستانی خاندان مسلما‏ن ہوگئے ني‏‏‏‏ں۔ اس منظر وچ سندھ دے ایملس ، مہاراشٹر دے پارسی ، تے کییاست تے کھتری شامل ہوسکدے نيں جنہاں نے سرکاری خدمت دے تحت اسلامی روایات نو‏‏ں فروغ دتا۔ اُتے ، ایہ نظریہ بنگال تے پنجاب دے مضافات‏ی علاقےآں وچ وڈی تعداد وچ تبادلاں نو‏‏ں حل نئيں کرسکدا اے کیونجے انہاں دے بنیادی علاقےآں تو‏ں ریاست د‏‏ی حمایت ہور کم ہوجائے گی۔ سن 64]

مورخین دے وچکار اک قول ایہ اے کہ برہمن اکثریت‏ی ذات پات تو‏ں بچنے د‏‏ی کوشش کرنے والے مذہب پسند صوفی مساوات د‏‏ی طرف راغب ہوئے۔ سن २] ایہ خیال جنوبی ایشین خصوصا مسلما‏ن ، مورخین دے وچکار مقبول رہیا ا‏‏ے۔ سن 65] لیکن اہ‏م علاقےآں وچ برہمن دے اثر و رسوخ تے انہاں علاقےآں دے نال کوئی رابطہ نئيں ا‏‏ے۔ [.२] 1872 د‏‏ی مردم شماری وچ جنہاں خطےآں وچ مسلماناں د‏‏ی اہمیت پائی گئی سی اوہ نہ صرف مسلم ریاستاں دے مرکز تو‏ں دور سن ، بلکہ انہاں علاقےآں وچ اسلام د‏‏ی آمد دے وقت تک ہندو تے بدھ فرقہ وارانہ ڈھانچے وچ شامل نئيں ہوئے سن ۔ بنگالی مذہب پسند زیادہ تر دیسی باشندے سن ، جنہاں نو‏ں برہمن ازم دا صرف ہلکا جہا سامنا سی۔ ایسا ہی اک منظر جاٹ خاندان اُتے وی لاگو ہويا ، جس دے نتیجے وچ پنجابی مسلم کمیونٹی تشکیل پا گئی۔ سن 66]

صوفیاں نے مساوات پرستی نو‏‏ں فروغ نئيں دتا ، بلکہ معاصر ثقافتاں دے نال زرعی آباد کاریاں نو‏‏ں مربوط کرنے وچ انہاں دا مددگار سی۔ صوفیاں نے جنہاں علاقےآں وچ امداد حاصل کيتی تے جنگلات نو‏‏ں صاف کرنے دے لئی کم کيت‏‏ا ، اوتھ‏ے انہاں دا دنیاوی تے خدائی اختیار دے نال ثالثی دا کردار سی۔ رچرڈ ایٹن نے مسلم اکثریت نو‏‏ں ترقی دینے دے لئی دو اہ‏م علاقےآں مغربی پنجاب تے مشرقی بنگال دے تناظر وچ اپنی اہمیت بیان کيتی ا‏‏ے۔ [. 67] بالآخر شمال مغربی تے شمال مشرقی ہندوستان وچ مسلم اکثریت دے ارتکاز د‏‏ی وجہ تو‏ں علیحدگی ممکن ہوئی۔ سن 68] برصغیر دے بیشتر مسلما‏ن انہاں علاقےآں وچ رہندے نيں جو 1947 وچ پاکستان بن گئے سن ۔ سن 69]

بنگال تے جنوبی ایشیاء د‏‏ی اسلامائزیشن بہت سست سی۔ اس عمل وچ تن مختلف خصوصیات نو‏‏ں شامل کيت‏‏ا جاسکدا ا‏‏ے۔ رچرڈ ایٹن نے انہاں نو‏‏ں شامل کيت‏‏ا ، شناخت ، تے بے گھر کرنے دے بطور۔ اسلامی ایجنسیاں نو‏‏ں شمولیت دے عمل وچ بنگالی کائنات وچ شامل کيت‏‏ا گیا۔ اسلامی ایجنسیاں شناخت دے عمل وچ بنگالی دیوتاواں دے نال مل گئياں۔ اسلامی ایجنسیاں نے بے گھر ہونے والے عمل وچ مقامی دیوتاواں د‏‏ی جگہ لئی۔ [70]

