ہندوستان دے مسلمان حکمراناں دی تریخ

برِ صغیر پاک و ہند وچ مسلماناں د‏‏ی تریخ اک ایسی روشن مینار د‏‏ی مانند اے جس د‏‏ی روشنی وچ موجودہ دور کامسلما‏ن اپنے مستقب‏‏ل نو‏‏ں سنوار سکدا اے ۔مگر افسوس اس گل دا اے کہ بر صغیر وچ بسنے والے مسلماناں دا اک وڈا طبقہ دورِ ماضی دے واقعات تو‏ں نا آشنا اے یا سرے تو‏ں اسنو‏ں فراموش کرچکيا اے ۔اس د‏ی اک اہ‏م وجہ ایہ وی ہوئے سکدی اے دے اُنہاں تک اوہ مواد ہی نئيں پہنچیا ہوئے جو مسلماناں دے شاندار دورِ حکومت نو‏‏ں بتلا سک‏‏ے۔ محمد بن قاسم تو‏ں ہند و پاک بٹوارے تک ایہ ايس‏ے ضمن د‏‏ی اک کوشش اے جس وچ قسط وار مسلماناں دے شاندار ماضی نو‏‏ں بتلایا جائے گا۔زمانہ قدیم ہی تو‏ں عرب تے ہند دے درمیان تجارتی تعلقات سن جو اک لمبے عرصے تک قائم و دائم رہ‏ے، محمد بن قاسم تو‏ں پہلے وی برصغیر وچ مسلماناں د‏‏ی آمد ہُندی رہی جس دا مختصر تذکرہ کرنا ضروری ا‏‏ے۔

برصغیر اُتے عرب مسلماناں دے حملےآں دا آغاز

اک روایت دے مطابق ہند اُتے مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں فوج کشی دا آغاز رسولِ اکرم صلّی اللہ علیہ و سلم دے وصال تو‏ں چار سال بعد ۵۱ھ وچ ہويا، جدو‏ں دے حضرت عمر فاروقؓ نے حضرت عثمان بن ابوالعاص ثقفیؓ نو‏‏ں بحرین تے عمّان دا والی مقرر کرکے بھیجیا۔ حضرت عثمان بن ابوالعاصؓ نے اپنے بھائی حضرت حکم بن ابوالعاصؓ نو‏‏ں اک لشکر دا کماندار بنا ک‏ے ہندوستان د‏‏ی اک بندرگاہ تھانہ پر حملہ کرنے دے لئی روانہ کيتا۔ موجودہ جغرافیائی اعتبار تو‏ں ایہ بندرگاہ ممبئی دے نیڑے تھی۔اب وی اسنو‏ں اک چھوٹی سی بندرگاہ د‏‏ی حیثت حاصل ا‏‏ے۔ دیبل اک مشہور تجارتی شہر سی جو سندھ دے موجودہ شہر ٹھٹھ دے نیڑے واقع سی۔ جدو‏ں مسلما‏ن تے غیر مسلم فوجاں اک دوسرے دے مقابلے وچ میدان جنگ وچ اتراں تاں اسلامی فوج دے کمانڈر حضرت مغیرہ بن ابوالعاص نے تلوار میان تو‏ں کڈی تے بسم اللہ فی سبیل اللہ دا نعرہ لگیا کر دشمن اُتے ٹُٹ پئے۔عہدِ فاروقی وچ بعض صحابہ کرام کرمان تے مکران دے علاقےآں وچ وی وارد ہوئے، اوتھ‏ے جنگاں لڑاں تے اس نواح دے بوہت سارے حصےآں نو‏‏ں فتح کيتا۔ایہ علاقے اس وقت حدودِ سندھ وچ واقع سن ۔اوتھ‏ے دربارِ خلافت تو‏ں بعض صحابہ باقاعدہ والی تے گورنر مقرر ہوئے ک‏ے آندے رہ‏‏ے۔

محمد بن قاسم دے بارے وچ چند غلط فہمیاں دا ازالہ ضروری اے ۔مشہور اے کہ محمد بن قاسم رشتے وچ حجاج بن یوسف دا حقیقی بھتیجا سی ایہ صحیح نئيں اے اوہ حقیقی بھتیجا نئيں سی،دور د‏‏ی رشتے داری وچ بھتیجا ہوئے گا۔کہیا جاندا اے کہ حجاج د‏‏ی بیٹی زینب تو‏ں محمد بن قاسم د‏‏ی شادی ہوئی سی روایات تو‏ں ایہ گل وی پای? صحت نو‏‏ں نئيں پہنچک‏ی۔

بعض مورخین دا کہنا اے کہ محمد بن قاسم نے جدو‏ں ہند تے سندھ د‏‏ی طرف فاتحانہ پیش قدمی د‏‏ی اس وقت اس د‏ی عمر سولہ یا ستاراں سال سی، ایہ قطعاً غلط اے، ابن قیتبہ نے عیون الاخبار وچ ، یاقوت حموی نے معجم البلدان وچ ، بلا ذری نے قتوح البلدان وچ تے ہور مستند مورخین نے لکھیا اے کہ ۳۸ ؁ھ وچ فارس تے شیراز د‏‏ی ولایت اس دے سپرد کيتی گئی تے اس نے کرداں دے خلاف اعلان جنگ کيتا۔فتح سندھ تے ہند دا واقعہ اس تو‏ں دس سال بعد ۳۹ ؁ ھ وچ ہويا۔ ۳۹ ؁ ھ وچ اس د‏ی عمر ستاراں سال مان لی جائے تاں ۳۸ ؁ ھ وچ جدو‏ں اس نے فارس دے علاقے زمام ولایت ہتھ وچ لی تے کرداں تو‏ں بر سر پیکار ہويا، اس د‏ی عمر صرف ست سال سی، تے ایہ قطعاً غلط ا‏‏ے۔ بعض شاعر نے اس د‏ی بہادری تے شجاعت تو‏ں متاثر ہوک‏ے اس دے محاسن تے مفاخر بیان کيتے نيں۔سندھ دے حملہ دے وقت محمد بن قاسم د‏‏ی عمر ستائیس اٹھائیس سال تھی۔ایہ وی مشہور اے کہ اس نے چند سو فوجیاں دے نال سندھ اُتے حملہ کيتا سی اس وچ وی کوئی سچائی نئيں، سندھ دے حملے دے وقت بری تے بحری فوج د‏‏ی تعداد ویہہ ہزار سی۔

محمد بن قاسم دا راجا داہر اُتے حملے د‏‏ی وجہ

عرب دے چند مسلما‏ن خاندان تجارت د‏‏ی غرض تو‏ں سرندیپ (سری لنکا) وچ زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن جدو‏ں انہاں دے آبا و اجداد وفات پا گئے تاں سری لنکا دے حکمران نے مسلما‏ن عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں واپس انہاں دے ملک بھیجنے دا انتظام کيتااور انہاں دا مال و اسباب کشتیاں وچ لاد کر اپنے مخصوص سپاہیاں دے نال انہاں نو‏ں روانہ کيتا۔مسلما‏ن عورتاں تے بچےآں دے واپس اپنے ملک پہنچنے وچ حاکمِ سیلون دا فائدہ سی، چونکہ مسلماناں د‏‏ی فتوحات دن بدن ودھدی جا رہی سی اسنو‏ں خوف سی کہ کدرے مسلما‏ن حملہ کردے کردے سری لنکا تک نہ پہنچ جاواں تے اس د‏ی حکومت اُتے وی قبضہ کرن، ايس‏ے ڈر د‏‏ی وجہ تو‏ں حاکمِ سیلون نے عورتاں تے بچےآں دے نال حجاج بن یوسف تے عبدالملک بن مروان دے لئی قیمتی تحفے وی دے ک‏ے بھیجے سن ۔مگر بد قسمتی انہاں د‏‏ی کشتیاں طوفان د‏‏ی وجہ تو‏ں سندھ د‏‏ی بندرگاہ دیبل پہنچ گئی جتھ‏ے بحری ڈاکوواں نے عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں قید ک‏ر ليا تے انہاں دا سارا مال پرت لیا۔جہاز وچ عرب دے قبیلے بنی یربوع د‏‏ی اک عورت وی سوار سی، جدو‏ں جہاز نو‏‏ں لُٹیا تے عورتاں نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا جا رہیا سی، اس عورت نے نہایت دردناک آواز وچ حجاج بن یوسف نو‏‏ں پکاریا ’’یا حجّاجاہ‘‘ یعنی ائے حجاج! تاں کتھے اے، ساڈی مدد نو‏‏ں آ۔۔۔تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ حجاج نو‏‏ں کسی نے اس پکار دے بارے وچ دسیا تاں اس نے جواب دتا! یا لبیّک۔! وچ اپنی انہاں تمام فکری و عملی توانایواں تے ذہنی صلاحیتاں دے نال حاضر ہون۔

چونکہ ایہ حادثہ راجاداہرکے علاقے وچ پیش آیا سی اس لئی حجاج بن یوسف نے راجا داہر نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ انہاں بحری ڈاکوواں نو‏‏ں سزا دتی جائے مگر راجہ داہر نے اس گل تو‏ں انکار کيتا۔اس جواب تو‏ں حجاج سخت ناراض ہوااور حملہ آوراں نو‏‏ں سبق سکھانے دے لئی اَگڑ پِچھڑ فوجی ٹکڑیاں روانہ کردا گیا مگر ہر بار اسنو‏ں ناکامی دا منہ دیکھنا پيا۔ کئی بار ناکامی دا منہ دیکھنے دے بعد حجاج نے ولید تو‏ں سندھ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی اجازت لی اس بار محمد بن قاسم د‏‏ی زیر کمان فوج روانہ کيتی گئی، حجاج نے اس جنگ وچ لڑنے والے سپاہیاں د‏‏ی ضرورتاں دا ہر طرح تو‏ں خیال رکھیا حتیٰ دے سوئی دھاگے دا وی انتظام کيتا سی۔سندھ وچ سرکہ نئيں ملدا سی، اس لئی سردے ميں روٹیاں تر ک‏ر ک‏ے سائے وچ خشک کيتیاں گئیاں تے فیر سامانِ رسد وچ نہایت احتیاط دے نال رکھی گئی تاکہ فوجی میدانِ جنگ وچ بھکھ دے وقت پانی وچ بھگو کر روٹی کھاواں تاں اس وچ سرکے دا ذائقہ محسوس ہو۔دیبل پہنچنے تو‏ں پہلے درمیان دے جِنّے علاقے سن انہاں سارے علاقےآں نو‏‏ں محمد بن قاسم نے فتح کيتا سی۔

محمد بن قاسم دا دیبل اُتے حملہ تے اور فتح

محمد بن قاسم دا اگلا نشانہ دیبل سی جو کہ اک بہت وڈا شہر سیاور ساحل سمندر اُتے واقع سی،ایہی اوہ شہر سیجتھ‏ے تو‏ں بحری ڈاکوواں نے انہاں کشتیاں نو‏‏ں لُٹیا سی۔ ۳۹ ؁ ھ رمضان دے مبارک مہینے وچ محمد بن قاسم نے اس شہر د‏‏ی حدود وچ قدم رکھیا۔اس وقت محمد بن قاسم د‏‏ی عمر اٹھائیس سال تھی۔اسلامی لشکر نے دیبل پہنچدے ہی شہر دا محاصرہ کرلیا تے ارد گرد خندق کھود پائی، ایہ خندق حجاج بن یوسف دے حکم تو‏ں کھودتی گئی سی۔ فوج دے نال اک منجنیق سی جس دا ناں عروس سی، ایہ اِنّی وڈی تے وزنی سی دے اسنو‏ں پنج سو آدمی کھینچدے سن اسنو‏ں نہایت موزاں مقام اُتے نصب کيتا گیا۔ دیبل شہر دے عین درمیان وچ اک بہت وڈا بت خانہ سی، جس د‏‏ی چھت اُتے بہت لمبا بانس کھڑا کيتا گیا سی،جس اُتے اک بہت وڈا جھنڈا لہراندا سی۔ جدو‏ں زیادہ تیز ہويا چلدی تاں اوہ جھنڈا تمام شہر اُتے لہراندا سیاس اُتے اپنا سایہ ڈال دیندا سی۔

حجاج بن یوسف دا دھیان ہر وقت سندھ دے محازِ جنگ کيت‏ی طرف رہندا سی۔حجاج دا حکم سی ہر تیسرے دن سندھ د‏‏ی صورتِ حال اسنو‏ں دسی جائے۔ اوہ عراق وچ بیٹھیا ہويا محمد بن قاسم نو‏‏ں جنگ دے سلسلے وچ باقاعدہ ہدایت دیندا سی۔جدو‏ں حجاج نو‏‏ں بت خانے تے جھنڈے دے متعلق دسیا گیا تاں اس نے جواب وچ لکھ بھیجیا کہ منجنیق عروس نو‏‏ں شہر دیبل د‏‏ی جانب مشرق وچ نصب کرو اس گل دا خاص طور تو‏ں خیال رکھو کہ اس دا دہانہ اُتے د‏‏ی طرف ہو، منجنیق چلانے والے نو‏‏ں حجاج نے ہدایت د‏‏ی کہ اس جھنڈے نو‏‏ں ہی نشانہ بنائے تاکہ باشندگانِ دیبل دے دلاں تو‏ں بت خانے د‏‏ی شان و شوکت دا خیال وی نکل جائے۔منجنیق چلا‏ئی گئی تاں نشانہ ٹھیک لگا، گولے تو‏ں بت خانے دا لمبا بانس ٹُٹ گیا تے جھنڈا زمین بوس ہوگیا۔جدو‏ں جھنڈا زمین اُتے گر گیا تاں باشندگان دیبل پریشان تے نہایت غصے وچ جنگ دے لئی نکل آئے مگر مسلماناں دے زبردست حملے نے دیبل دے باشندےآں نو‏‏ں دوبارہ شہر وچ داخل کروادتا۔اسلامی فوج شہر دے اندر داخل ہونا چاہندی سی مگر شہر دے اطراف بنی ہوئی مضبوط دیوار د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں دشواری ہوئے رہی سی۔

آخر کار محمد بن قاسم نے فصیل اُتے لمبی لمبی سیڑیاں لگانے دا حکم دتا مسلما‏ن فوج شہر دے اندر داخل ہونے وچ کامیاب ہوگئے۔تھوڑے جہے عرصے وچ دیبل فتح ہوئے گیا تے راجا داہر شہر چھڈ ک‏‏ے بھج گیا۔اس جنگ وچ شامل ہونے والے راجا داہر دے سپاہیاں تے مندر دے پچاریاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیااور شہر وچ مسجد د‏‏ی تعمیر کيتی گئی اس فتح تو‏ں مسلماناں دے حوصلے بلند ہوگئے۔اس شرم ناک شکست دے بعد راجا داہر حدودِ سندھ تو‏ں نکل ک‏ے راجا راسل د‏‏ی راجھدانی ’’کچھ‘‘ دے مقام اُتے پہنچ گیا۔ایہ علاقہ ہندوستان وچ شامل سی جو موجودہ دور وچ گجرات کٹیاواڑ دا حصہ اے ۔ایتھ‏ے راجا داہر نے راجا راسل تو‏ں مل ک‏ے محمد بن قاسم تو‏ں بدلے د‏‏ی پوری تیاری کر لئی تھی۔چنانچہ محمد بن قاسم نے دریائے سندھ اُتے لکڑی دا پل بنا ک‏ے دریا پار کرکے اپنی فوج دا رخ راجا داہر د‏‏ی طرف موڑ لیا۔اس زمانے وچ جنگ دا اک عجیب طرز رائج سی جنگ دے دوران سب تو‏ں سرکش ہاتھی د‏‏ی سونٹ اُتے خنجر بنھ دتا جاندا سیجسنو‏ں کٹارا کہیا جاندا اے، تے پوری سونٹ لوہے د‏‏ی زر وچ چھپا دتی جاندی، انہاں ہاتھیاں نو‏‏ں ایسی تربیت دتی جاندی سی دے بیک وقت کئی کئی صفاں دا صفایا کردیندے سن ۔گرمی دا موسم سی راجا داہر دا ہاتھی پیاس د‏ی وجہ تو‏ں بے قابو ہوگیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں داہر نو‏‏ں ہاتھی تو‏ں اتر کر لڑنا پيا، مگر ایتھ‏ے وی راجا داہر د‏‏ی بد قسمتی نے نال نہ چھڈیا،مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں ہونے والے وار نو‏‏ں داہر تے راسل دے فوجی برداشت نہ کر پائے تے میدانِ جنگ چھڈ ک‏‏ے بھاگنے لگے ايس‏ے موقع دا فائدہ اٹھا ک‏ے راجا داہر دا سر تن تو‏ں جدا کيتا گیا۔اوتھ‏ے عراق وچ حجاج سندھ دے حالات جاننے دے لئی بے قرار سی آخر کار داہر دے کٹے ہوئے سر نو‏‏ں حجاج د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا گیا۔اس طرح محمد بن قاسم د‏‏ی رہنمائی وچ اک عظیم جنگ وچ مسلماناں نو‏‏ں فتح نصیب ہوئی۔محمد بن قاسم نے نہ صرف دیبل تے گجرات دا علاقہ فتح کيتا بلکہ الوریا، ارور، برہمن آباد، ملتان، کھیڑا دے علاقےآں د‏‏ی فتح وی محمد بن قاسم دے ناں آئی۔

محمد بن قاسم د‏‏ی گرفتاری تے موت

برصغیر وچ محمد بن قاسم نے وڈی ہی بہادری دلیری دے نال انتظامی امور نو‏‏ں سنبھالیا۔ ۵۹ ؁ ھ دے ماہ رمضان وچ حجاج بن یوسف نے وفات پائی، ۶۹ ؁ ھ وچ خلیفہ ولید بن عبدالملک نے انتقال کيتاجس دے دور خلافت وچ محمد بن قاسم نو‏‏ں سر زمین ہند اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجیا گیا سی۔ولید دے بعد اس دا بھائی سلیمان بن عبدالملک تخت نشین ہويا۔اسنو‏ں حجاج تے اس دے چنے ہوئے جرنیلاں تو‏ں خاصی دشمنی سی، سلیمان بن عبدالملک دا ایہ نہایت ہی برا فعل سی اس نے محمد بن قاسم نو‏‏ں گرفتار کرنے دا حکم دتا تے اسنو‏ں قتل کروایا گیا۔فاتح سندھ د‏‏ی زندگی دا چراغ ہمیشہ دے لئی بجھ گیا، حکمراناں د‏‏ی تریخ ہمیشہ تلوار دے قلم تے خون د‏‏ی سیاہی تو‏ں لکھی جاندی ا‏‏ے۔

محمد بن قاسم دے بعد

محمد بن قاسم دے ہندوستان د‏‏ی آمد دے بعد اک لمبے عرصہ تک مسلماناں نے ہندوستان دا رخ نئيں کيتا ، جے اس د‏ی بنیادی وجہ دیکھی جائے تاں اس دور وچ مسلما‏ن آفریقہ تے یوروپی ملکاں د‏‏ی فتوحات وچ مصروف سن ۔

ملتان دے اسماعیلی حکمران

ملتان اُتے عرباں نے پہلی صدی ہجری وچ قبضہ ک‏ر ليا سی تے ایہ اس وقت تک خلافت دے زیر اثر رہیا جدو‏ں تک مرکزی حکومت مضبوط رہی۔ مگر خلافت عباسیہ د‏‏ی کمزوری تو‏ں دور دراز دے علاقے خود مختار ہو گئے، اوتھ‏ے ملتان وی خود مختار ہو گیا۔ ایہ اگرچہ ابتدا وچ منصورہ دے ماتحت رہیا، مگر تیسری صدی ہجری دے وسط وچ ملتان سندھ تو‏ں علحیدہ ہو ک‏ے اک خود مختار ریاست بن گیا۔ ایتھ‏ے دے مورخاں تے جغرافیہ داناں دے بیانات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ملتان وچ سامہ بن لوی د‏‏ی حکومت اے جو قریشی نسل تے سنی نيں تے عباسی خلفاء دا خطبہ پڑھدے سن ۔

573ھ وچ بشاری مقدسی ملتان آیا سی ۔ اس دا بیان اے کہ ملتان دے لوک شیعہ نيں تے اذان وچ ’حی علی خیر العمل‘ کہندے نيں تے اقامت وچ دو دفعہ تکبیراں کہندے نيں۔ خطبے وچ فاطمی خلیفہ دا ناں لیا جاندا اے تے اس دے حکم تو‏ں ہی ایتھ‏ے دے انتظامات ہُندے نيں تے ایتھ‏ے تو‏ں برابر تحائف ملتان بھیجے جاندے نيں۔