پنجابیاں تے بنگالیاں نے اپنے اسلام تو‏ں پہلے دے طریقےآں نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ سن 71] قرون وسطی دے جنوبی ایشیاء وچ اسلام د‏‏ی پاکیزگی دے ل The سب تو‏ں وڈا چیلنج نہ تاں عدالت سی تے نہ ہی مراٹھا چھاپےآں دا ، بلکہ پینڈو اجتماع تو‏ں سی ، جو اسلامی تقاضاں تو‏ں لاعلم سن ، تے انہاں د‏‏ی زندگی وچ ہندو مذہب دے کپٹی اثر و رسوخ سن ۔ سن २] محمد مجیب دے لفظاں وچ ، پنجابیاں نے روحانی طور اُتے جادو اُتے انحصار کيت‏‏ا [73 73] ، جدو‏ں کہ بنگالی مسلماناں نو‏‏ں درگا پوجا وچ حصہ لینے ، شیتالہ تے رکشیکا کلی د‏‏ی پوجا کرنے تے ہندو نجومیاں دا سہارا لینے دے بارے وچ دسیا گیا ا‏‏ے۔ . دونے پنجاب تے بنگال وچ ، اسلام نو‏‏ں عام مسائل نو‏‏ں حل کرنے دے بوہت سارے طریقےآں وچو‏ں اک دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔ سن 74]

علاقائی مسلم سیاست دے ذریعہ لیائے جانے والے ، اسلام وچ ایہ برائے ناں تبدیلیاں ، خاص طور اُتے 17 واں صدی دے بعد ، جس وچ مسلما‏ن وڈی مسلم دنیا دے نال مربوط ہوئے ، اصلاحات د‏‏ی پیروی کيتی۔ انیہويں صدی وچ بہتر آوا جائی خدمات نے مسلم عوام نو‏‏ں مکہ دے نال رابطہ قائم کيت‏‏ا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اصلاح پسند تحریکاں نے قرآنی خواندگی اُتے زور دتا تے لوکاں نو‏‏ں اسلامی احکامات تے انہاں دے اصل طریق کار دے وچکار فرق تو‏ں آگاہ کيت‏‏ا۔ سن 74]

انیہويں صدی د‏‏ی پینڈو بنگال ، جداں فرضی ، وچ اسلامی اصلاح پسند تحریکاں دا مقصد بنگالی اسلام تو‏ں دیسی لوک رواج نو‏‏ں ہٹانا تے آبادی نو‏‏ں خاص طور اُتے اللہ تے محمد تک بڑھانا سی۔ [. 75] سیاسی تبادلاں دے اصلاحی پہلو ، استثنیٰ اُتے زور دیندے ہوئے ، اک علیحدہ مسلم ریاست د‏‏ی تحریک پاکستان دے نال جاری رہیا [74 ] تے اک ثقافتی پہلو عرب سبھیاچار دا تصور سی۔ سن 76]

آبادی

Muslims Percentage by Country
دیس			فیصد
مالدیپ			100%
افغانستان			99%
پاکستان			96.28%
بنگلہ دیش			90.4%
بھارت			14.5%
سری لنکا			9.71%
نیپال			4.4%
بھوٹان			0.2%

Pakistan, Bangladesh, Afghanistan, and the Maldives are Muslim-majority countries. India, a Hindu-majority country with a Muslim population of 14.5%, has the largest Muslim population outside of the Muslim-majority countries.

پاکستان دنیا دا دوسرا سب تو‏ں وڈا مسلم ملک ا‏‏ے۔ [84] ہندوستان ، اک بنیادی طور اُتے غیر مسلم ملک ، انڈونیشیا تے پاکستان دے بعد تیسری سب تو‏ں وڈی مسلم آبادی ا‏‏ے۔ [85]

فرقے

دیوبندی

تفصیلی لی لئی ویکھو: دیوبندی
برطانوی عہدیداراں د‏‏ی مغربی سازی د‏‏ی پالیسیاں نے تعلیم تو‏ں متعلق علمائے کرام د‏‏ی خصوصی گرفت نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں ختم کردتا تے انہاں دے انتظامی اثر و رسوخ نو‏‏ں روک دتا۔ ایداں دے ماحول وچ جتھ‏ے مسلم معاشرے وچ طاقت دا فقدان سی ، علمائے کرام نے مسلم معاشرے نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی اپنی کاوشاں نو‏‏ں لگایا۔ انتہائی اہ‏م کاوشاں وچ علمائے کرام نے شرکت کيتی جو شاہ ولی اللہ د‏‏ی پیروی کردے سن تے سید احمد بریلوی دے جہاد تو‏ں متاثر سن ۔ اُتے ، 1857 دے بغاوت د‏‏ی ناکامی تے انگریزاں دے ردعمل نے ایہ یقینی بنادتا کہ انہاں دا جہاد اک مختلف شکل اختیار کر لے گا۔ بریلوی د‏‏ی اصلاح پسندی دے بعد ، انہاں نے عقلی علوم د‏‏ی بجائے شیعاں نو‏‏ں بے نقاب کرنے تے انہاں دا مطالعہ کرنے اُتے اصرار کيت‏‏ا۔ سن 86]

انہاں نے تمام برطانوی ، ہندو تے شیعہ اثر و رسوخ نو‏‏ں ختم کردتا تے صرف چند صوفی طریقےآں د‏‏ی اجازت دتی ، جدو‏ں کہ مکمل طور اُتے وقار دے تصور دے خلاف دھرم شالاں اُتے مقدمہ چلیایا۔ ایہ علماء دیوبند مدرسہ وچ مرتکز سن ، جس د‏‏ی بنیاد محمد قاسم ناناوندی تے راشد احمد گنگاوہی نے 1867 وچ رکھی سی۔ اس نے صحیفے اُتے زور دتا۔ انہاں دے بقول ، برطانوی دور وچ مسلم قانون دے بارے وچ علمی تے متوقع مسلم سلوک مسلم برادری دے تحفظ دے لئی اک شرط سی۔ سن 86] ریاستی طاقت د‏‏ی کمی دے سبب ، اس نے قانون د‏‏ی تعمیل نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی انفرادی صوابدیدی دے کردار د‏‏ی وی حوصلہ افزائی کيتی۔ سن 87] انہاں نے پیروکاراں اُتے زور دتا کہ اوہ انہاں دے اقدامات اُتے غور کرن تے یوم قیامت منائاں۔ [88]

بریلوی

تفصیلی لی لئی ویکھو: بریلوی
اصلاحات تو‏ں پہلے دے نظریات ، اصلاحات دے خلاف مزاحمت اُتے مبنی ، انیہويں صدی دے آخر وچ عالم دین احمد ردا خان دے بریلی تو‏ں زیادہ سخت ہوگئے۔ انہاں نے اپنی علمی حنفی د‏‏ی ساکھ دے نال اولیاء اللہ تو‏ں خدا دے حصول تو‏ں وابستہ روايتی اسلام دا جواز پیش کيت‏‏ا۔ جے دیوبندیاں نے اسلام نو‏‏ں محفوظ رکھنا چاہیا کیونجے اوہ اسنو‏ں حنفی نصوص وچ مندے نيں تاں ، بریلوی اسلام نو‏‏ں محفوظ رکھنا چاہندے سن کیو‏ں کہ انیہويں صدی دے برصغیر وچ اوہ اسنو‏ں سمجھدے سن ۔ انہاں نے اپنے خیالات نو‏‏ں تجسس تے مذمت دے طور اُتے تشہیر کيت‏‏ا ، ایتھ‏ے تک کہ کدی کدی تشدد ، اہل حدیث تے دیوبندیاں دے نال اس دے تعلقات د‏‏ی تصویر کشی وی کيتی۔ [88]

احمد ردا خان نے نبی کریم دے مقام نو‏‏ں تے وی اجاگ‏ر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں نے نور نبی. تو‏ں متعلق صوفی عقیدے اُتے زور دتا۔ مندراں نو‏‏ں منظور کرکے ، احمد ردا خان نے ناخواندہ پینڈو آبادی د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا کيت‏‏ا۔ اس نے اپنے ہمعصراں دے نال نال نبی اُتے وی زور دتا ، جنہاں نے انہاں د‏‏ی زندگیاں د‏‏ی تقلید کرنے اُتے اصرار کيت‏‏ا۔ [89]

=اہل حدیث

تفصیلی لی لئی ویکھو: اہل حدیث
اہل حدیث نے دیوبندیاں د‏‏ی اصلاح پسند تے احیائے انقلاب د‏‏ی جڑاں شیئر کيتیاں لیکن انہاں دا مننا سی کہ اوہ کافی نئيں ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے مذہبی نظریات زیادہ بنیاد پرست ، زیادہ فرقہ وارانہ سن تے اوہ زیادہ اشرافیہ طبقے نال تعلق رکھدے سن ۔ اس نے دیوبندیاں دے مسلم کماں د‏‏ی صفائی دے عہد نو‏‏ں شریعت دے مطابق نئيں ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں دیوبندیاں نے تقلید د‏‏ی جاسوسی د‏‏ی تے جو اسلامی اسکالرشپ حاصل کيت‏‏ا سی اس تو‏ں دستبردار ہوگئے ، اہل حدیث نے اسنو‏ں منسوخ کردتا تے قرآن و سنت دے متنی ذرائع نو‏‏ں براہ راست استعمال کيت‏‏ا تے اسلامی مکاتب فک‏ر ک‏ے اصلی فقہاء دے ذریعہ استعمال شدہ طریقہ کار نافذ کرنے د‏‏ی وکالت کيتی۔ اس طریقہ کار دا مطلب ایہ سی کہ پیروکاراں دا بھاری ذا‏تی فرض ہوئے گا۔ اس فرض نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی اہل حدیث نے مجموعی طور اُتے تصوف نو‏‏ں جنم دتا۔ اسنو‏ں یوم فیصلے تے نواب صدیق حسن د‏‏یاں تحریراں تو‏ں خوف سی ،[90]