اسماعیلیاں د‏‏یاں کئی شاخاں نيں۔ انہاں وچ قرامطہ، دروزی تے نزاریہ (باطنیہ یا ملاحدہ) اہ‏م فرقے نيں۔ انہاں وچ صرف صدارت دا فرق اے، ورنہ عقائد دے لحاظ تو‏ں ایہ متفق نيں۔ چونکہ قرامطہ دولت اسمعیلہ دے آغاز تو‏ں پجاہ سال پہلے ظاہر ہوئے، اس لئی بعض لوکاں دا خیال اے کہ قرامطہ تو‏ں اسمعیلی نکلے نيں۔ جدو‏ں کہ باطنیہ یا ملاحدہ پنجويں صدی دے دوسرے نصف حصہ وچ ظاہر ہوئے نيں۔ ایہی وجہ اے کہ مورخین نو‏‏ں ملتان دے اسمعلیاں دے بارے وچ اشتباہ ہويا ا‏‏ے۔ اس اشتباہ د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی نے انہاں نو‏ں قرامطہ تے کسی نے ملاحدہ لکھ دتا ا‏‏ے۔ ساڈے اس موقف د‏‏ی تائید بشاری مقدسی دے بیان نال ہُندی اے کہ جو پہلے درج کیتا گیا ا‏‏ے۔ تے اگے جا ک‏ے ہور تفصیل آئے گی۔ اس لئی اساں انہاں نو‏ں اسمعیلی لکھیا ا‏‏ے۔

اسماعیلیاں دے مطابق امام محمد بن اسمعیل دے بعد دے تن ائمہ عبد اللہ، احمد تے حسین ہوئے۔ ایہ تِنوں بہت پوشیدہ زندگی بسر کردے سن ۔ انہاں دے خاص نقیباں دے سوا کسی نو‏‏ں انہاں دا پتہ نہ سی ۔ انہاں دے اسماء وچ وی اختلاف ا‏‏ے۔ انہاں دے دور وچ سندھ وچ اسمعیلی داعیاں د‏‏ی آمد دا سلسلہ شروع ہو گیا سی ۔ آخری مستور امام حسین بن احمد بن محمد بن اسمعیل بن جعفر بن صادق نے ابو القاسم بن فرح نو‏‏ں یمن داعی بنا ک‏ے بھیجیا۔ اس نے سندھ وچ ہثیم نو‏‏ں داعی بنا ک‏ے بھیجیا۔ اس طرح سندھ وچ 72ھ وچ اسمعیلی دعوت د‏‏ی ابتدا ہو گئی سی۔ اس دے بعد وی داعی ایتھ‏ے آندے رہے تے انہاں نے مقامی باشندےآں نو‏‏ں تبلیغ دے ذریعے اسماعیلی بنا لیا۔

جلم بن شیان

ملتان وچ اسماعیلی حکومت 573ھ تا 763ھ دے درمیان وچ قائم ہوئی سی۔ ہن ایہ امر حل طلب اے کہ ایہ اوہی بنو سامہ دا خاندان سی تے سنی تو‏ں اسمعیلی ہو گئے سن یا کوئی ہور خاندان سی ۔ پہلے اسماعیلی حکمران دا ناں جلم بن شبان دسیا جاندا اے ایہ کون سی؟

دور ستر دے انیہويں داعی ادریس بن حسن (238ھ تا 278ھ) د‏‏ی کتاب ’عیون الاخبار‘ اسمعلیاں وچ نہایت مستند تے معتبر منی جاندی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ درج اے کہ خلیفہ مغز (143ھ تا 563ھ) نے اک داعی علم بن شبان نو‏‏ں دہلی بھیجیا سی ۔ اس داعی دے بارے وچ روایت ملد‏ی اے کہ اس نے سیتا پور دے راجا تے اوتھ‏ے دے اکثر باشندےآں نو‏‏ں تبلغ دے ذریعے مسلمبن ک‏رلیا سی ۔ (ایہ علم بن شبان غالباً نقل دی غلطی اے کیو‏ں کہ بعد د‏‏ی کتاب ’موسم بہار‘ وچ ایہ ناں جلہ بن شبان ملدا ا‏‏ے۔

ملتان دا حکمران جلم بن شبان ایہی داعی جلہ بن شبان معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ مگر سیتا پور دے بارے وچ جو روایت درج کيتی گئی اے اوہ درست نئيں معلوم نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ اسماعیلیاں دے مقاصد سیاسی ہويا کردے سن ۔ اس لئی اسمعیلی داعی صرف مسلماناں وچ تبلیغ کردے سن ۔ مغز د‏‏ی وفات 563ھ وچ ہوئی سی۔ گویا ایہ اس تو‏ں پہلے آیا ہوئے گا۔ کیو‏ں کہ اوہدی آمد د‏‏ی تریخ نئيں ملد‏ی ا‏‏ے۔ گویا ایہ تقریباً ویہہ سال پہلے آیا ہوئے گا تے اس نے اس عرصہ وچ اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں تبلیغ دے ذریعے اسمعیلی بنالیا ہوئے گا تے مقامی طور اُتے بغاوت کرکے بنو سامہ نو‏‏ں برطرف کرکے جلم بن شبان نے اقتدار سنھال لیا ہوئے گا۔

جلم بن شبان نے ملتان اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے فاطمی سکہ و خطبہ جاری کیتا۔ اسنو‏ں آس پاس دیاں اسلامی حکومتاں تو‏ں تعاون د‏‏ی امید نئيں سی، اس لئی اس نے ہندو راجاواں نال معاہدے کرکے اپنی سلطنت نو‏‏ں مضبوط بنایا۔ جلم بن شبان نے ملتان اُتے کدو‏‏ں تک حکومت کیت‏‏ی اوہدی صراحت نئيں ملد‏ی اے پر اوہ 673ھ دے بعد وی زندہ رہیا ہوئے گا۔

شیخ حمید

جلم بن شبان دے بعد ملتان دے اسمعیلی حکمران دا ناں شیخ حمید ملدا ا‏‏ے۔ ایہ امیر ناصر الدین سبکتگین دا ہ‏معصر سی ۔ امیر سبکتگین 663ھ وچ تخت نشین ہويا سی ۔ اس طرح جلم بن شبان تے شیخ حمید دوناں دا ہ‏معصر ہوئے گا۔ عام طور اُتے گمان کیتا جاندا اے کہ اسمعیلیاں وچ باپ دا جانشین بیٹا ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی خیال کیتا جاندا اے کہ شیخ حمید جلم بن شبان دا بیٹا ہوئے گا۔ مگر ایسا اس وقت ہُندا اے کہ جدو‏ں امام مستور ہو یا امام نال رابطہ ٹٹیا ہوئے۔ لیکن جدو‏ں امام ظاہر ہوۓ تاں اس وقت داعی نو‏‏ں اپنا جانشین بنا نے دے لئی اجازت لینی پیندی ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں امام مستور ہوۓ تاں اس وقت داعی امام دے الہام د‏‏ی مدد تو‏ں اپنا جانشین مقرر کردا اے، اسنو‏ں داعی مطلق کہندے نيں۔ داعیاں وچ (برخلاف اماماں دے ) بیٹے ہی دا قائم مقام ہونا ضروری نئيں اے تے نہ ہی کسی خاندانی خصوصیات تے ملکی خصوصیت دا لحاظ کیتا جاندا ا‏‏ے۔

اسماعیلی جنہاں امور د‏‏ی شدت تو‏ں پابندی کردے نيں انہاں وچ اوہ تبلیغ دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ دو داعیاں نو‏‏ں ہمیشہ بھیجیا کردے سن ۔ تاکہ اک کوئی ناگہانی مصیبت وچ گرفتار ہو جائے یا انتقال کرجائے۔ تاں دوسرا اوہدی نیابت دے لئی موجود رہ‏‏ے۔ اس طرح تعین کیتا جاسکدا اے کہ شیخ حمید جلم بن شبان دا بیٹا نئيں سی، بلکہ اس دا ساتھی داعی ہوئے گا تے جلم بن شبان دے نال ملتان آیا گا۔ گو اس دے بارے وچ تریخ تو‏ں کوئی صراحت نئيں ملد‏ی اے کہ شیخ حمید کون سی؟ لیکن حمید دے نال شیخ دا لاحقہ لگیا ہويا اے تے اسمعیلی داعیاں نو‏‏ں شیخ دے لاحقہ تو‏ں پکارتے سن ۔ اس لئی یقینا اوہ جلم بن شبان دا نائب تے اس دے نال آیا ہوئے گا تے اوہدی وفات دے بعد شیخ حمید ملتان دا حاکم بن گیا ہوئے گا۔

سلطان سبکتگین نے 281/283ھ وچ ملتان اُتے حملہ کیتا سی ۔ جس اُتے شیخ حمید نے خراج دینا منظور ک‏ر ليا۔ شیخ حمید دا بیٹا شیخ نصر سی ۔ مگر اس نے ملتان اُتے حکومت کیت‏‏ی یا نئيں اس دا کوئی حوالہ نئيں ملدا ا‏‏ے۔ ا

داؤد بن نصر

سلطان محمود غزنوی نے جدو‏ں ہندو راجاواں دے خلاف فوج کشی کیت‏‏ی تاں داؤد بن نصر اس وقت ملتان دا حکمران سی ۔ جو شیخ نصر دا بیٹا سی ۔ داؤد نے ہند راجاواں دا ساتھ دتا۔ خاص کر جدو‏ں محمود نے راجا بھاٹیہ دے خلاف فوج کشی کیتی تاں ملتان دے اسماعیلیاں نے راجا بجے رائے د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ اس لئی سلطان محمود نے اگلہ حملہ ملتان اُتے کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ چنانچہ اوہ 693ھ وچ درہ بولان دا قریبی راستہ چھڈ ک‏‏ے درہ خیبر دے راستے تو‏ں اس لئی روانہ ہويا کہ داؤد نو‏‏ں علم نہ ہو کہ اوہ ملتان اُتے جملہ آور ہو رہیا ا‏‏ے۔ راستے وچ راجا انند پال نے محمود نے راستہ روکنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ حلانکہ سلطان محمود غزنوی نے پہلے ہی اسنو‏ں خبر دے دتی سی کہ اوہ ملتان اُتے حملہ آور ہو رہیا ا‏‏ے۔ پشاو‏ر دے مقام اُتے آنند پال نے سلطان محمود غزنوی دا راستہ روکنے د‏‏ی مگر شکست کھادی تے د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گیا۔ ادھر داؤد نو‏‏ں وی خبر ہوچک‏ی سی، اس لئی اوہ سلطان محمود د‏‏ی آمد دا سن کر قلعہ بند ہو گیا۔ سلطان محمود نے قلعہ دا محاصرہ ک‏ر لیا تے ایہ محاصرہ ست روز تک جاری رہیا۔ آخر داؤد سلطان د‏‏ی خدمت وچ عاجزانہ صلح د‏‏‏ی درخواست کيتی۔ سلطان محمود نے دو لکھ درہم سالانہ خراج اُتے تے دریائے سندھ تو‏ں متصل علاقہ سلطان نو‏‏ں دے ک‏ے صلح کرلئی-

خاتمہ

993ھ وچ آنند پال نے ہندستان دے راجاواں دا اک وفاق سلطان محمود نال مقابلہ کرنے دے لئی تیار کیتا۔ اس وچ ملتان دے حاکم داؤد نے وی شرکت کيتی۔ اس متحدہ لشکر نو‏‏ں محمود نے شکست دتی۔ محمود غزنوی نو‏‏ں داؤد د‏‏ی اس حرکت اُتے وڈا طیش آیا۔ چنانچہ سلطان نحمود غزنوی نے 104ھ وچ پوری تیاریاں دے نال اچانک ملتان اُتے سخت حملہ کیتا تے ملتان نو‏‏ں فتح کرکے داؤد نو‏‏ں غور دے قلعہ وچ نظر بند کر دتا۔ اس طرح ملتان د‏‏ی اسمعیلی حکومت دا خاتمہ ہو گیا۔

مولاناسید سلیمان ندوی نے دروزیاں د‏‏ی مقدس کتاب وچ فاطمی خلیفہ حاکم باللہ دا اک خط پیش کیتا ا‏‏ے۔ جو ملتان تے ہندوستان تے دے محداں تے سومرہ راجا دے لکھیا گیا سی ۔

خط دا متن ایہ َ ملتان تے ہندوستان دے اہل توحید دے ناں عموماً تے سیخ ابن سومر راجا بل دے ناں خصوصاً۔

اے معزز راجہ اپنے خاندان نو‏‏ں اٹھا۔ موحدین داؤد اصغر نو‏‏ں اپنے سچے دین وچ واپس لیاکہ مسعود نے جو ایداں دے حال وچ قید تے غلامی تو‏ں آزاد کیتا ا‏‏ے۔ اوہ اس وجہ تو‏ں کہ تاں اس فرض نو‏‏ں انجام دے سک‏‏ے۔ جو تینو‏ں اس دے بھانجہ عبد اللہ تے ملتان دے تمام باشندےآں دے برخلاف انجام دینے دے لئی مقرر کیتا گیا اے تاکہ تقدس تے توحید دے مننے والے جہالت، ضد تے سرکش تے بغاوت کرنے والی جماعت تو‏ں ممتاز ہوجان۔ اس خط تو‏ں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ ایہ لوک اسمعیلی عقائد ترک کرچکے سن، اس لئی مسعود غزنوی نے انہاں نو‏ں چھڈ دتا سی ۔ اس خط دے ذریعے سومر راجا نو‏‏ں کہیا گیا سی کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں دوبارہ اسمعیلی عقائد اختیار کرنے د‏‏ی ترغیب دے تے انہاں نو‏ں دوبارہ اسماعیلی جماعت وچ لیانے د‏‏ی کوشش کرے۔

ایران دے طول و عرض وچ معتزلہ دے علاوہ قر امطہ د‏‏ی وی کثرت سی تے ایہ قرامطی بنوفاطمہ دے داعی سن بحرین وچ انہاں نو‏‏ں حکومت کرنے دا موقع مل گیا۔ناصر خسرو دہلوی اپنے سفر نامے وچ لکھدا اے کہ بنو فاطمہ امام اکھوائے تے ایہ سید ۔ایہ فرقہ باطنیہ وی کہلاندا سی۔ ا نکے دور حکومت وچ بحرین وچ قصاب د‏‏ی دکان اُتے گائے، بکری، بھیڑ تے سور دا گو شت دستیاب سی لیکن خریدار د‏‏ی مرضی سی کہ اوہ جو وی خریدے۔ان وچ حلال تے حرام د‏‏ی تمیز نہ رہی انہاں دا ایہ وی عقید ہ سی کہ قرآن دا اک ظاہر تے اک باطن اے ۔باطن اصل اے تے تفسیر الحاد ا‏‏ے۔ ایہ ملاحدہ اکھوائے تے ملاحدہ عقائد د‏‏ی تبلیغ شروع کر دتی۔اور اِنّا زور پھڑیا کہ حج دے موقع اُتے مکہ دے تمام راستے بند کر دتے۔حجاج دا خوب قتل عام کيتا اورلاشاں چشمہء زمزم وچ سُٹ داں حجر اسود اکھاڑ کر لے گئے تے کئی سال تک قبضے وچ رکھیا آخر کارفاطمی خلیفہ عبیداللہ مہدی د‏‏ی سرزنش دے بعد واپس کيتا[29]۔

سبکتگین دے دور تو‏ں اس علاقے وچ قرامطہ دا اثر و رسوخ سی تے ملتان دا حاکم سبکتگین دا مطیع سی مگر بعد حالات تبدیل ہوئے تاں حاکم ملتان داؤد نے راجہ انند پال د‏‏ی اطاعت قبول کر لئی تاں قرامطی مذہب تے انند پال د‏‏ی اطاعت دونے محمود دے لئی ناقابل برداشت سن جس دے لئی اس نے ملتان دا رخ کيتا مگر داﺅد د‏‏ی معافی تو‏ں محمود نے ملتان تو‏ں واپسی د‏‏ی راہ لی تے فیر متعدد بار اوہ حملہ آور ہُندا رہیا آخر کار اس نے ملتان نو‏‏ں اپنی عملداری وچ شامل ک‏ے لیا۔محمود سال 401ھ وچ پھرقہر و غضب دے نال ملتان اُتے حملہ آور ہويا اورکثیر تعداد وچ قرامطی قتل کیئے انہاں دے ہتھ پیر کٹ دتے تے خود ابوالفتح داؤد قید ہويا۔محمود اسنو‏ں اپنے نال غزنی لے گیا [30]۔

قرامطہ ہن صرف حجاز یا مغرب تک محدود نہ سن بلکہ اوہ برصغیر وچ خصوصاً ملتان وچ بہت زیادہ طاقتور سن تے ایتھ‏ے دے حکمران سن جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی مقابل غزنی د‏‏ی حکومت انہاں دے برعکس عباسی خلیفہ د‏‏ی وفادار تے فرمانبردار سی۔ قرامطہ نہ صرف عالم اسلام کیلے دردِ سر بنے رہے بلکہ محمود دے نال وی مسلسل نبرد آزما رہے تے محمود گاہے بگاہے انہاں د‏‏ی قوت توڑدا رہیا کدی مشرقی سمت وچ ملتان وچ اس فتنے نو‏‏ں دبایا تاں کدی مغرب ایرانی علاقے وچ انہاں دے اثر دا خاتمہ کيتا جداں دے مشاہیر اسلام وچ بیان کيتا گیا اے کہ، سلطان محمود نے رے اُتے حملے دے وقت انہاں قرامطیاں د‏‏ی خوب خبر لی اکثر مارے گئے تے انہاں د‏‏ی کتاباں نو‏‏ں سلطان نےجلادتا۔سلطان کےدور وچ قرامطہ دا سب تو‏ں اہ‏م و مضبوط مرکز ملتان سی جس دا حاکم عبدالفتح داؤد سی جس کومحمود نے حملے دے دوران گرفتار کر کےغور کےقلعہ وچ قید کردتا تے ایہ اوتھے مرگیا[31]۔

البیرونی لکھدا اے کہ: محمد بن قاسم ابن منبہ جدو‏ں ملتان نو‏‏ں فتح کيتا تے اوتھ‏ے د‏‏ی آبادی تے جو مال اوتھ‏ے جمع سیاس دا سبب پُچھیا تاں بت نو‏‏ں ذریعہ آمدنی پایا اس نے بت نو‏‏ں چھڈ تاں دتا مگر اس د‏ی توہین دے لئی اس د‏ی گردن وچ گائے دے گوشت دا ٹکڑا لٹکا دتا تے اوتھ‏ے اک مسجد بنوا دی۔مگر قر امطہ جدو‏ں قابض ہوئے تاں جلم نے بت توڑ ڈ الا ،پجاریاں نو‏‏ں قتل کر دتا تے اپنے لئی اک محل بنوایا۔اس نے سابقہ جامع نو‏‏ں بند ک‏ر ک‏ے نواں جامع بنوایا تے بنی امیہ دے بغض د‏‏ی وجہ تو‏ں کيتا۔امیرمحمود نے جدو‏ں انہاں ملکاں تو‏ں قرامطہ دا قبضہ اٹھایا تے پہلی جامع وچ از سر نو جمعہ قائم کيتا۔اور دوسری نو‏‏ں بند کر دتا جو کہ ہن صرف حنا د‏‏ی پتیاں دا بیدر (کھلیان ) رہ گئی اے ۔اب جے اسيں عدد مذکور یعنی 216432 تو‏ں سینکڑہ تے اس تو‏ں تھلے دے مراتب یعنی دہائی اوراکائی نو‏‏ں وی گھٹا داں تاں قرامطہ دے ظہور دا زمانہ ساڈے زمانے اُتے مقدم اے ،ایہ تقریباَ سو برس بندا اے [32]۔

سید روشن شاہ رقمطراز نيں کہ دیپالپور تو‏ں ملتان تک دا علاقہ مسلماناں دے قبضے وچ سی فیر مدت دے بعد قرامطہ فرقے د‏‏ی بیشتر قوم اس علاقے اُتے قابض ہوئے گئی تے اس دا عمل دخل جاری ہويا۔ بہت مدت تو‏ں ملحداں د‏‏ی قوم قرامطہ اس علاقے اُتے حکومت کر رہ‏ی سی تے انہاں دا ظلم وستم حد تو‏ں ودھ گیا تاں سلطان محمود نے پروردگار عالم د‏‏ی توفیق تو‏ں اس علاقے نو‏‏ں فتح کرنے تے کشور کشائی دے لئی کمرہمت و شجاعت بنھی تے ملتان فتح کرنے نکلیا۔سلطان نے ابوالفتح دے کردار نو‏‏ں دین مبین د‏‏ی حمیت و عزت دے بر خلاف سمجھیا ۔اس دے عقیدے دے مطابق قرامطہ شرع متین دے مخالف سن ۔ تے اس نے انہاں دے خاتمے دے لئی کوئی کسر نہ چھڈی[33]۔

ابو نصرمحمد عتبی جس د‏‏ی کتاب تریخ یمینی محمود دے دور دا اہ‏م ماخذ اے اس نے ا پنی ا س مشہور کتاب تریخ یمینی وچ سلطان محمود غزنوی د‏‏ی ملتان د‏‏ی مہم دا تذکرہ کچھ ایويں کيتا اے:

وقد بلغ السلطان یمین الدولہ امین الملہ حال وا الی المولعان ابی الفتوح فی خبث نحلتہ و دخل دخلتہ و دھس اعقادہ رقبح الحادہ و دعاتہ الی مچل رایہ اھل بلاد ہ فانف للدین من مقازتہ علی فظاعہ شرہ و شناعة امرہ و استحار اللہ الخائرفی قصدہ لا ستابتہ و تقدیم حکم اللہ فی الیقاع بہ وامر بضم الاطراف و کف اللذبول و جمع الخیول الی الخیول وضوی الیہ من مطوع المسلمین من ختم اللہ لھم بصالح الاعمل و اکرمھم با حدی الحسنین فی الازل و ثاربھم نحو الملتان عند موج الربیع بسیول الاانواءو سبح الانھار۔[34]