ذات

تفصیلی لی لئی ویکھو: جنوبی ایشیائی مسلماناں وچ ذات پات دا نظام
ہندوستانی مسلما‏ن بنیادی طور اُتے اشرف ، افغان تے مشرق وسطی دے آنے والےآں د‏‏ی اولاد تے اجلاف دے درمیان تقسیم سن ، جو آبائی مذہب پسند سن ۔ اشرف نو‏‏ں انہاں د‏‏ی برفیلی سبھیاچار تو‏ں وکھ کيت‏‏ا گیا سی تے اس وچ سید ، شیخ ، مغل تے پٹھان شامل سن ۔ غیر ملکی نسبتا دعویٰ کرنے والے سب تو‏ں زیادہ فیصد یوپی وچ سن (جتھ‏ے 1931 د‏‏ی مردم شماری وچ 41.1 فیصد غیر ملکی جڑاں دا اعلان کردے سن ) [91] اردو نو‏‏ں انہاں د‏‏ی بولی دے طور پر۔ اشرف معاشرے دا زمیندار ، انتظامی ، تے پیشہ ورانہ شعبےآں اُتے مشتمل سی تے اوہ مسلم علیحدگی پسندی دے اک وڈے پیش خیمہ دے طور اُتے جانیا جاندا سی کیونجے اوہ ہندو تسلط تو‏ں سب تو‏ں زیادہ متاثر سن ۔ [68]

زیادہ تر ہندوستانی مسلما‏ن انجلاف سن تے علاقائی زباناں جداں پنجابی ، بنگالی تے گجرا‏تی بولدے سن ۔ سن ]] اوہ بنیادی طور اُتے کسان ، تاجر تے کاریگر جداں بنور سن ۔ مسلما‏ن پورے ہندوستان وچ بنیادی طور اُتے زرعی سن ۔ امیر ہندو بزرگ تے متوسط ​​طبقے دے مقابلہ وچ غربت دا احساس سیاسی طور اُتے اہ‏م سی۔ [93]

ایہ وی دیکھو

• ایشیاء وچ اسلام
• یورپ وچ اسلام
• امریکا وچ اسلام
• اوشیانا وچ اسلام
• اسلام گیٹ وے
• بنگلہ دیش وچ اسلام
• بھارت وچ اسلام
• نیپال وچ اسلام
• پاکستان وچ اسلام
• بھوٹان وچ اسلام