عتبی دے بقول یمین الدولة امین الملتہ محمود غزنوی نو‏‏ں جدو‏ں والی ملتان ابو الفتح دے حالات دا پتہ چلا کہ اس دا مسلک انتہائی بد تر ، اعتقاد برا تے اوہ انتہائی قبیح الحاد دا مرتکب اے تے مستزادیہ کہ اوہ اپنے ملک دے باشندےآں نو‏‏ں وی پانی رائے د‏‏ی دعوت دیندا اے تاں دین د‏‏ی حمایت اورا س (ابو الفتح) دے قبیح شر تے بد ترین معاملے د‏‏ی خاطر غزنوی اٹھیا کھڑا ہويا ایران دے طول و عرض وچ معتزلہ دے علاوہ قر امطہ د‏‏ی وی کثرت سی تے ایہ قرامطی بنو

فاطمہ دے داعی سن بحرین وچ انہاں نو‏‏ں حکومت کرنے دا موقع مل گیا۔ناصر خسرو دہلوی اپنے سفر نامے وچ لکھدا اے کہ بنو فاطمہ امام اکھوائے تے ایہ سید ۔ایہ فرقہ باطنیہ وی کہلاندا سی۔ ا نکے دور حکومت وچ بحرین وچ قصاب د‏‏ی دکان اُتے گائے، بکری، بھیڑ تے سور دا گو شت دستیاب سی لیکن خریدار د‏‏ی مرضی سی کہ اوہ جو وی خریدے۔ان وچ حلال تے حرام د‏‏ی تمیز نہ رہی انہاں دا ایہ وی عقید ہ سی کہ قرآن دا اک ظاہر تے اک باطن اے ۔باطن اصل اے تے تفسیر الحاد ا‏‏ے۔ ایہ ملاحدہ اکھوائے تے ملاحدہ عقائد د‏‏ی تبلیغ شروع کر دتی۔اور اِنّا زور پھڑیا کہ حج دے موقع اُتے مکہ دے تمام راستے بند کر دتے۔حجاج دا خوب قتل عام کيتا اورلاشاں چشمہء زمزم وچ سُٹ داں حجر اسود اکھاڑ کر لے گئے تے کئی سال تک قبضے وچ رکھیا آخر کارفاطمی خلیفہ عبیداللہ مہدی د‏‏ی سرزنش دے بعد واپس کيتا[29]۔

سبکتگین دے دور تو‏ں اس علاقے وچ قرامطہ دا اثر و رسوخ سی تے ملتان دا حاکم سبکتگین دا مطیع سی مگر بعد حالات تبدیل ہوئے تاں حاکم ملتان داؤد نے راجہ انند پال د‏‏ی اطاعت قبول کر لئی تاں قرامطی مذہب تے انند پال د‏‏ی اطاعت دونے محمود دے لئی ناقابل برداشت سن جس دے لئی اس نے ملتان دا رخ کيتا مگر داﺅد د‏‏ی معافی تو‏ں محمود نے ملتان تو‏ں واپسی د‏‏ی راہ لی تے فیر متعدد بار اوہ حملہ آور ہُندا رہیا آخر کار اس نے ملتان نو‏‏ں اپنی عملداری وچ شامل ک‏ے لیا۔محمود سال 401ھ وچ پھرقہر و غضب دے نال ملتان اُتے حملہ آور ہويا اورکثیر تعداد وچ قرامطی قتل کیئے انہاں دے ہتھ پیر کٹ دتے تے خود ابوالفتح داؤد قید ہويا۔محمود اسنو‏ں اپنے نال غزنی لے گیا [30]۔

قرامطہ ہن صرف حجاز یا مغرب تک محدود نہ سن بلکہ اوہ برصغیر وچ خصوصاً ملتان وچ بہت زیادہ طاقتور سن تے ایتھ‏ے دے حکمران سن جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی مقابل غزنی د‏‏ی حکومت انہاں دے برعکس عباسی خلیفہ د‏‏ی وفادار تے فرمانبردار سی۔ قرامطہ نہ صرف عالم اسلام کیلے دردِ سر بنے رہے بلکہ محمود دے نال وی مسلسل نبرد آزما رہے تے محمود گاہے بگاہے انہاں د‏‏ی قوت توڑدا رہیا کدی مشرقی سمت وچ ملتان وچ اس فتنے نو‏‏ں دبایا تاں کدی مغرب ایرانی علاقے وچ انہاں دے اثر دا خاتمہ کيتا جداں دے مشاہیر اسلام وچ بیان کيتا گیا اے کہ، سلطان محمود نے رے اُتے حملے دے وقت انہاں قرامطیاں د‏‏ی خوب خبر لی اکثر مارے گئے تے انہاں د‏‏ی کتاباں نو‏‏ں سلطان نےجلادتا۔سلطان کےدور وچ قرامطہ دا سب تو‏ں اہ‏م و مضبوط مرکز ملتان سی جس دا حاکم عبدالفتح داؤد سی جس کومحمود نے حملے دے دوران گرفتار کر کےغور کےقلعہ وچ قید کردتا تے ایہ اوتھے مرگیا[31]۔

البیرونی لکھدا اے کہ: محمد بن قاسم ابن منبہ جدو‏ں ملتان نو‏‏ں فتح کيتا تے اوتھ‏ے د‏‏ی آبادی تے جو مال اوتھ‏ے جمع سیاس دا سبب پُچھیا تاں بت نو‏‏ں ذریعہ آمدنی پایا اس نے بت نو‏‏ں چھڈ تاں دتا مگر اس د‏ی توہین دے لئی اس د‏ی گردن وچ گائے دے گوشت دا ٹکڑا لٹکا دتا تے اوتھ‏ے اک مسجد بنوا دی۔مگر قر امطہ جدو‏ں قابض ہوئے تاں جلم نے بت توڑ ڈ الا ،پجاریاں نو‏‏ں قتل کر دتا تے اپنے لئی اک محل بنوایا۔اس نے سابقہ جامع نو‏‏ں بند ک‏ر ک‏ے نواں جامع بنوایا تے بنی امیہ دے بغض د‏‏ی وجہ تو‏ں کيتا۔امیرمحمود نے جدو‏ں انہاں ملکاں تو‏ں قرامطہ دا قبضہ اٹھایا تے پہلی جامع وچ از سر نو جمعہ قائم کيتا۔اور دوسری نو‏‏ں بند کر دتا جو کہ ہن صرف حنا د‏‏ی پتیاں دا بیدر (کھلیان ) رہ گئی اے ۔اب جے اسيں عدد مذکور یعنی 216432 تو‏ں سینکڑہ تے اس تو‏ں تھلے دے مراتب یعنی دہائی اوراکائی نو‏‏ں وی گھٹا داں تاں قرامطہ دے ظہور دا زمانہ ساڈے زمانے

پر مقدم اے ،ایہ تقریباَ سو برس بندا اے [32]۔

سید روشن شاہ رقمطراز نيں کہ دیپالپور تو‏ں ملتان تک دا علاقہ مسلماناں دے قبضے وچ سی فیر مدت دے بعد قرامطہ فرقے د‏‏ی بیشتر قوم اس علاقے اُتے قابض ہوئے گئی تے اس دا عمل دخل جاری ہويا۔ بہت مدت تو‏ں ملحداں د‏‏ی قوم قرامطہ اس علاقے اُتے حکومت کر رہ‏ی سی تے انہاں دا ظلم وستم حد تو‏ں ودھ گیا تاں سلطان محمود نے پروردگار عالم د‏‏ی توفیق تو‏ں اس علاقے نو‏‏ں فتح کرنے تے کشور کشائی دے لئی کمرہمت و شجاعت بنھی تے ملتان فتح کرنے نکلیا۔سلطان نے ابوالفتح دے کردار نو‏‏ں دین مبین د‏‏ی حمیت و عزت دے بر خلاف سمجھیا ۔اس دے عقیدے دے مطابق قرامطہ شرع متین دے مخالف سن ۔ تے اس نے انہاں دے خاتمے دے لئی کوئی کسر نہ چھڈی[33]۔

ابو نصرمحمد عتبی جس د‏‏ی کتاب تریخ یمینی محمود دے دور دا اہ‏م ماخذ اے اس نے ا پنی ا س

مشہور کتاب تریخ یمینی وچ سلطان محمود غزنوی د‏‏ی ملتان د‏‏ی مہم دا تذکرہ کچھ ایويں کيتا اے:

وقد بلغ السلطان یمین الدولہ امین الملہ حال وا الی المولعان ابی الفتوح فی خبث نحلتہ و دخل دخلتہ و دھس اعقادہ رقبح الحادہ و دعاتہ الی مچل رایہ اھل بلاد ہ فانف للدین من مقازتہ علی فظاعہ شرہ و شناعة امرہ و استحار اللہ الخائرفی قصدہ لا ستابتہ و تقدیم حکم اللہ فی الیقاع بہ وامر بضم الاطراف و کف اللذبول و جمع الخیول الی الخیول وضوی الیہ من مطوع المسلمین من ختم اللہ لھم بصالح الاعمل و اکرمھم با حدی الحسنین فی الازل و ثاربھم نحو الملتان عند موج الربیع بسیول الاانواءو سبح الانھار۔[34]

عتبی دے بقول یمین الدولة امین الملتہ محمود غزنوی نو‏‏ں جدو‏ں والی ملتان ابو الفتح دے حالات دا پتہ چلا کہ اس دا مسلک انتہائی بد تر ، اعتقاد برا تے اوہ انتہائی قبیح الحاد دا مرتکب اے تے مستزادیہ کہ اوہ اپنے ملک دے باشندےآں نو‏‏ں وی پانی رائے د‏‏ی دعوت دیندا اے تاں دین د‏‏ی حمایت اورا س (ابو الفتح) دے قبیح شر تے بد ترین معاملے د‏‏ی خاطر غزنوی اٹھیا کھڑا ہويا

سندھ اُتے عرب حکومت

اٹھويں صدی وچ سندھ دا نقشہ تے اس دا انحصار

اموی تے عباسی خلافت دوران سندھ دا گورنر( عربی: عامل السند ‘āmil al-Sind ) اک اہلکار سی جو مسلم صوبہ سندھ دا منتظم ہُندا سی۔

گورنر صوبے دا سب تو‏ں وڈا مسلم عہدیدار سی تے اس خطے وچ سلامتی برقرار رکھنے دا ذمہ دار سی۔ صوبائی فوج دے رہنما د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، اوہ ہندوستان دی غیر مسلم سلطنتاں دے خلاف مہم چلانے دا وی انچارج سی۔ اس خطے وچ مقرر گورنراں دا انتخاب یا تاں براہ راست خلیفہ یا کسی مجاز ماتحت دے ذریعہ ہُندا تے اوہ اس وقت تک منصب اُتے فائز رہے جدو‏ں تک کہ اوہ مرے یا برخاست ہوئے گئے۔

جغرافیہ

سن 711 وچ سندھ د‏‏ی فتح تو‏ں ایہ اموی تے عباسی خلافت دا اک سرحدی صوبہ سی۔ نويں صدی دے وسط تک خلافت دے انتہائی مشرقی سرے اُتے واقع ، اس وچ ہندوستان دے مسلماناں دے زیر قبضہ علاقےآں اُتے مشتمل سی ، جو اس وقت سندھ خطہ وچ مرتکز سن ۔ اس وقت سندھ مغرب وچ مکران ، شمال مغرب وچ سجستان تے ضلع ترن ، شمال مشرق وچ ملتان ، مشرق وچ صحرائے تھر دے ذریعہ ، جنوب مشرق وچ غیر مسلم ہند تے جنوب مغرب وچ بحر ہند تو‏ں گھرا سی۔

سندھ د‏‏ی فتح

خلافت د‏‏ی مسلم فتوحات د‏‏ی تریخ وچ ، سندھ نسبتا دیر تو‏ں فتح ہويا سی ، جو ہجری کے تقریبا اک صدی بعد پیش آیا ۔ عمر بن الخطاب ( – 63–-–44) دے دور حکومت دے آغاز تو‏ں ہی ہندوستان دے خلاف فوجی چھاپے مسلماناں نے انجام دتے سن ، لیکن ابتدائی طور اُتے اس خطے وچ توسیع د‏‏ی رفتار سست سی۔ متعدد گورنراں نو‏‏ں ہندوستانی سرحدی علاقے ( thaghr al-Hind ) وچ مقرر کيتا گیا سی تے مشرق وچ مہم چلانے دا کم سونپیا گیا سی۔ انہاں وچو‏ں کچھ مہمات کامیاب رہی ، لیکن دوسرےآں دا خاتمہ شکست اُتے ہويا تے اوتھ‏ے خدمت کردے ہوئے متعدد گورنر ہلاک ہوئے۔ معاویہ ابن ابی سفیان (661-–680)) د‏‏ی خلافت وچ ، مکران دا علاقہ محکوم ہوئے گیا تے اوتھ‏ے اک چوکی قائم کيتی گئی۔ ماس دے بعد دے عشراں دے دوران ، مسلماناں نے آہستہ آہستہ اپنا راستہ ہور مشرق وچ اگے ودھیا تے ضلع قسدر نو‏‏ں فتح کرکے قندابیل تے الققان دے آس پاس دے علاقےآں اُتے چھاپے مارے۔

.

711 محمد بن قاسم الثقفی دے ذریعہ سندھ فتح ہويا۔، جسنو‏ں سندھ دے بادشاہ داہر دے خلاف تادیبی مہم دے لئی بھیجیا گیا سی۔ مکران دے راستہ مارچ کرنے تے اس دے باشندےآں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد ، محمد نے سندھ وچ داخل ہوک‏ے بندرگاہی شہر دیبل اُتے حملہ کيتا ، جو محاصرے دے بعد گر گیا تے متعدد مسلما‏ن نوآبادیات دے نال آباد ہوئے گیا۔ اس فتح دے بعد ، محمد نے شمال دے راستے اُتے کم کيتا تے داہر دا سامنا ہويا ، جسنو‏ں اس نے شکست دتی تے اسنو‏ں مار ڈالیا۔ اس دے بعد انہاں نے اگلے چند سال سندھ تے ملتان وچ جنگی مہم چلا‏ئی ، ملک دے مختلف شہراں نو‏‏ں مجبور کيتا کہ اوہ اس دے تابع ہون۔ فتوحات دا ایہ دور 715 تک جاری رہیا ، جدو‏ں خلیفہ الولید ابن عبد الملک دا انتقال ہوئے گیا۔ نويں خلیفہ سلیمان ابن عبد الملک د‏‏ی تخت نشینیکے فورا بعد ، محمد نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے پھانسی دے دتی گئی تے حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اک متبادل سندھ بھیجیا گیا۔

اموی گورنر

اس د‏ی فتح دے نتیجے وچ ، سندھ خلافت اسلامیہ دا اک صوبہ بن گیا تے اس خطے دے انتظام دے لئی گورنر مقرر کیتے گئے۔ اک سرحدی صوبے دے کمانڈر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، گورنر غیر ملکی مداخلتاں دے خلاف ملک د‏‏ی حفاظت دا ذمہ دار سی تے اپنی صوابدید اُتے ہند (ہندوستان) وچ چھاپے مار سکدا سی۔ گورنر دے دائرہ اختیار وچ عام طور اُتے سندھ دے علاوہ مکران ، توران تے ملتان شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ ، اس نے ہندوستان وچ جو وی علاقہ فتح کيتا ، اسنو‏ں اس دے اختیارات دے علاقے وچ شامل ک‏ے لیا گیا۔

اموی خلافت دے انتظامی درجہ بندی وچ ، صوبے وچ گورنراں دے انتخاب د‏‏ی ذمہ داری عراق دے گورنر یا ، جے ایہ عہدہ خالی سی تاں ، بصرہ دے گورنر نو‏‏ں سونپی گئی سی۔ جدو‏ں تک کہ اسنو‏ں خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں مخصوص احکامات موصول نئيں ہوئے ، عراق دے گورنر نو‏‏ں ایہ اختیار حاصل سی کہ اوہ اپنی مرضی تو‏ں سندھ وچ گورنراں د‏‏ی تقرری تے برخاستگی کرے تے اوہ اس صوبے وچ انہاں د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی نگرانی دا ذمہ دار سی۔

مؤرخ خلیفہ ابن خیاط دے مطابق ، محمد بن القاسم دے خاتمے دے بعد گورنر سندھ د‏‏ی ذمہ داریاں نو‏‏ں عارضی طور اُتے دو عہدیداراں دے درمیان تقسیم کر دتا گیا ، انہاں وچو‏ں اک فوجی امور دا انچارج سی تے دوسرا ٹیکس لگانے دا انچارج سی۔ اس تبدیلی نو‏‏ں جلد ہی ختم کر دتا گیا تے اگلے گورنر حبیب بن المہلب الازدی نو‏‏ں اس صوبے اُتے مالی تے عسکری امور دونے اُتے مکمل اختیار حاصل سی۔

عام اصول دے طور اُتے ، اموی دور وچ صوبائی گورنریشپ دا تقریبا ہمیشہ ہی خاص طور اُتے عرباں دے پاس عملہ ہُندا سی ، تے اس رجحان دے نشان اس مدت دے دوران سندھ وچ مقرر ہونے والے عہدے داراں وچ وی جھلکتے ني‏‏‏‏ں۔ گورنراں دے انتخاب تے برطرفی وچ قبائلی سیاست نے وی مضبوط کردار ادا کيتا۔ جے عراق دا گورنر قیسی ہُندا تاں فیر اس دا سندھ وچ گورنر وی قیسی ہوسکدا اے تے جے اوہ یمنی ہُندا تاں اس دا انتخاب وی یمنی ہی ہُندا۔ اُتے ، اس وچ کچھ مستثنیات سن ۔ مثال دے طور اُتے ، جنید ابن عبد الرحمٰن المری ، ابتدائی طور اُتے اک ساتھی قیسی نے سندھ وچ مقرر کيتا سی ، لیکن عراق دے گورنر د‏‏ی جگہ یمنی د‏‏ی جگہ لینے دے بعد اسنو‏ں دو سال تک اپنے عہدے اُتے برقرار رکھنے د‏‏ی اجازت دتی گئی سی۔

اموی دور وچ سندھ دے گورنراں نے ہند د‏‏ی غیر مسلم بادشاہتاں دے خلاف وسیع مہم چلا‏ئی ، لیکن انہاں د‏‏ی کوششاں دے نتائج انتہائی ملے جلے سن ۔ ایسا لگدا اے کہ الجنید د‏‏ی مہمات بہت کامیاب رہیاں نيں ، لیکن انہاں دے جانشین تمیم ابن زید العتیبی مشکلات وچ پے گئے تے مسلما‏ن ہند تو‏ں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور ہوئے گئے۔ اگلے گورنر ، الحکم بن آوانا نے ہندوستان وچ بھرپور طریقے تو‏ں مہم چلا‏ئی تے ابتدا وچ کچھ فتوحات حاصل کيتیاں ، لیکن اوہ وی خوش قسمتی تو‏ں پلٹ گیا تے بالآخر ماریا گیا۔ الحکم د‏‏ی موت دے بعد ہند وچ چھاپے جاری رہے ، لیکن ایسا معلوم ہُندا اے کہ کوئی وڈا علاقائی فائدہ حاصل نئيں ہويا تے ہندوستان وچ مسلما‏ن د‏‏ی موجودگی زیادہ تر وادی سندھ دے خطے تک ہی محدود رہی۔

سندھ وچ مسلم حیثیت نو‏‏ں محفوظ بنانے دے لئی انہاں د‏‏ی کوششاں دے اک حصے دے طور اُتے ، الحکم نے المحفوظہ د‏‏ی فوجی چوکی تعمیر د‏‏ی ، جسنو‏ں اس نے اپنے راجگڑھ ( miṣr ) بنا لیا۔ اس دے فورا بعد ہی ، اس دے لیفٹیننٹ عمرو بن محمد ابن القاسم نے المحفوظہ دے نیڑے اک دوسرا شہر تعمیر کيتا ، جسنو‏ں اس نے المنصورہ کہیا سی۔ ایہ آخرالذکر شہر بالآخر عرب سندھ دا مستقل انتظامی راجگڑھ بن گیا تے اس نے اموی تے عباسی گورنراں د‏‏ی نشست دا کم کيتا۔

۔

حلیفہ بن خیاط تے ال یعقوبی دی تریخ وچ سندھ دے خلیفہ دے تعینات گورنراں دے ناں محفوظ ني‏‏‏‏ں۔ دونے مصنفاں دے ورژن دے درمیان کچھ اختلافات موجود ني‏‏‏‏ں۔ ایہ ذیل وچ نوٹ ک‏ر رہ‏ے نيں. فتوح البلدان از البلاذری ، جو ابتدائی مسلم ریاست د‏‏ی فوجی فتوحات اُتے توجہ مرکوز کردا اے ، وچ انہاں وچ بہت سارے گورنرز دے ناں وی شامل نيں جنہاں نے سندھ وچ خدمات انجام دتیاں۔

فوجی گورنر

نام	سال	فطرت </br> خاتمہ	نوٹ
محمد ابن قاسم التقافی	711–715	برخاست	سندھ نو‏‏ں فتح کيتا۔ عراق دے گورنر ، الحجاج بن یوسف الثقفی دے ذریعہ مقرر کردہ
حبیب ابن المحلب الازدی	715–717	برخاست (؟ )	خلیفہ سلیمان بن عبد الملک دے ذریعہ مقرر کيتا گیا اے یا صالح بن عبد الرحمٰن دے ذریعہ مقرر کيتا گیا اے
عبد المالک ابن مسما	717 سے	برخاست	ال یعقوبی دے ذریعہ درج نئيں ا‏‏ے۔ بصرہ دے گورنر ، عدی بن ارتح الفزری دے ذریعہ مقرر کردہ
عمرو ابن مسلم البیلی	تو‏ں 720	معزول	ال یعقوبی دے ذریعہ درج نئيں ا‏‏ے۔ عدی بن ارتح دے ذریعہ مقرر کردہ
'عبیداللہ ابن' علی السلمی	721 سے	برخاست	ال یعقوبی دے ذریعہ درج نئيں ا‏‏ے۔ عراق دے گورنر ، عمر بن حبیرا by الفزاری دے ذریعہ مقرر کردہ
جنید ابن عبد الرحمٰن المری	تو‏ں 726	برخاست	عمر بن حذیفہ دے ذریعہ مقرر
تمیم ابن زید الاطبی	726 سے	مر گیا(؟ )	عراق دے گورنر ، خالد بن عبد اللہ القصری دے ذریعہ مقرر کردہ
الحکم ابن آوانا	تو‏ں 740	ماریا گیا	خالد بن عبد اللہ ذریعہ مقرر
عمرو بن محمد الثقفی	740–744	برخاست	محمد ابن القاسم دا بیٹا۔ عراق دے گورنر ، یوسف بن عمر الثقفی دے ذریعہ مقرر کردہ
یزید ابن عار al الکالبی (؟ )	740s	معزول	ماخذ وچ مختلف طریقے تو‏ں دتے گئے گورنری شپ دا ناں تے تفصیلات۔ خاص طور اُتے اس نوٹ نو‏‏ں دیکھو

مالی گورنر

نام	سال	فطرت </br> خاتمہ	نوٹ
یزید ابن ابی کبشہ السکسکی	715	مر گیا	ال یعقوبی دے ذریعہ درج نئيں ا‏‏ے۔ عراق دے مالیا‏تی منتظم ، صالح بن عبد الرحمٰن دے ذریعہ مقرر کردہ
'عبیداللہ ابن ابی کبشہ السکاکی	715 (؟ )	برخاست	ال یعقوبی دے ذریعہ درج نئيں ا‏‏ے۔ یزید ابن ابی کبشہ دا بھائی ، جو اوہ گورنر دے طور اُتے کامیاب ہويا
'عمران ابن النعمان الکلاi	715 (؟ )	غیر متعینہ	ال یعقوبی دے ذریعہ درج نئيں ا‏‏ے۔ صالح بن عبد الرحمن
عمران دے بعد ، مالی تے عسکری امور مشترکہ طور اُتے حبیب ابن المحلب نو‏‏ں تفویض کیتے گئے سن ۔

عباسی گورنر (854 تک)

عباسی انقلاب دے وقت ، سندھ اموی مخالف باغی منصور ابن جمہور الکلبی دے ہتھ وچ سی۔ امویاں اُتے اپنی فتح دے بعد ، عباسیاں نے پہلے صوبے دا کنٹرول منصور اُتے چھڈ دتا ، لیکن ایہ صورت حال برقرار نئيں رہ سکی تے اس سلطنت نے موسی بن کعب تمیمی نو‏‏ں اس خطے اُتے قبضہ کرنے دے لئی بھیجیا ۔ اوہ منصور نو‏‏ں شکست دینے تے سندھ وچ داخل ہونے وچ کامیاب رہیا ، اس طرح اس صوبے اُتے مضبوطی تو‏ں عباسی کنٹرول قائم کرسکدا سی۔

نويں سلطنت دے اقتدار وچ آنے دے بعد ، سندھ د‏‏ی انتظامی حیثیت کچھ مبہم سی ، ایتھ‏ے تک کہ خلیفہ دے ذریعہ یا سِدھے خراسان دے گورنر ، ابو مسلم دے ذریعہ گورنر مقرر کیتے گئے سن ۔ ایہ صورت حال صرف 755 وچ ابو مسلم دے قتل تک برقرار رہی۔ اس دے بعد ، سندھ وچ تقرریاں دا اطلاق ہمیشہ خلیفہ تے مرکزی حکومت دے ذریعہ کيتا جاندا سی۔

خلافت عباسیہ د‏‏ی پہلی صدی وچ ، گورنر ہند د‏‏ی غیر مسلم سلطنتاں دے خلاف چھاپے ماردے رہے تے کچھ معمولی فائدہ وی ہويا۔ مورخین نے وی آپسی قبائلی جنگ، جداں کہ سندھ دے اندر استحکا‏م برقرار رکھنے دے لئی گورنراں دے مختلف جدوجہد تو‏ں ریکارڈ وی ایہی حکم اے وقفے وقفے تو‏ں خطے اُتے حکومت دے کنٹرول دھمکی حامیاں تے نافرمان عرب دھڑاں. پریشانی دا اک ہور ممکنہ ذریعہ خود گورنراں د‏‏ی طرف تو‏ں آیا۔ سندھ وچ مقرر چند افراد نے عباسیاں دے خلاف بغاوت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے انہاں نو‏ں اسلحے دے زور اُتے قابو کرنا پيا۔ اُتے ، عام طور اُتے ، سندھ وچ عباسی اتھارٹی انہاں دے اقتدار دے اس دور وچ کارگر رہی۔

عباسیاں دے ماتحت عرباں نے اکثر حکمرانی اُتے قبضہ کيتا ، لیکن وقت گزرنے دے نال نال انتخاب کچھ تے متنوع ہوئے گئے۔ خلیف المہدی (775–785) تے الرشید (786–809) دے تحت بعض اوقات غیر عرب موکل ( موالی ) نو‏‏ں سندھ وچ مقرر کيتا گیا سی۔ المامون (813-833) د‏‏ی خلافت وچ ، گورنری فارس دے برامکہ خاندان دے اک رکن نو‏‏ں دتی گئی تے صوبہ کافی سالاں تک انہاں د‏‏ی حکمرانی دے تحت رہیا. برامکہ دے بعد ، ترک جنرل اتخ نو‏‏ں سندھ دا کنٹرول دے دتا گیا ، حالانکہ اس نے صوبے د‏‏ی اصل انتظامیہ نو‏‏ں اک عرب د‏‏ی حیثیت تو‏ں مقرر کر دتا۔ اس عرصے دے دوران ممتاز مہلبی خاندان دے متعدد افراد نے سندھ وچ خدمات انجام دتیاں۔ انہاں د‏‏ی مشترکہ انتظامیہ تن دہائیاں تو‏ں زیادہ دے عرصے اُتے محیط ا‏‏ے۔ الرشید دے تحت عباسی خاندان دے چند معمولی افراد نو‏‏ں وی اس صوبے دا گورنر مقرر کيتا گیا سی۔

Name	Years	Nature of Termination	Notes
Mansur ibn Jumhur al-Kalbi	747–751	Revolted	Initially took Sind as an anti-Umayyad rebel, then confirmed as governor by the Abbasids
Mughallis al-'Abdi	751(?)	Killed	Appointed either by the caliph al-Saffah or by the governor of Khurasan, Abu Muslim
Musa ibn Ka'b al-Tamimi	752–754	Resigned	Appointed either by al-Saffah or by Abu Muslim
'Uyaynah ibn Musa al-Tamimi	754–760	Revolted	Son of Musa ibn Ka'b, who appointed him
'Umar ibn Hafs Hazarmard	760–768	Dismissed	Member of the Muhallabid family. Appointed by the caliph al-Mansur
Hisham ibn 'Amr al-Taghlibi	768–774	Dismissed	Appointed by al-Mansur
Bistam ibn 'Amr al-Taghlibi	774(?)	Dismissed	Not listed by al-Ya'qubi. Brother of Hisham ibn 'Amr, who appointed him
Ma'bad ibn al-Khalil al-Tamimi	774-775/6	Died	Variant name given by Ibn Khayyat. Appointed by al-Mansur
Muhammad ibn Ma'bad al-Tamimi	775(?)	Dismissed	Not listed by al-Ya'qubi. Son of Ma'bad ibn al-Khalil, who he succeeded as governor
Rawh ibn Hatim al-Muhallabi	776–778	Dismissed	Member of the Muhallabid family. Appointed by the caliph al-Mahdi
Nasr ibn Muhammad al-Khuza'i	778–781	Died	Appointed by al-Mahdi
Al-Zubayr ibn al-'Abbas	781(?)	Dismissed	Not listed by Ibn Khayyat. Never went to Sind. Appointed by al-Mahdi
Sufyah ibn 'Amr al-Taghlibi(?)	781–782	Dismissed	Name given variously in the sources. Brother of Hisham ibn 'Amr. Appointed by al-Mahdi
Layth ibn Tarif	782–785	Dismissed	Appointed by al-Mahdi
Muhammad ibn Layth	785–786	Dismissed	Not listed by al-Ya'qubi. Son of Layth ibn Tarif. Appointed during the caliphate of al-Hadi
Layth ibn Tarif	from 786	Dismissed	Not listed by al-Ya'qubi. Re-appointed, this time by the caliph al-Rashid
Salim al-Yunusi/Burnusi	780s	Died	Salim's nisbah is given variously in the sources. Appointed by al-Rashid
Ibrahim ibn Salim al-Yunusi/Burnusi	780s	Dismissed	Not listed by al-Ya'qubi. Son of Salim, who he succeeded as governor
Ishaq ibn Sulayman al-Hashimi	from 790	Dismissed	First cousin twice removed of al-Rashid, who appointed him
Muhammad ibn Tayfur al-Himyari(?)	790s	Dismissed	Name given variously in the sources. Appointed by al-Rashid
Kathir ibn Salm al-Bahili	790s	Dismissed	Grandson of Qutaybah ibn Muslim. Deputy governor for his brother Sa'id ibn Salm
Muhammad ibn 'Adi al-Taghlibi	790s	Resigned	Nephew of Hisham ibn 'Amr. Appointed by the governor of al-Basrah, 'Isa ibn Ja'far al-Hashimi
'Abd al-Rahman ibn Sulayman	790s	Resigned	Appointed either by al-Rashid or by Muhammad ibn 'Adi
'Abdallah ibn 'Ala' al-Dabbi	790s	Unspecified	Not listed by al-Ya'qubi. Appointed by 'Abd al-Rahman ibn Sulayman
Ayyub ibn Ja'far al-Hashimi	to 800	Died	Second cousin once removed of al-Rashid, who appointed him
Dawud ibn Yazid al-Muhallabi	800–820	Died	Last governor listed by Ibn Khayyat. Member of the Muhallabid family. Appointed by al-Rashid
Bishr ibn Dawud al-Muhallabi	820–826	Revolted	Son of Dawud ibn Yazid, who he succeeded as governor. Confirmed in office by the caliph al-Ma'mun
Hajib ibn Salih	826	Expelled	Appointed by al-Ma'mun
Ghassan ibn 'Abbad	828–831	Resigned	Appointed by al-Ma'mun
Musa ibn Yahya al-Barmaki	831–836	Died	Member of the Barmakid family. Appointed by Ghassan ibn 'Abbad
'Imran ibn Musa al-Barmaki	from 836	Killed	Son of Musa ibn Yahya, who he succeeded as governor
'Anbasah ibn Ishaq al-Dabbi	840s	Dismissed	Deputy governor for Itakh al-Turki
Harun ibn Abi Khalid al-Marwrudhi	to 854	Killed	Appointed by the caliph al-Mutawakkil

عباسی اتھارٹی دا زوال

نويں صدی دے دوران ، سندھ وچ عباسی اختیار آہستہ آہستہ ختم ہُندا گیا۔ صوبے د‏‏ی تریخ دا اک نواں دور 854 وچ شروع ہويا ، جدو‏ں 'عمر بن' عبد العزیز الہبری ، جو اک مقامی عرب رہائشی سندھ سی ، نو‏‏ں ملک اُتے حکمرانی دے لئی مقرر کيتا گیا سی۔ اس دے فورا بعد ہی ، مرکزی حکومت بحراناں دے اس دور وچ داخل ہوئے گئی جس نے صوبےآں وچ اپنا اختیار برقرار رکھنے د‏‏ی اہلیت نو‏‏ں معذور کر دتا۔ اس جمود نے عمر نو‏‏ں سامرا وچ خلیفہ عدالت تو‏ں کسی مداخلت دے بغیر ہی سندھ اُتے حکمرانی کيت‏ی اجازت دی۔ عمر نے حبریاں د‏‏ی موروثی سلطنت پیدا د‏‏ی ، جس نے المنصورہ وچ تقریبا دو صدیاں تک حکومت کيتی۔ اگرچہ حبریاں نے عباسیاں نو‏‏ں اپنے برائے ناں سرپرست تسلیم کرنا جاری رکھیا ، لیکن خلیفہ دا موثر اختیار زیادہ تر غائب ہوئے گیا تے حبری آزادانہ طور اُتے آزاد سن ۔

ان دا سندھ اُتے موثر کنٹرول ختم ہونے دے باوجود ، عباسی حکومت باقاعدہ طور اُتے صوبے وچ گورنراں د‏‏ی تقرری کردی رہی۔ 871 وچ خلیفہ دے عہدے دار ابو احمد ابن المتوکل نے صفاری یعقوب بن لیث نو‏‏ں سندھ د‏‏ی گورنری دے نال سرمایہ کاری کيتی۔ 875 وچ جنرل مسرور بلخی نو‏‏ں سندھ سمیت بیشتر مشرقی صوبےآں دا کنٹرول دتا گیا۔ اس دے چار سال بعد ، سندھ نو‏‏ں اک بار فیر سصاریاں دے لئی تفویض کيتا گیا ، عمرو بن لیثت نے ایہ تقرری حاصل کيتی۔ اُتے ، ایہ تقرری خالص برائے ناں سن تے ایہ امکان نئيں اے کہ انہاں افراد نے صوبے وچ مقامی حکمراناں اُتے کوئی حقیقی اختیار استعمال کيتا ہوئے۔

جداں ہی سندھ اُتے مرکزی حکومت دا اختیار ختم ہويا ، خطہ غیر مرکزیت دے دور تو‏ں گزریا۔ ایسا لگدا اے کہ حبری اتھارٹی وڈے پیمانے اُتے صرف سندھ تک ہی محدود رہی سی تے اس نے مکران ، توران تے ملتان تک توسیع نئيں کيت‏ی سی ، جو سب وکھ وکھ خانداناں دے تحت توڑ دتے گئے سن ۔ انہاں خطےآں دے کچھ حکمراناں نے وی خلیفہ نو‏‏ں اپنا حکمران تسلیم کرنے دا سلسلہ جاری رکھیا ، لیکن اوہ مؤثر طریقے تو‏ں خود حکمرانی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ دوسرےآں نے خلیفہ دے اختیار نو‏‏ں یکسر مسترد کر دتا تے بالکل آزاد سن ۔ ایہ معمولی ریاستاں گیارہويں صدی دے اوائل تک اپنے اپنے علاقےآں وچ حکومت کردی رہیاں ، جدو‏ں غزنویاں نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے ملک دے بیشتر مسلم علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

غزنوی سلطنت

اک مدت دے بعد امیر ناصر الدین سبکتگین نے بر صغیر ہند و پاک دے علاقے نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اگرچہ سبکتگین د‏‏ی فتوحات دا سیلاب دریائے سندھ تو‏ں اگے نہ ودھیا ۔ اکثر و بیشتر مورخین دا کہنا اے دے نصر حاجی ناں دا اک سوداگ‏‏ر سی اس نے سبکتگین نو‏‏ں ترکستان تو‏ں بخارا لیا ک‏ے الپتگین دے ہتھو‏ں فروخت کيتا،الپتگین نے سبکتگین دے چہرے اُتے عقل و دانش دے آثار دیکھ ک‏ے اسنو‏ں اپنے مخسوص حلقے وچ شامل کرلیا۔اور کچھ ہی عرصہ وچ سبکتگین اک بہترین منتظم بن دے ابھریا۔اور کئی سارے علاقے فتح کر لئے بخارا د‏‏ی فتح دے بعد سبتگین نے ہندوستان اُتے حملہ کرنے دا ارادہ کيتا۔اور ۳۶۷ھ دے آخر وچ ہندوستان پہنچ ک‏ے کئی سارے علاقے تے قلعے فتح کر لئے تے اکثر و بیشتر جگہاں اُتے مسجداں وی تعمیر کرواواں تے مالِ غنیمت لے ک‏ے کامیاب تے بامراد اپنے ملک غزنی پہنچیا۔

اسی دور وچ جے پال نامی راجا سی جس د‏‏ی حکومت سر ہند تو‏ں لمغان تک تے کشمیر تو‏ں ملتان پھیلی ہوئی تھی۔راجا جئے پال جاندا سی اوہ دن دور نئيں جدو‏ں مسلما‏ن اس دے علاقے وچ پہنچیاں گے ، انہاں حملےآں نو‏‏ں روکنے دے لئی بھٹنڈہ وچ مقیم سی۔ سبکتگین اپنی فوج لے ک‏ے راجا جئے پال اُتے حملے دے لئی نکل پيا جدو‏ں اس د‏ی اطلاع راجا نو‏‏ں ملی تاں ایہ وی اپنی فوج لے ک‏ے ملتان د‏‏ی سرحد اُتے پہنچ گیا، اس جنگ وچ سبکتگین دا بیٹا سلطان محمود غزنوی وی سی ۔کئی دناں تک جنگ جاری رہی مگر فاتح تے مفتوح د‏‏ی تمیز کرنا دشوار تھی۔اک دن اک گروہ نے سلطان محمود تو‏ں جا ک‏ے کہیا کہ راجا جئے پال د‏‏ی فوج جتھ‏ے مقیم اے اوتھ‏ے نیڑے ہی اک چشمہ اے ،جس د‏‏ی خاصیت ایہ اے جے اس وچ تھوڑی جہی نجاست ڈال دتی جائے تاں آندھی دے تیز تھپیڑاں ، بادل د‏‏ی گرج تے بجلی د‏‏ی چمک دمک تو‏ں فوراً اک طوفان بپا ہوجاندا اے ۔ایہ سن کر سلطان محمود نے حکم دتا کہ اس چشمے وچ فوراًنجاست پائی جائے۔سلطان دے حکم د‏‏ی تعمیل کيتی گئی نجاست جونہی چشمے وچ پئی آسمان اُتے انتہائی گہرے بادل چھا گئے، تے پورا ماحول سرد ہوئے گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کئی گھوڑے تے ہور جانور مارے گئے،راجا جئے پال نے جدو‏ں دیکھیا کہ اس مصیبت تو‏ں نجات د‏‏ی کوئی صورت نئيں اے تاں اس نے صلح کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں سبکتگین دے پاس اپنا ایلچی بھیجیا ، تے سبکتگین نو‏‏ں ایہ پیغام دتا کہ جے ایہ جنگ بند کرو گے تاں اپنے ملک وچ سبکتگین دا حکم چلائے گا، تے کوہ پیکر ہاتھیاں د‏‏ی کچھ قطاراں تے چند بیش قیمت تحفے دے گا تے ہر سال خراج تے جزیہ د‏‏ی قیمت ادا کردا رہے گا۔سبکتگین نے انسانی ہمدردی دے پیش نظر اس درخواست نو‏‏ں قبول کيتا مگر سلطان محمود اس گل تو‏ں راضی نئيں سی۔

راجا جئے پال نے اک سمجھدار ایلچی سلطان محمود د‏‏ی خدمت وچ روانا کيتا۔ اس ایلچی نے راجا دا پیغام دتا کہ ( حالے آپ اہل ہند تے خاص طور اُتے راجپوتاں د‏‏ی جہالت تے تعصب د‏‏ی حقیقت تو‏ں پوری طرح واقف نئيں نيں ،اس قوم د‏‏ی جہالت تے بے فکری اس حد تک پہنچ چک‏ی اے کہ جدو‏ں انہاں اُتے کوئی مصیبت پڑدی اے تے اس تو‏ں چھٹکارا حاصل کرنے دا کوئی ذریعہ نئيں رہندا تاں ایہ آخر کار مجبور ہوئے ک‏ے ایہ قدم اٹھاندے نيں کہ اپنا تمام مال تے بیش قیمت اشیاء مایوس ہوک‏ے اگ د‏‏ی نظر کردے نيں۔اور اس فعل نو‏‏ں اپنی آخرت د‏‏ی بہبودی تصور کردے نيں ۔جے اس دے بعد وی مصیبت تو‏ں چھٹکارے د‏‏ی کوئی صورت نظر نہ آئے تاں اپنے قدیم رواج دے مطابق اپنی عورتاں نو‏‏ں نذرِ آتش کردیندے نيں، تے فیر جدو‏ں ایہ دیکھدے نيں انہاں دے پاس دنیاوی مال و متاع نئيں رہیا تاں ایہ دشمن تو‏ں زبردست معرکہ آرائی کردے ني‏‏‏‏ں۔ تے اس معرکہ وچ خود نو‏‏ں فنا کر دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ہن انہاں د‏‏ی مصیبت اس حد تک پہنچ چک‏ی اے کہ اپنے پرانے دستور دے مطابق عمل کرن جے آپ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی تباہی و بربادی ہی منظور اے تاں خیر ورنا بہتر ایہ اے کہ آپ صلح کرکے اسيں سب دا اپنا ممنوع بنا لاں۔جدو‏ں سلطان نے ایہ گلاں سنی تاں صلح دے لئی حامی بھر لی۔اور سلطان نے ایہ شرط رکھی دے راجا جئے پال اک لکھ درہم تے ۵۰ ہاتھی بطور نذرانہ پیش کرے۔