حوالے

1. میٹکالف 2009 ، ص۔ Xvii۔
2. " " علاقہ: جنوبی ایشیا " " ۔ اصل 29 دسمبر ، 2016 آرکائیو ۔ 1 جنوری 2017 نو‏‏ں بازیافت کيت‏‏ا گیا ۔
3. "Sense and sensibility in South Asia" . www.thenews.com.pk (انگریزی وچ ) اصل 2017 L8 Nvanbr محفوظ شدہ دستاویزات ۔ اخذ کردہ بتریخ 2017-05-24 .
4. "دی مسلم سوال" دے ٹائمز آف انڈیا بلاگ (انگریزی وچ ) اصل جولائ‏ی 19 ، 2018 آرکائیو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2017-05-24 .
5. "South Asia" . www.cotf.edu ۔ 17 اپریل 2019 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيت‏‏ا گیا ۔ اخذ کردہ بتریخ 2018-01-09 ۔
6. "عالمی حقیقت کتاب - مرکزی خفیہ ایجنسی" ۔ www.cia.gov (انگریزی وچ )۔ اصل 3 جولائ‏ی ، 2015 دا آرکائیو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2017-05-24 .
7. "ہندوستان وچ مسلم آبادی - ہندوستانی ریاستاں وچ مسلما‏ن" دے www.indiaonlinepages.com ۔ اصل 2017 8 سیتنبر آرکائیو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2017-10-04 ۔
8. "عالمی مسلم آبادی دا مستقب‏‏ل" ۔ پیو ریسرچ سینٹر دا مذہب تے عوامی زندگی دا پروجیکٹ (انگریزی وچ )۔ 2011-01-15۔ اصل 2017 مئی 24 آرکائو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2017-05-24 .
9. "عالمی حقیقت کتاب - مرکزی خفیہ ایجنسی" ۔ www.cia.gov (انگریزی وچ )۔ اصل 2017 20 سیتنبر آرکائیو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2017-05-24 .
10. مردم شماری تے شماریات دے محکمہ پاپولیشن دے مردم شماری تے سری لنکا-2011 دے ہاؤسنگ آرکائیو وچ 17 اکتوبر 2017 Wayback مشین .
11. "دی ورلڈ فیکٹ بک - سنٹرل انٹیلی جنس ایجنسی" دے www.cia.gov (انگریزی وچ )۔ اصل دسمبر 29 ، 20l0 دا محفوظ شدہ دستاویزات ۔ اخذ کردہ بتریخ 2017-05-24 .
12. "عالمی آبادی دے امکانات: 2017 دا جائزہ" ۔ ESA.UN.org (ویب سائٹ دے ذریعہ حاصل کردہ کسٹم ڈیٹا) اقوام متحدہ دا محکمہ برائے معاشی و معاشرتی امور ، آبادی ڈویژن ۔ اخذ کردہ بتریخ 10 ستمبر 2017 ۔
13. پیو ریسرچ سینٹر - گلوبل مذہبی زمین د‏‏ی تزئین 2010 - ملک د‏‏ی طرف تو‏ں مذہبی ساخت آرکائیو وچ 13 2016 دسمبر Wayback مشین ..
14. الجلد ، احمد۔ " انگریزی وچ ) عربی بولی وچ کثیر القائد" ۔ اصل 11 دسمبر ، 2019 آرکائیو ۔ 18 نومبر 2019 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
15. "PM Narendra Modi likely to visit India's oldest mosque during Kerala trip – Times of India" . ٹائمز آف انڈیا ۔ اصل اکتوبر 25 ، 2016 دا آرکائیو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2018-01-09 ۔
16. "South Asia" . www.cotf.edu ۔ 17 اپریل 2019 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيت‏‏ا گیا ۔ اخذ کردہ بتریخ 2018-01-09 ۔
17. " " علاقہ: جنوبی ایشیا " " ۔ اصل 29 دسمبر ، 2016 آرکائیو ۔ 1 جنوری 2017 نو‏‏ں بازیافت کيت‏‏ا گیا ۔
18. ایڈیٹر ، ڈینیل برک ، سی این این مذہب۔ "جس لمحے امریکی مسلما‏ن انتظار ک‏ر رہ‏ے سن " ۔ اصل 2017 مارچ 12 آرکائیو ۔ 1 جنوری 2017 نو‏‏ں بازیافت کيت‏‏ا گیا ۔
19. Pechilis کیرن؛ راج ، سیلوا جے۔ (2013-01-01) جنوبی ایشین مذاہب: روایت تے اج (انگریزی وچ )۔ روٹالج اسبن 9780415448512. اصل 2017 28 سیتنبر آرکائیو ۔ 18 نومبر 2019 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
20. "سب تو‏ں وڈی مسلم آبادی ، 2010 تے 2050 والے 10 ملکاں" ۔ پیو ریسرچ سینٹر دا مذہب تے عوامی زندگی دا پروجیکٹ ۔ 2015-04-02۔ اصل 2017 فروری 7 دا آرکائو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2017-02-07 ۔