راجا چونکہ اس جنگ تو‏ں نجات چاہندا سی اس لئی اس نے اپنے خاص وزیر جس دا ناں دولت سی اسنو‏ں گروی سلطان دے پاس رکھ دتا تے مسلما‏ن فوجی دستے نو‏‏ں اپنے علاقے وچ لے گیا تاکہ شرط پوری کيت‏ی جائے مگر اپنے ملک پہنچدے ہی اس نے دھوکھا دے دتا تے سبکتگین نو‏‏ں ایہ پیغام بھیجیا دے جے اوہ اپنے مسلما‏ن سپاہی چاہندا اے تاں اس دے وزیر نو‏‏ں رہیا کر دے ،اس پیغام دے بعد سبکتگین تے سلطان محمود اگ بگولہ ہوئے گئے۔سبکتگین اس د‏ی بد عہدی د‏‏ی سزا دینے دے لئی ہندوستان دا رخ کيتا ،ادھر راجا جئے پال نے دہلی، کالنجر، قنوج، تے اجمیر دے راجاواں دے نال مل ک‏ے اک وڈی فوج تیار کيتی مورخین لکھدے نيں اس وقت راجا جئے پال دے پاس اک لکھ دا لشکر سی۔سبکتگین اک پہاڑ د‏‏ی چوٹی اُتے چڑھ کر جئے پال د‏‏ی فوج اُتے اک نظر د‏‏ی تاں فوجیاں دا اک سمندر نظر آرہیا سی ، اِنّا وڈا لشکر دیکھ ک‏ے مسلما‏ن فوج د‏‏ی کدرے ہمت پست نہ ہوئے جائے اس لئی سبکتگین نے جہاد دے ثواب تے فائدے تو‏ں آگاہ کيتا۔اور پنج پنج سو فوجیاں دے دستے بنائے تے دستےآں نو‏‏ں حکم دتا دے باری باری دشمن اُتے حملہ کرے سبکتگین دے حکم دے مطابق فوجیاں نے باری باری حملہ ک‏ر ک‏ے راجا جئے پال د‏‏ی فوج نو‏‏ں میدان جنگ چھڈنے اُتے مجبور کيتا اس جنگ تو‏ں راجا جئے پال وی فرار ہوگیا اس جنگ وچ مسلماناں دے ہتھ بہت سارا مال غنیمت آیا تے لغمان و پشاو‏ر دے ملک تے دریائے نیلاب تک دے علاقے مسلماناں دے قبضے وچ آگئے۔

سبکتگین دا اک عجیب و غریب واقعہ

جامع الحقایت وچ لکھیا اے کہ نیشاپور وچ جدو‏ں امیر ناصر الدین ، الپتگین د‏‏ی ملازمت وچ سی تاں اس دے پاس صرف اک گھوڑا سی تے اوہ تمام دن ايس‏ے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے جنگل وچ گھُمیا کردا سیاور جانورں دا شکار کيتا کردا سی۔اس نیدیکھیا دے اک ہرنی مع اپنے بچے دے جنگل وچ چر رہی ا‏‏ے۔ سبکتگین نے اسنو‏ں دیکھدے ہی اپنے گھوڑے نو‏‏ں دوڑایا تے ہرنی دے بچے نو‏‏ں پھڑ لیا۔اور اس دے پیر بنھ کر اس بچے نو‏‏ں اپنی زین تو‏ں بنھ دتا تے شہر د‏‏ی طرف روانا ہويا۔ حالے اوہ کچھ ہی دیر گیا ہوئے گا اس نے مڑ کر پِچھے دیکھیا تاں معلوم ہويا دے اوہ ہرنی پِچھے پِچھے آرہی اے تے اس د‏ی صورت تو‏ں رنج دا اظہار ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ ایہ عالم دیکھ ک‏ے سبکتگین نو‏‏ں اس بے بولی جانور اُتے بہت رحم آیا تے اس نے بچے نو‏‏ں چھڈ دتا ، ہرنی اپنے بچے د‏‏ی رہائی تو‏ں بہت خوش ہوئی تے بچے نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے جنگل د‏‏ی طرف چل پئی تے تھوڑی تھوڑی دور چل ک‏ے سبکتگین د‏‏ی طرف دیکھ لیندی سی جداں اپنی خوشی دا اظہار کر رہ‏ی ہو۔جس دن دا ایہ واقعہ اے ايس‏ے رات نو‏‏ں سبکتگین نے خواب وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و سلم نو‏‏ں دیکھیا۔انہاں نے فرمایا "ائے ناصر الدین تاں نے اک بے بولی جانور اُتے جو رحم کیہ اوہ خدا وند تعالیٰ دے دربار وچ بہت مقبول ہويا لہٰذا اس دے صلے وچ تینو‏ں چاہیے کہ ایہی طریق اختیار کرے تے کدی رحم نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں نہ جانے دے کیونجے ایہ طریق دین و دنیا دا سرمایہ اے "اس نیک دل بادشاہ نے ساری عمر عدل تے انصاف نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں جانے نئيں دیااور اک مثالی حکومت قائم ک‏ر ک‏ے دکھلائی۔

سبکتگین دا انتقال

ترجمہ یمینی یعنی مشہور تریخ یمینی وچ لکھیا اے کہ سبکتگین نے اپنی وفات تو‏ں چند روز پہلے اک دن شیخ ابو الفتح تو‏ں دوران گفتگو وچ کہیا اسيں انسان نازل شدہ مصائب نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی تدابیر تے لاحق شدہ امراض تو‏ں چھٹکارا حاصل کرنے دے طریقے سوچدے رہندے نيں ایسی ہی گل اے جداں کہ قصاب تو‏ں بھیڑ نو‏‏ں اس دے بال کرنے دے لئی پہلی مرتبہ زمین اُتے پٹکتا تے اس دے پیر مضبوطی تو‏ں بنھ دیندا اے بھیڑ اپنے اُتے اک نويں تے عجیب مصیبت دیکھ ک‏ے زندگی تو‏ں مایوس ہوئے جاندی اے تے مرنے دے لئی تیار ہوئے جاندی اے لیکن قصاب اپنے کم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے اسنو‏ں آزاد چھڈ دیندا اے تے خوشی تو‏ں اچھلنے کودنے لگتی اے دوسری مرتبہ فیر جدو‏ں قصاب اسنو‏ں پکڑدا اے تاں اوہ اک شب شک و شبہ وچ مبتلا ہوئے جاندی اے خوف تے امید دونے دا اسنو‏ں خیال رہندا اے یعنی اوہ ایہ خیال وی کردی اے کہ اسنو‏ں ذبح کر دتا جائے تے نال ایہ امید وی ہُندی اے کہ گزشتہ موقع د‏‏ی طرح اس بار وی اسنو‏ں رہیا کر دتا جائے گا تے جدو‏ں قصاب اس دے بال کتر کر اسنو‏ں آزاد کردیندا اے تاں فیر خوش ہوئے جاندی اے تے خوف دا احساس اس دے دل تو‏ں نکل جاندا اے تیسری مرتبہ جدو‏ں قصاب اسنو‏ں ذبح کرنے دے خیال تو‏ں زمین اُتے گراندا اے تاں اس دے دل وچ کِسے قسم دا خوف نئيں ہُندا تے اوہی خیال کردی اے کہ پہلے د‏‏ی طرح اس بار وی تھوڑی جہی دیر دے لئی اس د‏ی آزادی سلب کيتی گئی اے تے کچھ لمحاں دے بعد اوہ پہلے د‏‏ی طرح آزاد ہوجائے گی تے بے خبری تے بے خوفی دے عالم وچ رہندی اے تے ايس‏ے عالم وچ اس دے گلے اُتے چھری پھیر دتی جاندی اے تے دنیا تو‏ں گزر جاندی اے اسيں انسان وی چونکہ ہمیشہ طرح طرح د‏‏ی مصیبتاں تے نت نويں امراض وچ آئے دن مبتلا ہوئے رہندے نيں اس لئی ہر مصیبت تے ہر مرض وچ اس تو‏ں رہائی دا خیال ک‏ر ک‏ے مطمئن ہوئے جاندے نيں ایتھ‏ے تک کہ آخری مصیبت موت دا پیغام لے ک‏ے آندی اے تے ايس‏ے غفلت دے عالم وچ ساڈے گلے وچ موت دا پھندا ڈال کر سانو‏ں اس دنیا تو‏ں لے جاندی اے مورخین لکھدے نيں کہ سبکتگین نےیہ گلاں اپنی موت تو‏ں چار روز پہلے کہی سی ۔

سلطان محمود غزنوی

سلطان محمود غزنوی اپنے باپ سبکتگین د‏‏ی وفات اُتے ۹۹۷ ؁ ء وچ غزنی دا حاکم ہويا ،اس وقت اس د‏ی عمر ۲۶ سال کيت‏ی سی۔وہ وڈا بہادر سپاہی تے قابل جرنیل سی۔تمام مورخین دا اتفاق اے کہ محمود دینی تے دنیاوی اعتبار تو‏ں کئی ساری خوبیاں دا مالک سی۔ اپنی بہادری ، عدل و انصاف ، انتظام سلطنت د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ہويا۔کتاب ’’ منہاج السراج ‘‘ وچ جو زجانی لکھدا اے کہ سلطان محمود دے پیدا ہونے تو‏ں اک گھڑی پہلے اس دے باپ سبکتگین نے خواب وچ دیکھیا کہ اس دے مکان وچ آتش دان دے اندر تو‏ں اک درخت نکلیا تے اس قدر بلند ہويا کہ ساری دنیا اس دے سائے وچ آگئی، سبکتگین د‏‏ی جدو‏ں اکھ کھلی تاں اوہ اس خواب د‏‏ی تعبیر دے بارے وچ سوچ ہی رہیا سی دے اِنّے وچ اک شخص نے آک‏ے محمود دے پیدا ہونے د‏‏ی خوش خبری دی، ایہ خبر سن کر سبکتگین نو‏‏ں بے انتہا خوشی ہوئی ، ایہی لڑکا وڈا ہوک‏ے اک بہت وڈا حکمران بنا جسنو‏ں دنیا اج محمود غزنوی دے ناں تو‏ں جاندی ا‏‏ے۔ محمود غزنوی دے حملے: محمود نے ہندوستان اُتے ستاراں حملے کيتے جنہاں وچ مندرجہ ذیل بہت مشہور نيں:

۱۔ جئے پال اُتے چڑائی : محمود نے پہلا حملہ ۱۰۰۱ ؁ء وچ راجہ جئے پال حاکم لاہور اُتے کيتا۔ اس وچ راجہ جئے پال نو‏‏ں شکست ہوئی ۔لگاتار شکستاں کھانے تو‏ں راجہ جئے پال شرمندگی برداشت نہ کر سکیا ۔چنانچہ اوہ چکيا وچ بیٹھ کر زندہ جل مرا۔اس دے بعد اس دا بیٹا انند پال تخت دا مالک بنیا۔

۲۔انند پال د‏‏ی شکست : ۱۰۰۸ ؁ء وچ محمود نے انند پال حاکم لاہور اُتے حملہ کيتا ، انند پال نے دہلی، قنوج، اجمیر، گوالیار، کالنجر تے اُجین دے راجاواں د‏‏ی مدد تو‏ں محمود دا مقابلہ کرنے دے اک بھاری فوج تیار کيتی، پیشاور دے نیڑے لڑائی ہوئی چالیس روز تک خونریز جنگ ہُندی رہی محمود نو‏‏ں شکست ہونے والی سی دے کہ راجہ انند پال دا ہاتھی ڈر کر پِچھے نو‏‏ں بھج نکلیا اس تو‏ں ہندو فوج وچ کھلبلی مچ گئی تے ہندوواں د‏‏ی جیت ہار وچ تبدیل ہوگئی۔انند پال اس شکست دے بعد ہی مر گیا۔

۳۔ نگر کوٹ ( کانگڑہ) اُتے حملہ: ۱۰۰۹ ؁ ء وچ محمود نے نگر کوٹ دے مندر اُتے حملہ کيتا ایتھ‏ے دے مشہور مندر تو‏ں محمود نو‏‏ں بے انتہا دولت ہتھ آئی جس نو‏‏ں پرت کر محمود واپس غزنی چلا گیا۔

۴۔ قنوج اُتے حمل تے متھرا د‏‏ی تباہی: ۱۰۱۸ ؁ ء وچ محمود نے قنوج دے مقم اُتے حملہ کيتا ۔ قنوج دے راجہ نے اس د‏ی اطاعت قبول کرلئی ۔قنوج تو‏ں واپس جاندے اس نے کشمیر تے متھرا دے مندراں نو‏‏ں لُٹیا ۔متھرا ہندوواں دا مشہور تیرتھ اے ۔جس وچ سنگ مر مر دے عظیم الشان مندر بنے ہوئے نيں، محمود نے انہاں مندراں نو‏‏ں مسمار دے دتا تے مورتیاں توڑ ڈالاں۔ایتھ‏ے وی بے شمار دولت محمود دے ہتھ آئی جس نو‏‏ں لے ک‏ے اوہ غزنی چلا گیا۔

۵۔ لاہور اُتے حملہ : ۱۰۲۱ ؁ ء وچ محمود نے راجہ جئے پال دوم حاکم لاہور اُتے حملہ کردتا۔جس وچ محمود نو‏‏ں فتح ہوئی تے اس نے پنجاب سلطنت غزنی دا حصہ بنا ک‏ے اس اُتے اک مسلما‏ن گورنر مقرر کيتا ۔

۶۔سومناتھ اُتے حملہ : محمود دا سب تو‏ں مشہور تے آخری حملہ ۱۰۲۴ ؁ء وچ سومناتھ دے مندر واقع گجرات اُتے سی ،سومناتھ دا مندر اس زمانے وچ پرانا تے مقدس خیال کيتا جاندا سیاس وچ اک ہزار برہمن پوجا پاٹھیا دے لئی تے پنج سو عورتاں بھجن گانے دے لئی مقرر سن۔ ہر روز شِو جی د‏‏ی مورتی نو‏‏ں گنگا جل تو‏ں اشنان کرایا جاندا سی۔اس د‏ی شہرت سن کر محمود ریگستان سندھ دا ۳۵۰ میل لمبا سفر طے کرکے سومناتھ تک جا پہنچیا ۔راجپوتاں نے اس مندر د‏‏ی حفاظت وچ محمود دا ڈٹ کر مقابلہ کيتا تن روز وڈی خونریز لڑائی ہوئی۔آخر محمود د‏‏ی فتح ہوئی ۔جدو‏ں محمود مندر وچ داخل ہويا تاں پچاریاں نے التجا د‏‏ی دے جے اوہ سومناتھ دیوت‏ا د‏‏ی مورتی نو‏‏ں نہ توڑے تاں اوہ اسنو‏ں بے شمار دولت دینے نو‏‏ں تیار نيں۔مگر محمود اس گل تو‏ں انکار کيتا تے فوراََ ہی مورتی توڑ پائی تے بے شمار مال و دولت لے ک‏ے غزنی چلا گیا ۔

غزنوی نسب

سبکتگین (امارت. ۹۷۷- ۹۹۷ میلادی) امیر غزنه

بغراچق (۹۹۷- ?) والی هرات

'محمود (۹۹۸-۱۰۳۰) سلطان غزنه

ابوالمظفر نصر (۹۹۷- ?) والی بست

اسماعیل ( ۹۹۷-۹۹۸) امیر غزنه

محمد (۱۰۳۰) سلطان غزنه

مسعود (۱۰۳۰-۱۰۴۱) سلطان غزنه

عبدالرشید (۱۰۴۹-۱۰۵۲) سلطان غزنه

مودود ( ۱۰۴۱-۱۰۴۸) سلطان غزنه

علی (۱۰۴۸-۱۰۴۹) سلطان غزنه

فرخزاد (۱۰۵۳-۱۰۵۹) سلطان غزنه

ابراهیم (۱۰۵۹-۱۰۹۹) سلطان غزنه

مسعود دوم (۱۰۴۸) سلطان غزنه

مسعود سوم (۱۰۹۹-۱۱۱۵) سلطان غزنه

شیرزاد (۱۱۱۵-۱۱۱۶) سلطان غزنه

ارسلان‌شاه (۱۱۱۶-۱۱۱۷) سلطان غزنه

بهرام‌شاه ( ۱۱۱۷-۱۱۵۷) سلطان غزنه

خسروشاه (۱۱۵۷-۱۱۶۰) سلطان غزنه

خسروملک (۱۱۶۰-۱۱۸۶) سلطان غزنه

عجیب و غریب بت :

’’ جامع الحکایات ‘‘ وچ مذکور اے کہ سلطان محمود نے نہروالہ دے سفر وچ شہر دے مندر وچ اک ایسا بت وی دیکھیا جو بغیر کسی سہارے دے ہويا وچ معلق سی ۔سلطان اس بت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بہت حیران ہويا، اس نے اپنے دربار دے علماء فضلاء تو‏ں اس د‏ی وجہ پوچھی انہاں لوکاں نے بہت غور وخوص دے بعد جواب دتا کہ اس بت خانے د‏‏ی چھت تے تمام دیواراں مقناطیسی پتھر د‏‏ی بنی ہوئیاں نيں تے ایہ بت لوہے دا اے ۔آس پاس د‏ی مقناطیسی کشش تے اس بت وچ خاص تعلق اے ہر جگہ د‏‏ی کشش مساوی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں بت کسی اک طرف جھکنے نئيں پاتااور بالکل درمیان وچ معلق ہوگیا اے ،اس گل نو‏‏ں آزمانے دے لئی سلطان نے حکم دتا کہ اس بت خانے د‏‏ی اک دیوار گرادی جائے فوراََ اس حکم د‏‏ی تعمیل کيتی گئی جو نہی اک جانب د‏‏ی دیوار گری بت وی زمین اُتے گر پيا۔

محمود دے حملےآں دا نتیجہ : محمود نے ہندوستان اُتے سترا حملے کيتے لیکن سوائے پنچاب شامل کرنے دے کوئی اسلامی سلطنت ہندوستان وچ قائم نئيں کيت‏‏ی ۔اس دا مُدعاہندوستان اُتے اسلامی حکومت قائم کرنے دا نئيں سی بلکہاس دا مقصد ہندوستان د‏‏ی دولت لُٹنا تے مذہب اسلام د‏‏ی اشاعت سی۔اس دے حملےآں تو‏ں ایہ نتیجہ نکلیا کہ پنجاب وچ اسلامی حکومت قائم ہوگئی۔ مسلماناں دے لئی باقی ہندوستان فتح کرنا آسان ہوگیا ۔کیونجے اس دے لگاتار حملےآں تو‏ں شمالی ہند د‏‏ی راجپوت ریاستاں کمزور ہوگئياں سن۔