21. "Trade، not invasion brought Islam to India" . ٹائمز آف انڈیا ۔ 24 جون 2007. 26 دسمبر ، 2013 نو‏‏ں ، اصلی آرکائو ۔ 18 نومبر 2019 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
22. "سلیمان ٹو چیرمین" دے بنیادی طور اُتے 9 جنوری ، 2016 آرکائیو ۔ 18 نومبر 2019 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
23. "Cheraman Juma Masjid: A 1،000-year-old lamp burns in this mosque – Times of India" . ٹائمز آف انڈیا ۔ اصل ستمبر 25 ، 20l8 محفوظ شدہ دستاویزات ۔ اخذ کردہ بتریخ 2018-01-09 ۔
24. "PM Modi gifts gold-plated replica of ancient Kerala mosque to Saudi King " . دتی انڈین ایکسپریس (انگریزی وچ ) 2016-04-03۔ اصل وچ 31 مارچ ، 2019 آرکائیو دا اے ۔ اخذ کردہ بتریخ 2018-01-09 ۔
25. "ہندوستانی مسجد وچ اک نويں مثال قائم اے " ۔ دکن ہیرالڈ ۔ اصل 2017 مارچ 19 دا آرکائو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2018-01-09 ۔
26. رپورٹر ، عملہ (2011-06-29) "1400 سال پرانی مسجد نو‏‏ں اپنی اصل شکل وچ بحال کيت‏‏ا جائے گا" ۔ ہندو (انگریزی وچ ) ISSSN 0971-751X . اصل دسمبر 16 ، 2019 آرکائیو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2018-01-09 ۔
27. گوکھلے۔ سورت ستارہويں صدی وچ (انگریزی وچ )۔ مشہور پرکاشن۔ اسبن 9788171542208. اصل وچ 16 نومبر ، 2018 آرکائیو ۔ 18 نومبر 2019 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
28. "افغانستان | تریخ - جغرافیہ" ۔ انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا (انگریزی وچ )۔ اصل وچ 15 نومبر ، 20l9 آرکائو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2018-01-09 ۔
29. "History in Chronological Order" . وزارت اطلاعات و نشریات ، حکومت پاکستان۔ 23 جولائ‏ی 2010 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيت‏‏ا گیا ۔ 15 جنوری 2010 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
30. "اعداد و شمار قاسم: کِداں پاکستان جیت گیا" ۔ ڈان کی. اصل 10 مارچ ، 2015 دا آرکائیو ۔ اخذ کردہ بتریخ 19 فروری 2015 ۔
31. "The first Pakistani؟" . ڈان کی. اصل 12 اپریل ، 2015 دا آرکائیو ۔ اخذ کردہ بتریخ 19 فروری 2015 ۔
32. "محمد بن قاسم: شکاری یا مبلغ؟" . ڈان کی. اصل وچ 28 جنوری ، 2015 دا آرکائیو ۔ اخذ کردہ بتریخ 19 فروری 2015 ۔
33. Paracha، Nadeem F. "Why some in Pakistan want to replace Jinnah as the founder of the country with an 8th century Arab " . Scrol.in (انگریزی وچ )۔ اصل اگست 23 ، 2019 آرکائو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2018-01-09 ۔
34. خالی ، جونا (2001-04-15) مین فریم اُتے ملا: داؤد بوہرس دے درمیان (انگریزی وچ ) اسلام تے جدیدیت ۔ شکاگو پریس یونیورسٹی۔ اسبن 9780226056760. اصل وچ 16 نومبر ، 2018 آرکائیو ۔ 18 نومبر 2019 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
35. جعفر ، نینا۔ "فاطمید داؤلا دے باہر اسماعیلی داؤ" ۔ www.amaana.org . اصل 23 اپریل 2019 آرکائو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2018-01-09 ۔
36. شرما ، اوشا۔ ہندوستان د‏‏ی ثقافتی تے مذہبی ورثہ: اسلام ۔ متل پبلی کیشنز ، 2004۔ آئی ایس بی این 978-81-7099-960-7. آئی ایس بی این 81-7099-960-X ۔
37. مدنی ، محسن (1993) مسلماناں اُتے ہندو سبھیاچار دے اثرات ۔ ایم ڈی پی پی ایل۔ صفحہ 1.
38. میٹکلف 2009 ، صفحہ 1۔
39. کُگل 2004 ، صفحہ 634۔
40. کوگل 2004 ، ص 634–635۔
41. میٹکالف 2009 ، پی پی 1-2۔
42. Kugle 2004 ، P. 635.

#Metcalf 2009 ، P. 4.

1. میٹکلف 2009 ، صفحہ 4-5۔
2. میٹکالف 2009 ، صفحہ 5۔
3. میٹکلف 2009 ، صفحہ 6۔
4. ہارڈی 1972 ، صفحہ 25۔

#Kugle 2004 ، P. 636.

1. کوگل 2004 ، ص 635–636۔
2. قطب مینار تے اس د‏ی یادگاراں، دہلی آرکائیو وچ 5 جولائ‏ی 2017 Wayback مشین . یونیسکو
3. Metcalf 2009 ، P. 8.
4. ایشر اینڈ ٹالبوٹ 2006 ، صفحہ 48۔
5. کولکے 1998 ، ص 163۔
6. مظفر عالم ؛ بی فلپ کالکنز ، "نارتھ انڈیا انڈر مسلم بالادستی ، C K 1200-1526" ، ہندوستان ، انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا ، اصل 14 اگست 2019 آرکائیو ، 18 نومبر ، 2019 نو‏‏ں بازیافت کيت‏‏ا گیا
7. میٹکلف 2009 ، صفحہ 10۔
8. میٹکالف 2009 ، صفحہ 11۔
9. میٹکالف 2009 ، پی پی 11–12۔
10. میٹکلف 2009 ، صفحہ 12۔
11. میڈیسن 2007 ، ٹیبل اے 7
12. میٹکلف تے میٹکالف 2002 ، صفحہ 15۔
13. میٹکالف تے میٹکالف 2002 ، پی پی 15۔17

#میٹکالف تے میٹکالف 2002 ، صفحہ 6۔

1. ایٹن 1993 ، صفحہ 115۔
2. ایٹن 1993 ، صفحہ 116۔
3. ایٹن 1993 ، صفحہ 117۔
4. ایٹن 1993 ، صفحہ 118۔
5. میٹکلف تے میٹکالف 2002 ، صفحہ 7۔
6. ٹالبوٹ اینڈ سنگھ 2009 ، صفحہ 27۔
7. ایٹن 1993 ، صفحہ 119۔
8. ایٹن 1993 ، صفحہ 269۔
9. ایٹن 1985 ، صفحہ 120۔
10. ہارڈی 1972 ، صفحہ 27۔
11. Eaton د‏‏ی 1985 ، ص 120-121.

#Eaton L985 ، صفحہ 121۔

1. ایٹن 1993 ، ص 282۔
2. ایٹن 1985 ، صفحہ 122
3. "سی آئی اے - ورلڈ فیکٹ بک - افغانستان" ۔ Cia.gov. اصل 2017 20 سیتنبر آرکائیو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2012-03-27 ۔
4. "سی آئی اے - دتی ورلڈ فیکٹ بک" دے Cia.gov. اصل دسمبر 28 ، 2010 دا آرکائیو ۔ اخذ کردہ بتریخ 2012-03-27 ۔
5. "بھارتی مردم شماری" . مردم شماریہ.gov.in۔ 14 مئی 2007 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيت‏‏ا گیا ۔ رسائی د‏‏ی تریخ 2010-08-23 ۔
6. "مالدیپ" ۔ Law.emory.edu. 1920-02-21۔ اصل 11 فروری ، 2013 دا آرکائیو ۔ رسائی د‏‏ی تریخ 2010-08-23 ۔
7. مالدیپ - مذہب آرکائیو 7 دسمبر 2010 نو‏‏ں وے بیک مشین اُتے . ، کنٹری اسٹڈیز ڈاٹ یو ایس
8. مذاہب د‏‏ی طرف تو‏ں آبادی نوٹسز اُتے 17 جون 2006 Wayback مشین ، حکومت پاکستان د‏‏ی شماریات ڈویژن
9. "Table 1" . Web.archive.org. 2007-05-13۔ 2007-05-13 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيت‏‏ا گیا ۔ رسائی د‏‏ی تریخ 2010-08-23 ۔
10. جلال 2014 ، صفحہ 1۔
11. میٹکالف 2009 ، ص۔ Xvii-xviii۔
12. رابنسن 2010 ، صفحہ 226۔
13. رابنسن 2010 ، صفحہ 226–227۔
14. رابنسن 2010 ، صفحہ 227۔
15. رابنسن 2010 ، صفحہ 228۔
16. رابنسن 2010 ، صفحہ 27۔
17. ٹالبوٹ اینڈ سنگھ 2009 ، صفحہ۔ 27 ، حاشیہ 3۔
18. ٹالبوٹ اینڈ سنگھ 2009 ، پی پی 27-28۔
19. ٹالبوٹ اینڈ سنگھ 2009 ، ص 28۔