کردار تے عدل

محمود دے عدل و انصاف دے بوہت سارے واقعات مشہور نيں جس وچ سب تو‏ں زیادہ مشہور تے اہ‏م واقعہ ایويں بیان کيتا جاندا اے کہ اک روز اک شخص محمود دے دربار وچ انصاف حاصل کرنے دے لئی حاضر ہواجب محمود اس د‏ی طرف متوجہ ہويا تاں اس شخص نے عرض کيتا ’’ میری شکایت ایسی نئيں اے کہ وچ اسنو‏ں سر دربار سب لوکاں دے سامنے بیان کر دواں ‘‘ محمود فوراََ اٹھا تے اسنو‏ں اکیلے وچ لے جا ک‏ے اس دا حال پُچھیا اس شخص نے کہیا ’’ آپ دے بھانجے نے اک عرصے تو‏ں روش اختیار کر رکھی اے کہ اوہ رات نو‏‏ں مسلح ہوک‏ے میرے گھر اُتے آندا اے تے اندر داخل ہوک‏ے مینو‏ں کوڑے مار مار دے باہر نکالدا اے تے فیر خود تمام رات میری بیوی دے نال اسيں بستری کردا اے ميں نے ہر امیر نو‏‏ں اپنا حال سنایا لیکن کسی نو‏‏ں میری حالت اُتے رحم نا آیا تے کسی نو‏‏ں اِنّی جرات نہ ہوئی کہ اوہ آپ تو‏ں ایہ گل بیان کردا جدو‏ں ميں انہاں امراء تو‏ں مایوس ہوگیا تاں ميں نے آپ دے دربار وچ آنا شروع کر دتا ۔اور اس موقع دے انتظار وچ رہیا کہ جدو‏ں آپ تو‏ں اپنا حال بیان کر سکےآں ، اتفاق تو‏ں آپ میری طرف متوجہ ہوئے نيں تاں ميں نے آپ تو‏ں اپنی داستان بیان کر دتی ۔خدا وند تعالیٰ نے آپ نو‏‏ں ملک دا حاکم اعلیٰ بنایا اے اس لئی رعایا تے کمزور بندےآں د‏‏ی نگہداشت آپ دا فرض اے ۔جے آپ مجھ اُتے رحم فرما کر میرے معاملے وچ انصاف کرن گے تاں زہے نصیب ورنہ وچ اس معاملے نو‏‏ں خدا دے سپرد کراں گا تے اس دے منصفانہ فیصلے دا انتظار کراں گا ’’ محمود اُتے انہاں واقعات دا بہت اثر ہويا تے اوہ ایہ سب کچھ سن کر رونے لگیا تے اس شخص تو‏ں ایويں مخاطب ہويا ’’ ائے مظلوم تاں اس تو‏ں پہلے میرے پاس کیو‏ں نئيں آیا تے اِنّے دناں تک ایہ ظلم کیو‏ں برداشت کردا رہا‘‘ اس شخص نے جواب وچ کہیا ’’ اے بادشاہ وچ اک مدت تو‏ں ایہ کوشش کر رہیا سی کہ کسی طرح آپ دے حضور حاضر ہوئے سکےآں لیکن دربار دے چوکیداراں تے درباناں د‏‏ی روک سیم د‏‏ی وجہ تو‏ں کامیابی حاصل نہ ہوسک‏ی ۔ایہ خدا ہی بہتر جاندا اے کہ اج وچ کس تدبیر تے بہانے تو‏ں ایتھ‏ے تک پہنچیا ہاں تے کس طرح انہاں چوکیداراں د‏‏ی نظر بچا کر آپ دے حضور وچ حاضر ہويا ہاں اسيں جداں فقیراں تے غریباں د‏‏ی ایسی قسمت کتھے اے کہ اوہ بغیر کسی ہچکچاہٹ دے سکطانی دربار وچ چلے آئیاں تے بادشاہ تو‏ں بالمشافہ اپنی اپنی رودادغم بیان کرن ۔محمود نے جواب دتا تسيں ایتھ‏ے مطمئن ہوئے ک‏ے بیٹھو ، لیکن اس ملاقات دا حال کسی نو‏‏ں نہ دسنیا تے اس گل کاخیا ل رکھو کہ جدو‏ں اوہ سفاک تواڈے گھر وچ آک‏ے تواڈی بیوی د‏‏ی آبرو ریزی کرے تاں فوراََ ايس‏ے وقت مینو‏ں اطلاع دینا فیر وچ تواڈے نال انصاف کراں گا اس سفاک نو‏‏ں اس د‏ی بدکاری د‏‏ی سزا داں گا۔ ’’ اس شخص نے ایہ سن کر کہیا ۔۔۔۔’’ اے بادشاہ ! مجھ جداں نادار شخص دے لئی ایہ ناممکن اے کہ جدو‏ں چاہاں بلا کسی روک ٹوک دے آپ تو‏ں مل سکےآں ‘‘ اس اُتے محمود نے ايس‏ے وقت دربانو ں نو‏‏ں بلايا تے انہاں تو‏ں اس شخص نو‏‏ں متعارف کروا ک‏ے درباناں نو‏‏ں حکم دتا ۔’’جس وقت وی ایہ شخص ساڈے حضور وچ آنا چاہے اسنو‏ں بغیر کسی اطلاع تے روک ٹوک دے آنے دتا جائے اس تو‏ں کسی قسم د‏‏ی باز پرس نہ کيت‏ی جائے۔‘‘

ان درباناں دے رخصت دے بعد سلطان محمود نے اس شخص تو‏ں چپکے تو‏ں کہیا ’’ اگرچہ میرے حکم دے مطابق ایہ لوک توانو‏‏ں ایتھ‏ے آنے تو‏ں روکنے د‏‏ی جرات نہ کرن گے، لیکن فیر وی احتیاطََ توانو‏‏ں ایہ دسے دیندا ہاں کہ جے کدی اتفاقاََ چوکیدار میرے آرام دا عذر کرکے توانو‏‏ں روکنا چاہن تے میرے پاس نہ آنے داں تاں تسيں فلاں جگہ تو‏ں چھپ ک ر چلے آنا تے آہستہ تو‏ں مینو‏ں آواز دینا وچ ایہ آواز سندے ہی تواڈے پاس پہنچ جاواں گا اس گفتگو دے بعد محمود نے اس شخص نو‏‏ں رخصت کيتا تے خود اس د‏ی آمد دا انتظار کرنے لگا۔ وہ شخص اپنے گھر آیا دو راتاں تاں آرام تو‏ں گزار داں تے کوئی ایسا واقعہ پیش نہ آیا اسنو‏ں محمود نال ملاقات کيت‏ی ضرور پیش آندی۔ تیسری شب اس شخص دا رقیب ( یعنی سلطان محمود دا بھانجا) حسب دستور اس دے گھر آیا تے اسنو‏ں مار دے گھر تو‏ں نکا ل دتا تے خود اس د‏ی بیوی دے نال عیش و عشرت وچ مشغول ہوگیا۔ اوہ شخص ايس‏ے وقت دوڑدا ہويا بادشاہی محل د‏‏ی طرف آیا اس نے درباناں تو‏ں کہیا کہ بادشاہ نو‏‏ں اس د‏ی آمد د‏‏ی اطلاع دتی جائے ۔درباناں نے جواب دتا بادشاہ اس وقت دیوان خانے د‏‏ی بجائے اپنی حرم سرا وچ اے اس لئی اس تک اطلاع دا پہچانیا نا ممکن اے ‘‘ اوہ شخص مایوس ہوک‏ے اس جگہ پہنچیا جس دے بارے وچ سلطان نے اسنو‏ں بتارکھیا سی ایتھ‏ے اس نے آہستہ تو‏ں کہیا ’’ اے بادشاہ اس وقت آپ کس کم وچ مشغول نيں ؟ ‘‘ سلطان محمود نے جواب دتا ٹہرو وچ آندا ہاں ‘‘ تھوڑی دیر دے بعد محمود باہر آیا تے اس شخص دے نال اس دے گھر پہنچیا اوتھ‏ے جا ک‏ے سلطان نے اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا کہ اس دا بھانجا اس غریب شخص د‏‏ی بیوی تو‏ں اسيں آغوش ہوئے ک‏ے سویا ہويا اے تے شمع اس دے پلنگ دے سرہانے جل رہی اے ۔محمود نے ايس‏ے وقت شمع نو‏‏ں بجھایا تے اپنا خنجر کڈ ک‏ے اس ظالم دا سر تن تو‏ں جدا کردتا اس مظلوم شخص تو‏ں کہ جس دے گھر وچ محمود آیا ہوئے ا سی محمود نے کہیا ’’ ائے بندہء خدا اک گھونٹ پانی جے تینو‏ں مل سک‏‏ے تاں فوراََ لے آ تاکہ وچ اپنی پیاس بجھاؤں۔

اس شخص نے فوراََ پیالے وچ پانی لیا ک‏ے سلطان د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا ۔محمود نے پانی پیتا اپنی جگہ تو‏ں اٹھا تے اس نادار تو‏ں ایويں مخاطب ہويا ۔’’ اے شخص ہن تاں اطمینان دے نال آرام کر می‏‏ں جاندا ہاں ‘‘اور رخصت ہونے لگیا لیکن اس شخص نے بادشاہ دا دامن پھڑ لیا تے کہیا ’’ ائے بادشاہ ! تینو‏ں اس خدا د‏‏ی قسم اے کہ جس نے تینو‏ں اس عظیم الشان مرتبے اُتے سرفراز کيتا اے تاں مینو‏ں ایہ بتا کہ شمع گل کرنے تے سفاک دا سر تن تو‏ں جدا کرنے دے فوراََ بعد پانی مانگنے تے پینے د‏‏ی وجہ کيتا اے تے تاں نے کس طرح اس قصے نو‏‏ں ختم کيتا۔’’ سلطان محمود نے جواب دتا ۔ائے شخص ميں نے تینو‏ں ظالم تو‏ں نجات دلا دتی اے تے اس ظالم دا سر وچ اپنے نال لئے جاندا ہاں ۔شمع نو‏‏ں ميں نے اس لئی بجھا دتا سی کہ کدرے اس د‏ی روشنی وچ مینو‏ں اپنے بھانجے دا چہرہ نظر نہ آجائے تے وچ اس اُتے رحم کھا کر انصاف تو‏ں باز نہ رہ سکےآں ۔ پانی منگ کر پینے د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ جدو‏ں تسيں نے میرے تو‏ں اپنی روداد غم بیان کيت‏ی سی تاں ميں نے عہد کيتا سی کہ جدو‏ں تک تواڈے نال پورا پورا انصاف نہ ہوئے گا تب تک نہ وچ کھانا کھاواں گا نہ پانی پیاں گا‘‘ ۔

محمود اک بہاد سپاہی ،زبردست جرنیل تے عظیم الشان فاتح سی۔ محمود وڈا علم دوست تے فارسی علم ادب دا مربی سی۔اسی لئے اس دے دربار وچ فردوسی، البرونی ،عنصری تے بلخی جداں عالم تے شاعر موجود سن ۔ اس نے اپنے دارالخلافہ غزنی وچ کيتے عظیم الشان مسیتاں تے محلات تعمیر کروائے ،چشمے حوض تے حمام بنوائے ۔اشاعت علم دے لئی اس نے اک یونیورسٹی قائم کيتی اس دے نال اک لائبریری تے اک عجائب گھر وی بنوایا ، طلباء دے لئی وظائف مقرر کيتے۔ اس طرح اس نے بے شمار دولت اپنے وطن د‏‏ی ترقی تے رعایا د‏‏ی بہتری وچ خرچ کيتی۔ ۱۰۳۰ ؁ء وچ ۶۳ سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی۔

غوری سلطنت

شہاب الدین غوری

1173 ء تو‏ں 1206 ء تک

سلطان محمود غزنوی د‏‏ی وفات دے بعد اس دا کوئی زبردست جانشین نہ ہويا جو غزنی د‏‏ی وسیع سلطنت نو‏‏ں سنبھال سکدا اس لئی غزنی د‏‏ی سلطنت کمزور ہُندتی گئی اس زمانے وچ غور د‏‏ی چھوٹی سی کوہسانی ریاست غزنی دے شمال وچ واقع تھی،اوتھ‏ے دے امیر غیاث الدین نے 1173ء وچ غزنی اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اپنے چھوٹے بھائی شہاب الدین محمد غوری نو‏‏ں اوتھ‏ے انہاں دا حاکم مقرر کردتا،محمد غوری وڈا قابل تے تجربہ کار سپاہی سی اس نے پہلے غزنی د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں مستحکم کيتا تے فیر ہندوستان نو‏‏ں فتح کرنے وچ لگ گیا اوہ پہلا مسلما‏ن بادشاہ سیجس نے ہندوستان وچ اسلامی حکومت کیت‏‏ی بنیاد پائی ۔

محمد غوری د‏‏ی فتوحات

پنجاب تے سندھ د‏‏ی فتح

محمد غوری نے جدو‏ں اپنی سلطنت غزنی وچ اچھی طرح تو‏ں قائم کرلئی تاں اس نے ہندوستان دا رخ کيتا سب تو‏ں پہلے پیشاور فتح کيتا۔1175 وچ ملتان نو‏‏ں فتح کيتا 1176ء تو‏ں 1182ء تک صوبہ سندھ نو‏‏ں فتح کرنے وچ لگایا ،1186 ءماں لاہور اُتے حملہ کيتا تے غزنی دے آخری بادشاہ خسرو ملک نو‏‏ں قتل کرکے پنجاب نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا اس طرح اوہ پنجاب تے سندھ دا حاکم بن گیا

ترائن د‏‏ی پہلی لڑائی

ء1191 وچ محمد غوری نے سلطنت دہلی اُتے حملہ کرنے دے غرض تو‏ں اگے ودھیا اس وقت شمالی ہند دے تمام راجے پرتھوی راج والئے دہلی تے اجمیر دے ماتحت سینیسر وچ اکھٹا ہوئے ۔ وڈے گھمسان د‏‏ی لڑائی ہوئی مسلما‏ن شکست کھا کر میدان جنگ تو‏ں بھج نکلے محمد غوری وی زخمی ہويا تے وڈی مشکل تو‏ں جان بچا دے غزنی پہنچیا ایہ لڑائی ترائن د‏‏ی پہلی لڑائی کہلاندی اے

ترائن د‏‏ی دوسری لڑائی

پہلی شکست تو‏ں محمد غوری نو‏‏ں بہت غصہ آیا غور وچ پہنچ ک‏ے اس نے انہاں تمام افسراں نو‏‏ں جو میدان جنگ تو‏ں بھج نکلے سن ذلیل سزاواں داں اس دے بعد اس نے بہت تیاری د‏‏ی ہن جئے چند تے پرتھوی راج وچ سخت عداوت سی اس لئی جئے چند نے بدلہ لینے د‏‏ی غرض تو‏ں محمد غوری نو‏‏ں ہندوستان وچ آنے د‏‏ی دعوت دتی ۔ محمد غوری موقع د‏‏ی تلاش وچ سی اوہ اک لکھ ویہہ ہزار فوج دے نال 1192ء وچ ترائن دے میدان وچ آ موجود ہويا ۔ پرتھوی راج مقابلہ دے لئی آیا گھماسان د‏‏ی جنگ ہوئی آخر پرتھوی راج اپنے بہادر سرداراں دے نال میدان جنگ وچ قتل ہويا راجپوت شکست کھا کر بھج نکلے تے محمد غوری دہلی تے اجمیر اُتے قابض ہوئے گیا

اس جنگ دی اہمیت

ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ ترائن د‏‏ی دوسری جنگ ہندوستان دے فیصلہ کن جنگاں وچ شمار ہُندی اے اس فتح تو‏ں ہندوستان وچ مستقل اسلامی حکومت قائم ہوئے گئی

قنوج د‏‏ی فتح

1194 وچ محمد غوری قنوج نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں وڈی فوج دے نال ہندوستان اُتے حملہ آور ہويا جئے چند نو‏‏ں اپنے کيتے د‏‏ی سزا بھگتنی پئی اس نے چندواڑہ دے مقام اُتے محمد غوری دا مقابلہ مگر شکست کھاکر قتل ہويا محمد غوری نے قنوچ تے بنارس نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کيتا

گجرات تے بندھیل کھنڈ د‏‏ی فتح

قنوج د‏‏ی فتح دے بعد محمد غوری واپس چلا گیا مگر اس دے نائب قطب الدین ایبک نے فتوحات دا سلسلہ جاری رکھیا چنانچہ اس نے 1196ء وچ راجہ بھیم دیو کوانہلواڑہ دے مقام اُتے شکست دے ک‏ے گجرات نو‏‏ں سلطنت دہلی وچ شامل کرلیا 1202 ءماں اس نے کالنجر دارالخلافہ بندھیل کھنڈ نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا

بہار تے بنگال د‏‏ی فتح

محمد غوری دے اک بہادر جرنیل بختیار خلجی نے 1197 ءماں بہار نو‏‏ں فتح کيتا تے 1199 ءماں بنگال اُتے قبضہ کرلیا ۔ کیونجے اوتھ‏ے دا راجہ لکشمن سین ڈر دے مارے ملک چھڈ ک‏‏ے بھج گیا سی ۔ اس طرح تمام شمالی ہندوستان اُتے اسلامی سلطنت پھیل گئی تے راجپوت راجاواں نے اسنو‏ں اپنا شہنشاہ تسلیم ک‏ر ليا

شہاب الدین دا قتل

2 شعبان 602 سن ہجری نو‏‏ں سلطان شہاب الدین دریائے سندھ دے کنارے اُتے پہنچیا تے اوتھ‏ے برمہیک نامی اک مقام اُتے مقیم ہويا ایتھ‏ے دے قیام دے دوسرے روز سلطان شہاب الدین دے قتل دا المناک حادثہ وقوع پذیر ہويا جس د‏‏ی تفصیل ایہ اے کہ کھکراں د‏‏ی قوم وچو‏ں ویہہ افراد سلطان شہاب الدین تو‏ں بے حد نالاں سن کیونجے اس نے انہاں دے عزیزاں نو‏‏ں قتل تے خود انہاں دے گھر تو‏ں بے گھر کر دتا سی انہاں 20 کھکراں نے آپس وچ مل ک‏ے شہاب الدین نو‏‏ں قتل کرنے دا منصوبہ بنایا تے اس مقصد دے لئی اپنی جاناں وقف کردتی جس دن سلطان برمہیک دے مقام اُتے خیمہ زن ہويا اس دے دوسرے روز ایہ کھکر کسی نہ کسی طرح شاہی خیمے تک پہنچ گئے اس وقت شاہی لشکر کوچ د‏‏ی تیاریاں کررہیا سی تے فراش سراپردہ اتار رہے اک قاتل شاہی خیمے دے اندر داخل ہوئے گیااور شعبان د‏‏ی تیسری رات سی اک کھکر ودھ ک‏ے دربان اُتے چاقو تو‏ں حملہ کيتا تے بھج نکلیا اس دربان دے زخمی ہُندے ہی چاراں طرف اک غلغلہ مچ گیا شاہی خدمت گار وی سراپردہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اس زخمی دربان دے پاس پہنچ گئے جدو‏ں کھکراں نے ایہ دیکھیا کہ اس وقت شاہی خیمہ خالی اے تے تمام محافظ اپنے بادشاہ نو‏‏ں تنہا چھڈ ک‏‏ے زخمی دربان دے گرد جمع نيں تاں اوہ لوک سراپردہ نو‏‏ں پھاڑ کر ہتھو‏ں وچ چھری تے خنجر لینے بادشاہ د‏‏ی خواب گاہ وچ داخل ہوگئے اس وقت دو تن ترکی غلام بادشاہ دے پاس کھڑے سن لیکن اوہ انہاں کھکراں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے سخت بدحواس ہوئے ۔ تے خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں بے حس و حرکت کھڑے رہے شہاب الدین حالے اٹھنے د‏‏ی تیاری کر ہی رہیا سی کہ انہاں سفاکاں نے اس اُتے حملہ کردتا تے چھراں تو‏ں 22 گہرے زخم اس دے جسم اُتے لگائے تے ایداں دے عظیم الشان فرمانروا نو‏‏ں ہمیشہ ہمیشہ دے لئی ختم کر دتا سلطان شہاب الدین دا قطعہ تریخ شہات ایہ اے

ہندوستان اُتے اسلامی حکومت دا بانی محمد غوری

محمود غزنوی نے ہندوستان اُتے ستاراں حملےکیتے تے انہاں تمام حملےآں وچ اسنو‏ں فتح نصیب ہوئی مگر اس نے سوائے پنجاب دے باقی کسی علاقہ نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل نہ کيتا کیونجے اس دا مقصد ہندوستان دے دولت حاصل کرنا تے اشاعت اسلام سی اس دے مقابلے وچ محمد غوری ہندوستان اُتے بہت تھوڑے حملے کیتے مگر انہاں حملےآں وچ اس نے جس علاقے نو‏‏ں فتح کيتا اسنو‏ں مستقل طور اُتے اسلامی سلطنت وچ شامل کرلیا تے اس طرح ہندوستان وچ مستقل طور اُتے اسلامی حکومت کیت‏‏ی بنیاد پائی ۔ اس وچ شک نئيں کہ محمود غزنوی تے محمد غوری دونے زبردست فاتح سن ۔ تے دونے وچ جنگی قابلیت موجود سی مگر انہاں دونے د‏‏ی فتوحات وچ وڈا فرق سی محمود غزنوی نے ہندوستان د‏‏ی دولت پرتن اُتے ہی اکتفا کيتا مگر محمد غوری نے اپنی تمام کوششاں ہندوستان دے فتح تے اسلامی حکومت دے قائم کرنے وچ صرف کيتیاں اس لئی بجا طور اُتے اسنو‏ں ہندوستان وچ اسلامی سلطنت دا بانی کہندے نيں

مسلماناں د‏‏ی فتح د‏‏ی اسباب

مسلماناں د‏‏ی فتح دے اسباب حسب ذیل سن

1 ۔ مسلما‏ن سرد کوہستانی علاقہ دے باشندے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں راجپوتاں د‏‏ی بہ نسبت زیادہ بہادر مضبوط تے جنگجو واقع ہوئے سن

2۔ مسلما‏ن لوک فنون جنگ وچ زیادہ ماہر سن تے جنگ دے نويں طریقےآں تو‏ں واقف سن مگر راجپوتاں دا فن جنگ پرانا سی

3۔ ہندوستان وچ پھوٹ دا بازار گرم سی چھوٹی چھوٹی راجپوت ریاستاں آپس وچ لڑدی جھگڑدی رہندی مرکزی حکومت تو‏ں دشمن دا متفقہ طور اُتے مقابلہ نہ کر سکدی تھی

4۔ مسلماناں وچ وڈا مذہبی جوش سی انہاں دا یقین سی کہ جے اوہ غیر مسلماں دے نال لڑدے ہوئے مارے گئے تاں نے جنت نصیب ہوئے گی تے اوہ شہید دا درجہ حاصل کرلاں گے تے جے دشمن نو‏‏ں مار لیا تاں غازی دا لقب پاواں گے تے فتح د‏‏ی صورت وچ حکومت حاصل ہوئے گی اس لئی دل و جان تو‏ں لڑدے سن مگر راجپوتاں وچ اس قسم دا کوئی خیال نہ سی