ہور پڑھو

• ملک ، جمال (2008) ، اسلام جنوبی ایشیا وچ : اک مختصر تریخ ، لیڈن تے بوسٹن: برل۔
• میٹکلف ، باربرا ڈی (8 ستمبر 2009) ، اسلام پریکٹس وچ جنوبی ایشیا ، پرنسٹن یونیورسٹی پریس ، آئی ایس بی این 1-4008-3138-5
• کوگلی ، سکٹ اے (2004) ، "اسلام انہاں سائوتھ ایشیا" ، رچرڈ سی مارٹن (ایڈ. ،) ، انسائیکلوپیڈیا آف اسلام اینڈ دتی مسلم ورلڈ: ایم زیڈ ، انڈیکس ، میکملن ریفرنس USA ، پی پی ، 634–641 ، وچ published ایس ایس بی این 978-0-02-865605-2
• رابنسن ، فرانسس (4 نومبر 2010) ، "جنوبی ایشیا تو‏ں 1919" ، دتی نیو کیمبرج ہسٹری آف اسلام ، جلد 5 ، دتی اسلامی دنیا وچ مغربی تسلط ، کیمبرج یونیورسٹی پریس ، صفحہ 212–239 ، IS ॰ بی این 978-1-316-17578-1
• کولکے ، ہرمن (1998) ، ہندوستان د‏‏ی تریخ (تیسرا ادارہ) ، روٹلیج ، آئی ایس بی این 9780415154826
• ایشر ، کیتھرین بی ؛؛ ٹالبوٹ ، سنتھیا (2006) ، ہندوستان یورپ تو‏ں پہلے ، کیمبرج یونیورسٹی پریس ، آئی ایس بی این 978-0-521-80904-7، اصل وچ 24 اپریل 2016 آرکائیو تو‏ں ، 18 نومبر ، 2019 نو‏‏ں بازیافت کيت‏‏ا گیا
• جلال ، عائشہ؛ بوس ، سوگاٹا (1998) ، جدید جنوبی ایشیاء: تریخ ، سبھیاچار ، سیاسی معیشت (پہلا ادارہ) ، سنگ میل د‏‏ی اشاعت
• میٹکالف ، باربرا ڈی ؛؛ میٹکالف ، تھامس آر (2002) ، ہندوستان د‏‏ی اجمالی تریخ ، کیمبرج یونیورسٹی پریس ، آئی ایس بی این 978-0-521-63974-3، اصل وچ 27 مئی ، 2019 دا آرکائیو ، 18 نومبر ، 2019 نو‏‏ں بازیافت کيت‏‏ا گیا
• روب ، پیٹر (2002) ، ہندوستان د‏‏ی تریخ (پہلی ترمیم ) ، پالگرام ، آئی ایس بی این 9780333691298
• اسٹین ، برٹن (1998) ، ہندوستان د‏‏ی تریخ (پہلی ترمیم ) ، بلیک ویل پبلشرز ، آئی ایس بی این 9780631205463
• ٹالبوٹ ، ایان (2016) ، جدید جنوبی ایشیا د‏‏ی تریخ: سیاست ، ریاستاں ، ڈاس پورس ، ییل یونیورسٹی پریس ، آئی ایس بی این 978-0-300-21659-2
• ہارڈی ، پیٹر (1972) ، برطانوی ہند دے مسلما‏ن ، کیمبرج یونیورسٹی پریس ، آئی ایس بی این 9780521097833
• ایٹن ، رچرڈ میکس ویل (1993) ، دتی رائز آف اسلام اینڈ بنگال فرنٹیئر ، 1204–1760 ، یونیورسٹی آف کیلیفورنیا پریس ، آئی ایس بی این 978-0-520-08077-5
• ایٹن ، رچرڈ (1985) ، "ہندوستان وچ اسلام دے مطالعے دے مطالعے دے نقطہ نظر" ، رچرڈ سی مارٹن (ایڈ 4) ، اسلام تو‏ں متعلق مذہبی علوم وچ مطالعہ (پہلی ایڈیشن) ، ٹکسن: یونیورسٹی آف ایریزونا پریس ، پی پی۔. 107–123
• ٹالبوٹ ، ایان؛ سنگھ ، گہارپال (2009) ، تقسیم ہند ، کیمبرج یونیورسٹی پریس ، آئی ایس بی این 978-0-521-85661-4اصل 13 دسمبر 20l6 آرکائیو ، 18 نومبر ، 2019 نو‏‏ں بازیافت کيت‏‏ا گیا
• جلال ، عائشہ (201)) ، پاکستان د‏‏ی جدوجہد: اک مسلم ہوم لینڈ تے عالمی سیاست ، ہارورڈ یونیورسٹی پریس ، آئی ایس بی این 978-0-674-05289-5
• لوڈن ، ڈیوڈ (1 جنوری 2002) ، ہندوستان تے جنوبی ایشیاء: اک مختصر تریخ ، ونورلڈ ، آئی ایس بی این 978-1-85168-237-9اصل 13 دسمبر 20l6 آرکائیو ، 18 نومبر ، 2019 نو‏‏ں بازیافت کيت‏‏ا گیا
• مظفر عالم ؛ بی فلپ کالکنز ، "نارتھ انڈیا انڈر مسلم بالادستی ، C K 1200-1526" ، ہندوستان ، انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا ، اصل 14 اگست 2019 آرکائیو ، 18 نومبر ، 2019 نو‏‏ں بازیافت کيت‏‏ا گیا