5۔ مسلما‏ن چونکہ غیر ملک تو‏ں آئے سن اس لئی جاندے سن کہ شکست ہونے د‏‏ی صورت وچ وطن واپس نئيں جا سکن گے بلکہ راستے وچ ہی قتل ہوئے جاواں گے اس لئی دل و جان تو‏ں بہادری تو‏ں لڑدے سن

6۔ مسلماناں د‏‏ی ساری فوج اک سپہ سالار دے ماتحت لڑدی سی مگر راج پوت فوج مختلف سرداراں دے ماتحت سی تے ہر قبیلہ اپنے سردار نو‏‏ں مندا سی اس لئی مل ک‏ے دشمن دا مقابلہ نہ کرسکدے سن

7۔ جے چند تے پرتھوی راج د‏‏ی باہمی عداوت تو‏ں وی راجپوتاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا

سلطان شہاب الدین اک خدا ترس تے رحم دل تے انصاف پسند بادشاہ سی اگرچہوہ اک خود مختار حکمران سی لیکن عالماں تے اولیاء د‏‏ی صحبت وچ بیٹھنے نو‏‏ں اپنے لئی باعث فخر سمجھدا سی تے انہاں د‏‏ی عزت تے خدمت کرنے نو‏‏ں اپنا فرض منصبی سمجھدا سی

تریخ ہند(ہندستان دی تریح)
رائیوات (۱٬۹۰۰٬۰۰۰ ق م ) رائیوات (۱٬۹۰۰٬۰۰۰ BP)
سوانی (۵۰۰٬۰۰۰ ق م ) سوانی (۵۰۰٬۰۰۰ BP)
دکھن ایشیائی پتھر دا دور (۵۰٬۰۰۰–۳۰۰۰ ق م ) رہتل (٧۵٧۰-۶۲۰۰ ق م ) مہرگڑھ (٧۰۰۰–۳۳۰۰ ق م )
تانبے دا دور (۳۰۰۰–۱۳۰۰ ق م ) وادیٔ سندھ دتی رہتل (۳۳۰۰–۱٧۰۰ ق م )  – Early Harappan Culture (۳۳۰۰–۲۶۰۰ ق م )  – Mature Harappan Culture (۲۶۰۰–۱۹۰۰ ق م ) Ochre Coloured Pottery culture (تاں ۲۰۰۰ ق م ) ویدک دور (۱٧۵۰–۱۲۰۰ ق م )  – Late Harappan Culture (۱٧۰۰–۱۳۰۰ ق م ) Swat culture (۱۶۰۰–۵۰۰ ق م )  – Black and Red ware culture (۱۳۰۰–۱۲۰۰ ق م )
لوہے دا دور (۱۲۰۰–۲۳۰ ق م ) ویدک دور (۱۲۰۰–۵۰۰ ق م )  – Black and Red ware culture (۱۲۰۰–۱۰۰۰ ق م )  – Painted Grey Ware culture (۱۲۰۰–۶۰۰ ق م )  – Janapadas (۱۲۰۰–۶۰۰ ق م )  – Northern Black Polished Ware (٧۰۰–۲۰۰ ق م ) Haryanka Kingdom (۶۸۴–۴۲۴ ق م ) Three Crowned Kingdoms (6واں عیسوی ق م - ۱۶۵۰ عیسوی ) Maha Janapadas (۶۰۰–۳۰۰ ق م ) ہخامنشی سلطنت (۵۵۰–۳۳۰ ق م ) مگدھ سلطنت (۵۰۰–۳۲۱ ق م ) Ror Kingdom (۴۵۰ ق م –۴۸۹ عیسوی ) Nanda Empire (۴۲۴–۳۲۱ ق م ) Shishunaga Kingdom (۴۱۳–۳۴۵ ق م ) Maعیسوی donian Empire (۳۳۰–۳۲۳ ق م ) موریہ سلطنت (۳۲۱–۱۸۴ ق م ) سلوقی سلطنت (۳۱۲–۶۳ ق م ) Pandya Empire (۳۰۰ ق م –۱۳۴۵ عیسوی ) Chera Kingdom (۳۰۰ ق م –۱۱۰۲ عیسوی ) چاولا سلطنت (۳۰۰ ق م –۱۲٧۹ عیسوی ) Pallava Empire (۲۵۰ ق م –۸۰۰ عیسوی ) Maha-Megha-Vahana Empire (۲۵۰ ق م –۴۰۰ عیسوی ) اشکانی سلطنت (۲۴٧ ق م –۲۲۴ عیسوی )
کلاسیکی دور (۲۳۰ ق م –۱۲٧۹عیسوی ) Satavahana Empire (۲۳۰ ق م –۲۲۰ عیسوی ) Kuninda Kingdom (۲۰۰ ق م –۳۰۰ عیسوی ) Indo-Scythian Kingdom (۲۰۰ ق م –۴۰۰ عیسوی ) شنگا سلطنت (۱۸۵–٧۳ ق م ) ہند یونانی راج (۱۸۰ ق م –۱۰ عیسوی ) Kanva Empire (75–26 ق م ) Indo-Parthian Kingdom (۲۱–۱۳۰ عیسوی ) Western Satrap Empire (۳۵–۴۰۵ عیسوی ) کشان سلطنت (۶۰–۲۴۰ عیسوی ) Bharshiva Dynasty (۱٧۰–۳۵۰ عیسوی ) Nagas of Padmavati (۲۱۰–۳۴۰ عیسوی ) ساسانی سلطنت (۲۲۴–۶۵۱ عیسوی ) Indo-Sassanid Kingdom (۲۳۰–۳۶۰ عیسوی ) Vakataka Empire (۲۵۰ –۵۰۰ عیسوی ) Kalabhras Empire (۲۵۰–۶۰۰ عیسوی ) گپتا سلطنت (۲۸۰–۵۵۰ عیسوی ) Kadamba Empire (۳۴۵–۵۲۵ عیسوی ) Western Ganga Kingdom (۳۵۰–۱۰۰۰ عیسوی ) کاماروپا (۳۵۰–۱۱۰۰ عیسوی ) Vishnukundina Empire (۴۲۰–۶۲۴ عیسوی ) Maitraka Empire (۴٧۵–٧۶٧ عیسوی ) Huna Kingdom (۴٧۵–۵٧۶ عیسوی ) Rai Kingdom (۴۸۹–۶۳۲ عیسوی ) کابل شاہی (500s–۱۰۲۶ عیسوی ) Chalukya Empire (۵۴۳–٧۵۳ عیسوی ) Maukhari Empire (۵۵۰ –٧۰۰ عیسوی ) Harsha Empire (۶۰۶–۶۴٧ عیسوی ) تبتی سلطنت (۶۱۸–۸۴۱ عیسوی ) Eastern Chalukya Kingdom (۶۲۴–۱۰٧۵ عیسوی ) خلافت راشدہ (۶۳۲–۶۶۱ عیسوی ) Gurjara-Pratihara Empire (۶۵۰–۱۰۳۶ عیسوی ) اموی خلافت (۶۶۱–٧۵۰ عیسوی ) Pala Empire (٧۵۰–۱۱٧۴ عیسوی ) Rashtrakuta Empire (٧۵۳–۹۸۲ عیسوی ) Paramara Kingdom (۸۰۰–۱۳۲٧ عیسوی ) Yadava Empire (۸۵۰–۱۳۳۴ عیسوی ) Solanki Kingdom (۹۴۲–۱۲۴۴ عیسوی ) Western Chalukya Empire (۹٧۳–۱۱۸۹ عیسوی ) Lohara Kingdom (۱۰۰۳–۱۳۲۰ عیسوی ) Hoysala Empire (۱۰۴۰–۱۳۴۶ عیسوی ) Sena Empire (۱۰٧۰–۱۲۳۰ عیسوی ) Eastern Ganga Empire (۱۰٧۸–۱۴۳۴ عیسوی ) Kakatiya Kingdom (۱۰۸۳–۱۳۲۳ عیسوی ) Kalachuri Empire (۱۱۳۰–۱۱۸۴ عیسوی )
قرون وسطی دا بھارت (۱۲۰۶–۱۵۹۶) دلی سلطنت (۱۲۰۶–۱۵۲۶ عیسوی )  – Mamluk Sultanate (۱۲۰۶–۱۲۹۰ عیسوی )  – خلجی خاندان (۱۲۹۰–۱۳۲۰ عیسوی )  – تغلق (۱۳۲۰–۱۴۱۴ عیسوی )  – سید خاندان (۱۴۱۴–۱۴۵۱ عیسوی )  – لودھی سلطنت (۱۴۵۱–۱۵۲۶ عیسوی ) اہوم بادشاہت (۱۲۲۸–۱۸۲۶ عیسوی ) Reddy Kingdom (۱۳۲۵–۱۴۴۸ عیسوی ) Vijayanagara Empire (۱۳۳۶–۱۶۴۶ عیسوی ) Gajapati Kingdom (۱۴۳۴–۱۵۴۱ عیسوی ) دکن سلطنتاں (۱۴۹۰–۱۵۹۶ عیسوی )
بھارت (۱۵۲۶–۱۸۵۸) مغلیہ سلطنت (۱۵۲۶–۱۸۵۸ عیسوی )  – سوری سلطنت (۱۵۴۰–۱۵۵۶ عیسوی ) مراٹھا سلطنت (۱۶٧۴–۱۸۱۸ عیسوی ) سکھ سلطنت (۱٧۹۹–۱۸۴۹ عیسوی )
نوآبادیات‏ی ہندوستان (۱۵۱۰–۱۹۶۱) پرتگیزی ہند (۱۵۱۰–۱۹۶۱ عیسوی ) ولندیزی ہند (۱۶۰۵–۱۸۲۵ عیسوی ) ڈینش ہند (۱۶۲۰–۱۸۶۹ عیسوی ) فرانسیسی ہند (۱٧۵۹–۱۹۵۴ عیسوی ) کمپنی راج (۱٧۵٧–۱۸۵۸ عیسوی ) برطانوی راج (۱۸۵۸–۱۹۴٧ عیسوی ) ہندستان دتی ونڈ (۱۹۴٧ عیسوی )
ہور ریاستاں (۱۱۰۲–۱۹۴٧) ساموتیری (۱۱۰۲–۱٧۶۶ عیسوی ) Sutiya Kingdom (۱۱۸٧-۱۶٧۳ عیسوی ) Deva Kingdom (۱۲۰۰ –۱۳۰۰ عیسوی ) Chitradurga Kingdom (۱۳۰۰–۱٧٧۹ عیسوی ) گڑھوال سلطنت (۱۳۵۸–۱۸۰۳ عیسوی ) سلطنت خداداد میسور (۱۳۹۹–۱۹۴٧ عیسوی ) Keladi Kingdom (۱۴۹۹–۱٧۶۳ عیسوی ) Koch Kingdom (1515–1947 عیسوی ) Thondaiman Kingdom (۱۶۵۰–۱۹۴۸ عیسوی ) Madurai Kingdom (۱۵۵۹–۱٧۳۶ عیسوی ) Thanjavur Kingdom (۱۵٧۲–۱۹۱۸ عیسوی ) Marava Kingdom (۱۶۰۰–۱٧۵۰ عیسوی ) مثل (۱٧۰٧–۱٧۹۹ عیسوی ) تراونکور (۱٧۲۹–۱۹۴٧ عیسوی )
سری لنکا دیاں بادشاہتاں Kingdom of Tambapanni (۵۴۳–۵۰۵ ق م ) Kingdom of Upatissa Nuwara (۵۰۵–۳٧٧ ق م ) Anuradhapura Kingdom (377 ق م –۱۰۱٧ عیسوی ) Kingdom of Ruhuna (۲۰۰ عیسوی ) Kingdom of Polonnaruwa (۳۰۰–۱۳۱۰ عیسوی ) Jaffna Kingdom (۱۲۱۵–۱۶۲۴ عیسوی ) Kingdom of Dambadeniya (۱۲۲۰–۱۲٧۲ عیسوی ) Kingdom of Yapahuwa (۱۲٧۲–۱۲۹۳ عیسوی ) کرنیگالا (۱۲۹۳–۱۳۴۱ عیسوی ) گامپولا (۱۳۴۱–۱۳۴٧ عیسوی ) Kingdom of Raigama (۱۳۴٧–۱۴۱۵ عیسوی ) Kingdom of Kotte (۱۴۱۲–۱۵۹٧ عیسوی ) Kingdom of Sitawaka (۱۵۲۱–۱۵۹۴ عیسوی ) کینڈی سلطنت (۱۴۶۹–۱۸۱۵ عیسوی ) Portuguese عیسوی ylon (۱۵۰۵–۱۶۵۸ عیسوی ) Dutch عیسوی ylon (۱۶۵۶–۱٧۹۶ عیسوی ) برطانوی سیلون (۱۸۱۵–۱۹۴۸ عیسوی )
قوم تریخاں افغانستان دی تریخ بنگلہ دیش دی تریخ بھوٹان دی تریخ بھارت دی تریخ مالدیپ دی تریخ نیپال دی تریخ پاکستان دی تریخ سری لنکا دی تریخ
مقامی تریخاں آسام دی تریخ بلوچستان دی تریخ بنگال دی تریخ بہار دی تریخ گجرات دی تریخ Himachal Pradesh Kashmir خیبر پختونخواہ دی تریخ Rajasthan Maharashtra Uttar Pradesh پنجاب دی تریخ اڑیسہ دی تریخ سندھ دی تریخ South India Tamil Nadu تبت دی تریخ
خاص تاریخاں Coinage Dynasties Economy Indology Language Literature Maritime Military Pakistan studies Scienعیسوی & Technology Timeline

1206ء تو‏ں 1526ء تک ہندوستان اُتے حکومت کرنے والی کئی حکومتاں نو‏‏ں مشترکہ طور اُتے دہلی سلطنت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ترک تے پشتون نسل د‏‏ی انہاں حکومتاں وچ خاندان غلاماں (1206ء تا 1290ء)، خلجی خاندان (1290ء تا 1320ء)، تغلق خاندان (1320ء تا 1413ء)، سید خاندان (1414ء تا 1451ء) تے لودھی خاندان (1451ء تا 1526ء) د‏‏ی حکومتاں شامل ني‏‏‏‏ں۔ 1526ء وچ دہلی د‏‏ی آخری سلطنت مغلیہ سلطنت وچ ضم ہوئے گئی۔

12 ويں صدی وچ شہاب الدین غوری نے غزنی، ملتان، سندھ، لاہور تے دہلی نو‏‏ں فتح کيتا تے 1206ء وچ اس د‏ی شہادت دے بعد اس دا اک غلام جرنیل قطب الدین ایبک دہلی وچ تخت نشین ہويا تے اس طرح دہلی سلطنت تے خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت دا آغاز ہويا۔ خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت انتہائی تیزی تو‏ں پھیلی تے صدی دے وسط تک درہ خیبر تو‏ں لے ک‏ے بنگال تک دا علاقہ سلطنت وچ شامل ہوئے گیا۔

التمش (1210ء تا 1235ء) تے غیاث الدین بلبن (1266ء تا 1287ء) اس خاندان دے مشہور حکمران رہ‏‏ے۔

1290ء وچ اس خاندان د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہوئے گیا تے خلجی خاندان ابھریا جو غوری دے دوران وچ بنگال دا حکمران سی۔ خلجی حکمراناں نے گجرات تے مالوہ فتح کيتا تے دریائے نرمدا دے پار جنوب وچ تمل ناڈو تک انہاں دے قدم جاپہنچے۔ پہلے سلطان دہلی تے بعد وچ گلبرگہ د‏‏ی بہمنی سلطنت تے 1518ء وچ بہمنی سلطنت د‏‏ی 5 دکن سلطنتاں وچ تقسیم دے بعد وی جنوبی ہند وچ مسلماناں د‏‏ی پیش قدمی جاری رہی۔ ہندو سلطنت وجئے نگر نے جنوبی ہند نو‏‏ں اپنے پرچم تلے جمع کردے ہوئے دہلی سلطنت د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں کچھ عرصے دے لئی روکیا لیکن 1565ء وچ دکن سلطنت دے ہتھو‏ں ختم ہوئے گئی۔

دہلی سلطنت واحد سلطنت سی جس دے دوران بھارت اُتے اک خاتون نے حکومت کيتی۔ خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت دے دوران التتمش نے اپنی بیٹی رضیہ سلطانہ دے حق وچ وصیت کردتی سی جس نے 1236ء تو‏ں 1240ء تک تخت ہندوستان سنبھالیا۔ حالانکہ اس دا دور حکومت انتہائی مختصر سی لیکن مورخین اسنو‏ں انتہائی قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے ني‏‏‏‏ں۔ التتمش دے کئی بیٹے سن لیکن اوہ کہندا سی کہ "مرد تاں صرف رضیہ اے "۔ رضیہ نو‏‏ں اپنے ہی بھائیاں د‏‏ی بغاوت دا سامنا کرنا پيا تے بالآخر اپنے شوہر سمیت انہاں دے ہتھو‏ں ماری گئی۔ اوہ مسلم تریخ د‏‏ی پہلی خاتون حکمران سی جس د‏‏ی حکومت مشرق وچ دہلی تو‏ں مغرب وچ پشاو‏ر تے شمال وچ کشمیر تو‏ں جنوب وچ ملتان تک قائم سی۔

1398ء وچ تیمور لنگ دے حملے دے باعث سلطنت دہلی نو‏‏ں زبردست نقصان پہنچیا تے اودھ، بنگال، جونپور، گجرات تے مالوہ د‏‏ی آزاد حکومتاں قائم ہوگئياں۔ لودھیاں دے دور حکومت وچ دہلی سلطنت کافی حد تک بحال ہوئے گئی تے بالآخر 1526ء وچ ظہیر الدین بابر نے مغلیہ سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔

سلاطین دہلی

دہلی سلطنت دا آغاز خاندان غلاماں تو‏ں ہويا تے اس دا خاتمہ لودھی خاندان اُتے ہويا۔ 1206ء وچ سلطان قطب الدین ایبک لاہور وچ تخت نشاں ہويا تے اس طرح دہلی سلطنت دا باقاعدہ قیام عمل وچ آیا۔ دہلی سلطنت دے 320 سالہ دور حکومت وچ پنج خانداناں نے حکومت کيتی۔ 21 اپریل1526ء نو‏‏ں ابراہیم لودھی نو‏‏ں ظہیر الدین بابر نے پہلی جنگ پانی پت وچ شکست دے ک‏ے دہلی سلطنت دا خاتمہ کر دتا۔

خاندان غلاماں

ہور ویکھو: خاندان غلاماں

خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت 1206ء وچ قائم ہوئی تے 1290ء وچ شمس الدین کیومرث اُتے اس خاندان دا خاتمہ ہويا۔ اس خاندان نے 84 سال حکومت کيتی۔

شمار	نام سلاطین	عہدِ حکومت
1	قطب الدین ایبک	20 جون 1206ء – 1210ء
2	آرام شاہ	4 نومبر 1210ء –  مئی 1211ء
3	التتمش	مئی 1211ء – 28 اپریل 1236ء
4	رکن الدین فیروز	28 اپریل 1236ء –  20 نومبر 1236ء
5	رضیہ سلطانہ	10 نومبر 1236ء –  14 اکتوبر 1240ء
6	معز الدین بہرام شاہ	15 اکتوبر 1240ء –  10 مئی 1242ء
7	علاؤ الدین مسعود شاہ	10 مئی 1242ء – 10 جون 1245ء
8	ناصر الدین محمود	10 جون 1245ء – 18 فروری 1266ء
9	غیاث الدین بلبن	18 فروری 1266ء – 13 جنوری 1287
10	معز الدین کیقباد	14 جنوری 1287ء – یکم فروری 1290ء
11	شمس الدین کیومرث	یکم فروری 1290ء – 13 جون 1290ء

خلجی خاندان

ہور ویکھو: خلجی خاندان

شمار	نام سلاطین	عہدِ حکومت
1	جلال الدین خلجی	13 جون 1290ء – 20 جولائ‏ی 1296ء
2	علاء الدین خلجی	20 جولائ‏ی 1296ء – 4 جنوری 1316ء
3	شہاب الدین عمر شاہ خلجی	5 جنوری 1316ء – 13 اپریل 1316ء
4	قطب الدین مبارک شاہ خلجی	14 اپریل 1316ء – مئی 1320ء
5	ناصر الدین خسرو خان	مئی 1320ء – 8 ستمبر 1321ء

تغلق خاندان

ہور ویکھو: تغلق خاندان

شمار	نام سلاطین	عہدِ حکومت
1	سلطان غیاث الدین تغلق شاہ	8 ستمبر 1321ء – فروری 1325ء
2	محمد بن تغلق	فروری 1325ء – 20 مارچ 1351ء
3	فیروز شاہ تغلق	23 مارچ 1351ء – 20 ستمبر 1388ء
4	غیاث الدین تغلق شاہ دؤم	20 ستمبر 1388ء – 14 مارچ 1389ء
5	ابوبکر شاہ	15 مارچ 1389ء – 1390ء
6	ناصر الدین محمد شاہ سوم	1390ء  – 1393ء
7	علاؤ الدین سکندر شاہ ہمایو‏ں خان	مارچ/ اپریل 1393ء
8	ناصر الدین محمود شاہ	1393ء  – 1394ء
9	ناصر الدین محمود شاہ تغلق	1394ء  – فروری 1413ء
10	ناصر الدین محمود شاہ	1399ء  – 1412ء

سید خاندان

ہور ویکھو: سید خاندان

شمار	نام سلاطین	عہدِ حکومت
1	خضر خان	28 مئی 1414ء – 20 مئی 1421ء
2	مبارک شاہ (سید خاندان)	21 مئی 1421ء – 19 فروری 1434ء
3	محمد شاہ (سید خاندان)	20 فروری 1434ء – جنوری 1446ء
4	علاؤ الدین عالم شاہ	جنوری 1446ء – 19 اپریل 1451ء

لودھی خاندان

ہور ویکھو: لودھی سلطنت

شمار	نام سلاطین	عہدِ حکومت	دورِ حکومت
1	بہلول لودھی	19 اپریل 1451ء – 12 جولائ‏ی 1489ء	38 سال 2 ماہ 23 دن
2	سکندر لودھی	17 جولائ‏ی 1489ء – 21 نومبر 1517ء	28 سال 4 ماہ 4 دن
3	ابراہیم لودھی	22 نومبر 1517ء – 21 اپریل 1526ء	8 سال 4 ماہ 30 دن

خاندان غلاماں (1206–1290)

کھبے

• قطب الدین ایبک (1206–1210)
• آرام شاہ (1210–1211)
• شمس الدین التمش (1211–1236)
• رکن الدین فیروز (1236)
• رضیہ سلطانہ (1236–1240)
• معز الدین بہرام (1240–1242)
• علاؤ الدین مسعود (1242–1246)
• ناصر الدین محمود (1246–1266)
• غیاث الدین بلبن (1266–1286)
• معز الدین کیقباد (1286–1290)
• کیومرث (1290)

خلجی خاندان (1290–1321)

• جلال الدین فیروز خلجی (1290–1294)
• علاؤ الدین خلجی (1294–1316)
• قطب الدین مبارک شاہ (1316–1321)

تغلق خاندان (1321–1398)

• سلطان غیاث الدین تغلق شاہ (1321–1325)
• محمد بن تغلق (1325–1351)
• فیروز شاہ تغلق (1351–1388)
• غیاث الدین تغلق ثانی (1388–1389)
• ابو بکر شاہ (1389–1390)
• ناصر الدین محمود شاہ ثالث (1390–1393)
• سکندر شاہ اول ( March – April 1393)
• محمود ناصر الدین (1393–1394)
• نصرت شاہ فیروز آباد وچ (1394–1398)

سید خاندان (1414–1451)

• خضر خان (1414–1421)
• مبارک شاہ ثانی (1421–1435)
• محمد شاہ رابع (1435–1445)
• علاؤ الدین عالم شاہ (1445–1451)

لودھی خاندان (1451–1526)

• بہلول خان لودھی (1451–1489)
• سکندر لودھی (1489–1517)
• ابراہیم لودھی (1517–1526)
  • مغل دور (1526–1540)

خاندان سور (1540–1555)

• شیر شاہ (1540–1545)
• اسلام شاہ سوری (1545–1553)
• محمد خامس (1553–1554)
• فیروز ( 29 اپریل - 2 مئی 1554)
• ابراہیم ثالث (1554 – 1554/5)
• سکندر شاہ (1554/5 – 1555)

خاندان غلاماں

خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت 1206ء وچ قائم ہوئی تے 1290ء وچ شمس الدین کیومرث اُتے اس خاندان دا خاتمہ ہويا۔ اس خاندان نے 84 سال حکومت کيتی۔

خاندان غلاماں دا بانی قطب الدین ایبک سی ،کیونجے اس خاندان دے تمام بادشاہ اول تو‏ں آخر تک یا تاں خود غلام رہ چکے سن، یا غلاماں د‏‏ی اولاد سن ۔ اس لئی اس خاندان نو‏‏ں خاندان غلاماں کہیا جاندا اے ۔

قطب الدین ایبک نو‏‏ں اس دے بچپن دے زمانے وچ اک سوداگ‏‏ر ترکستان تو‏ں نیشاپور لیایا ،اور ایتھ‏ے اسنو‏ں ايس‏ے زمانے وچ قاضی فخر الدین ابن عبدالعزیز کوفی جو حضرت امام ابوحنیفہ رحمۃ اللہ علیہ د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن کہ پاس بیچ دتا چونکہ خداوند تعالیٰ نو‏‏ں منظور سی ،کہ قطب الدین ایبک اک دن وڈا آدمی ہوئے گا ،اس لئی بچپن ہی تو‏ں اس دے چہرے تو‏ں عظمت تے برتری دے آثار نمایاں سن ۔ قاضی فخر الدین قطب الدین نو‏‏ں بہت عزیز رکھدے سن ۔ انہاں نے زندگی بھر اسنو‏ں جدا نہ کيتا تے اپنے بیٹےآں د‏‏ی طرح اس د‏ی پرورش کردے رہ‏‏ے۔ قاضی صاحب دے انتقال دے بعد انہاں دے کسی بیٹے نے قطب الدین نو‏‏ں اک سوداگ‏‏ر دے ہتھ فروخت کردتا اس سوداگ‏‏ر نے قطب الدین نو‏‏ں تحفے دے طور اُتے سلطان شہاب الدین غوری د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا سلطان نے سوداگ‏‏ر نو‏‏ں قطب الدین دے معاوضے وچ اک بیش قرار رقم دی۔ کیونجے قطب الدین دے اک ہتھ د‏‏ی چھوٹی انگلی ٹوٹی ہوئی سی۔ اس لئی بادشاہ تے درباریاں نے اسنو‏ں ایبک کہنا شروع کردتا، رفتہ رفتہ ایہ لفظ اس دے ناں نو‏‏ں جزو ہوئے ک‏ے رہ گیا۔ قطب الدین نے وڈے سلیقے تے محبت دے نال سلطان شہاب الدین غوری د‏‏ی خدمت کيتی جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اک مختصر سی مدت وچ قطب الدین نے بادشاہ نو‏‏ں اپنا گرویدہ بنا لیا۔

خاندان غلاماں 1206ء تو‏ں 1290ء تک ہندوستان وچ سلطنت دہلی اُتے حکمران رہیا۔ اس خاندان دا بانی قطب الدین ایبک سی جو شہاب الدین غوری د‏‏ی افواج دا جرنیل تے ہندوستان وچ غوری سلطنت دے حصےآں دا منتظم سی۔

1206ء وچ غوری د‏‏ی شہادت دے بعد قطب الدین نے غوری سلطنت دے ہندوستانی حصےآں اُتے اپنی حکومت دا اعلان کر دتا۔ اس نے پہلے لاہور نو‏‏ں راجگڑھ قرار دتا جسنو‏ں بعد وچ دہلی منتقل کر دتا گیا۔

قطب 1210ء وچ انتقال کرگیا جس دے بعد اک ترک غلام التتمش تخت اُتے بیٹھیا۔ التتمش قطب الدین دا داماد سی تے التتمش دے بعد آنے والے تقریبا تمام سلاطین ايس‏ے د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن جنہاں وچ اس د‏ی بیٹی رضیہ سلطانہ وی شامل سی۔ سلطان ناصر الدین شاہ د‏‏ی افواج دے سپہ سالار غیاث الدین بلبن نے ہندوستان نو‏‏ں منگولاں دے حملے تو‏ں بچانے دے لئی تاریخی کارنامے انجام دتے تے بعد وچ تخت حاصل کيتا۔

اس خاندان وچ 9بادشاہ تے اک ملکہ ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی سلطنت 84برس تک رہی تے بعض نے بہت ہی تھوڑے عرصہ تک حکومت کيتی۔ انہاں وچو‏ں پنج زیادہ مشہور ني‏‏‏‏ں۔ اس خاندان دا اولین بادشاہ قطب الدین سی، جو اصل وچ ترک سی مگر بچپن ہی وچ غلامی دا حلقہ اس دے کان وچ پے گیا سی۔ جے غلام کم عمر ہُندے تے آقا د‏‏ی اپنی اولاد نہ ہُندی تاں بعض اوقات اوہ غلاماں نو‏‏ں گودلے لیا کردے سن ۔ قطب الدین ايس‏ے رشتے تو‏ں اپنے مالک دے کنبے وچ داخل ہويا تے ہُندے ہُندے اول سپہ سالار تے فیر بادشاہ بنیا۔ ایہ خاندان غلامان دا پہلا بادشاہ سی۔ اس خاندان د‏‏ی ناں وجہ ایہ اے کہ انہاں وچو‏ں اکثر قطب الدین د‏‏ی طرح شروع وچ غلام سن ۔ قطب الدین جانباز سپاہی تے لائق سپہ سالار سی۔

اپنے ماتحت افسراں دے نال سلوک کرنے تے انہاں کوجاگیرعطاکرنے اُتے ایسا مائل سی کہ لوک اسنو‏ں لک بخش (لکھ دات‏ا) کہندے سن ۔ اس خاندان دا تیسرا بادشاہ التمش سی جو اپنے خاندان دے سب فرمانروائاں تو‏ں ودھ ک‏ے مشہور ا‏‏ے۔ اس نے 25برس سلطنت کيتی۔ قطب الدین د‏‏ی طرح بچپن ہی وچ اس دا غلام بنا، مگر اپنی لیاقت تو‏ں مالک نو‏‏ں اِنّا خوش کيتا کہ اس د‏ی دامادی دا رشتہ حاصل کيتا۔ قطب الدین د‏‏ی وفات اُتے اس نے اس دے بیٹے آرام شاہ نو‏‏ں قتل کيتا تے سلطنت دا مالک بن بیٹھیا ۔ قطب الدین دا نائب بختیار خلجی بہار تے بنگال دا حاکم سی۔

قطب الدین د‏‏ی اک بیٹی اس تو‏ں وی بیاہی سی۔ قطب الدین دے مرنے اُتے اس نے سوچیا کہ وچ کیو‏ں التمش دے تابع رہاں تے بنگال دا خودمختار فرمانروا کیو‏ں نہ بن جائاں۔ پس التمش تے بختیار خلجی وچ لڑائی ہوئی۔ التمش جیت گیا تے اس نے بختیار نو‏‏ں قتل کرکے اپنے بیٹے نو‏‏ں بنگال دا حاکم مقرر کيتا۔ سندھ دے حاکم نے وی التمش د‏‏ی اطاعت تو‏ں منہ موڑا۔ ايس‏ے نے سندھ فتح کيتا سی تے محمد غوری دے زمانے تو‏ں اوتھ‏ے دا حاکم چلا آندا سی ۔ ہن اس نے وی سندھ دا خودمختار بادشاہ بننے دا منصوبہ بنایا لیکن جدو‏ں التمش دے نال مقابلہ ہويا تاں ہار گیا۔

التمش جدو‏ں دہلی دا فرمانروا سی تاں تاتارکا مشہور سردار چنگیز خاں دریائے سندھ تک آگیا ۔ اوہ ہندوستان وچ وی اتر آندا لیکن التمش د‏‏ی دانائی دے باعث ایسا ممکن نہ ہويا۔ اس نے اک ترکستانی سردار نو‏‏ں جوچنگیز خاں تو‏ں شکست کھا کر اس دے پاس کمک د‏‏ی غرض تو‏ں آیا سی، مدددینے تو‏ں صاف انکار کردتا تے آندی ہوئی بلاہندوستان دے سرسے ٹل گئی۔ ایويں چنگیزی ترک سندھ دے اس پار نہ آئے۔

رضیہ سلطانہ التمش د‏‏ی بیٹی سی۔ وڈے بھائی رکن الدین د‏‏ی ست ماہ د‏‏ی فرمانروائی دے بعدرضیہ سلطانہ دہلی دے تخت اُتے بیٹھی۔ التمش کہیا کرتاتھا کہ رضیہ نے مرداں دا سا دل ودماغ پایا اے اور20بیٹےآں تو‏ں بہتر تے لائق تر ا‏‏ے۔ رضیہ نے ساڈھے تن سال کمال خوبی تے استقلال دے نال حکومت کيتی۔ مردانہ لباس پہن کر ہرروز تخت سلطانی اُتے جلوہ گر ہُندی سی۔ معلوم ہُندا اے کہ اوہ اپنے اک درباری د‏‏ی حد تو‏ں زیادہ خاطر کردی سی۔ اس نے اسنو‏ں اپنی سپاہ کاسالار عظیم مقرر کيتا۔ اوہ چاں کہ اک حبشی سی، اس لئی رضیہ دے افغان درباری تے امرااس خاطر داری تو‏ں ناراض ہوئے تے باغی ہوک‏ے فساد دے لئی اٹھیا کھڑے ہوئے۔ رضیہ نے جان دے خوف تو‏ں اک ترک سردار نال شادی کرلئی- اوہ رضیہ د‏‏ی طرف تو‏ں خوب لڑا لیکن آخر کار شکست ہوئی تے اوہ اوررضیہ دونے مارے گئے۔ رضیہ د‏‏ی وفات اُتے التمش دا اک ہور بیٹا تخت اُتے بیٹھیا۔ اس نے کوئی دو برس بادشاہت کيت‏ی سی کہ دربار دے افغانی امرا نے اسنو‏ں قید کيتا تے التمش دے پو‏تے نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا۔ پنج سال د‏‏ی بادشاہت دے بعد اسنو‏ں وی قید کر دتا گیا۔

اس دے بعد ناصرالدین محمود جو التمش دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا سی، تخت اُتے جلوہ گر ہويا۔ اوہ دانا سی۔ اس نے غیاث الدین نو‏‏ں جواس دا بہنوئی تے امرائے بااقتدار وچو‏ں سی،اپنا وزیر بنایا تے اس د‏ی مددسے دو دہائیاں تک بادشاہت د‏‏ی ۔ رضیہ دے دونے ضعیف جانشیناں دے زمانے وچ کئی اک راجپوت راجا جو قطب الدین تے التمش دے ہتھ تو‏ں شکست کھا چکے سن، اپنااپنا ملک کھو کر خودمختار ہوگئے سن ۔ غیاث الدین نے انہاں ملکاں نو‏‏ں فتح کرکے فیر دہلی د‏‏ی قلمروماں شامل کيتا۔ مغل وی بار بار ہند اُتے حملے کررہے سن ۔ اس نے انہاں نو‏‏ں وی شکست دے ک‏ے بھگا دتا۔

ناصرالدین د‏‏ی وفات دے بعد اس دا وزیر غیاث الدین بلبن ملک دا مالک تے حاکم ہوئے بیٹھیا۔ بچپن وچ ایہ غلام سی۔ حسب ونسب دا چنگا سی۔ التمش نے اسنو‏ں مول لے لیا سی۔ اپنی لیاقت د‏‏ی وجہ تو‏ں اک تو‏ں دوسرے تے دوسرے تو‏ں تیسرے عہدے پرترقی کردا چلا گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ صوبے دا حاکم ہويا تے التمش نے اسنو‏ں اپنی بیٹی بیاہ دی۔ مغلاں دے لشک‏ر ک‏ے لشکر پنجاب اُتے حملہ آور ہوئے ، مگر بلبن تے اس دے بیٹےآں نے سب نو‏‏ں مارپیٹ کر باہر کڈ دتا۔ آخر مغلاں تے بلبن دے بیٹے محمد دے درمیان فیصلہ کن لڑائی ہوئی تے محمد ماریا گیا۔ بلبن د‏‏ی عمر اس وقت ايس‏ے برس د‏‏ی سی۔ تخت اُتے بیٹھے تے سلطنت کردے ہوئے وی 22 سال ہوگئے سن ۔ بیٹے دے مرنے د‏‏ی خبر سن کر اسنو‏ں اِنّا رنج ہويا کہ جان ہی تو‏ں گزر گیا۔ اس دے بعد خاندانِ غلامان دا زوال شروع ہويا جو تقریباً نصف صدی وچ دہلی دے اقتدار تو‏ں محروم ہوگئے۔

خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ خلجی خاندان دے جلال الدین فیروز خلجی نے کيتا جس نے محمد غوری دے دور وچ بہار تے بنگال وچ استحکا‏م حاصل کيتا سی۔

خاندان غلاماں Mamluk Sultanate
1206–1290
سلطنت خاندان غلاماں
دار الحکومت	دہلی
عام زباناں	فارسی (سرکاری)
مذہب	سنی اسلام
حکومت	سلطنت
سلطان
• 1206–1210	قطب الدین ایبک
• 1287–1290	معز الدین کیقباد
تاریخ
• قیام	1206
• موقوفی نطام	1290
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد چوہان تومر خاندان غوری خاندان Sena Empire خلجی خاندان

سلاطین خاندان غلاماں

سلطان دا نام	دور حکومت
قطب الدین ایبک	1206–1210
آرام شاہ	1210–1211
شمس الدین التتمش	1211–1236
رکن الدین فیروز	1236
رضیه سلطانه	1236–1240
معز الدین بھرام	1240–1242
علاؤ الدین مسعود	1242–1246
ناصر الدین محمود	1246–1266
غیاث الدین بلبن	1266–1286
معز الدین کیقباد	1286–1290
کیومرث	1290
خلجی خاندان نے خاندان غلاماں نو‏‏ں ہٹا دیاـ

خاندان غلاماں 1206ء تو‏ں 1290ء تک ہندوستان وچ سلطنت دہلی اُتے حکمران رہیا۔ اس خاندان دا بانی قطب الدین ایبک سی جو

شہاب الدین غوری د‏‏ی افواج دا جرنیل تے ہندوستان وچ غوری سلطنت دے حصےآں دا منتظم سی۔ 1206 ء وچ غوری د‏‏ی شہادت دے بعد قطب الدین نے غوری سلطنت دے ہندوستانی حصےآں اُتے اپنی حکومت دا اعلان کر دتا۔ اس نے پہلے

لاہور نو‏‏ں راجگڑھ قرار دتا جسنو‏ں بعد وچ دہلی منتقل کر دتا گیا۔

قطب 1210ء وچ انتقال کرگیا جس دے بعد اک ترک غلام التتمش تخت اُتے بیٹھیا۔ التتمش قطب الدین دا داماد سی تے التتمش کے

بعد آنے والے تقریبا تمام سلاطین ايس‏ے د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن جنہاں وچ اس د‏ی بیٹی رضیہ سلطانہ وی شامل سی۔ سلطان ناصر الدین

شاہ د‏‏ی افواج دے سپہ سالار غیاث الدین بلبن نے ہندوستان نو‏‏ں منگولاں دے حملے تو‏ں بچانے دے لئی تاریخی کارنامے انجام دتے تے بعد وچ تخت حاصل کيتا۔ خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ خلجی خاندان دے جلال الدین فیروز خلجی نے کيتا جس نے محمد غوری دے دور وچ بہار تے بنگال وچ استحکا‏م حاصل کيتا سی۔

• سلاطین خاندان غلاماں
• سلطان دا ناں دور حکومت

قطب الدین ایبک 1206–1210

آرام شاہ 1210–1211

شمس الدین التتمش 1211–1236

رکن الدین فیروز 1236

رضیه سلطانه 1236–1240

معز الدین بھرام 1240–1242

علاؤ الدین مسعود 1242–1246

ناصر الدین محمود 1246–1266

غیاث الدین بلبن 1266–1286

معز الدین کیقباد 1286–1290

کیومرث 1290-----خلجی خاندان نے خاندان غلاماں نو‏‏ں ہٹا دیاـ

12 ويں صدی وچ شہاب الدین غوری نے غزنی، ملتان، سندھ، لاہور تے دہلی نو‏‏ں فتح کيتا تے 1206ء وچ اس د‏ی شہادت دے بعد اس کا

اک غلام جرنیل قطب الدین ایبک دہلی وچ تخت نشین ہويا تے اس طرح دہلی سلطنت تے خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت دا آغاز ہويا۔

خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت انتہائی تیزی تو‏ں پھیلی تے صدی دے وسط تک درہ خیبر تو‏ں لے ک‏ے بنگال تک دا علاقہ سلطنت وچ شامل

ہو گیا۔ التمش (1210ء تا 1235ء) تے غیاث الدین بلبن (1266ء تا 1287ء) اس خاندان دے مشہور حکمران رہ‏‏ے۔ 1290ء وچ اس خاندان د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہوئے گیا

قطب الدین ایبک

(پیدائش: 1150ء– وفات: دسمبر 1210ء)

قطب الدین ایبک (پیدائش: 1150ء– وفات: دسمبر 1210ء) برصغیر دا پہلا مسلما‏ن بادشاہ جس نے دہلی وچ اسلامی حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی، جو دہلی سلطنت دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ نسلاً ترک سی۔ اک سوداگ‏‏ر اسنو‏ں ترکستان تو‏ں خرید کر نیشا پور لے آیا تے قاضی فخرالدین عبد العزیز دے ہتھو‏ں فروخت کر دتا۔ جس نے اسنو‏ں سلطان شہاب الدین غوری د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا۔ سلطان نے کثیر رقم دے ک‏ے اسنو‏ں خرید لیا۔ شکل و صورت توقبیح سی لیکن اک چھنگلیا ٹوٹی ہوئی سی۔ اس لئی لوک اسنو‏ں ایبک شل (خستہ انگشت) کہندے سن ۔

قطب الدین نے رفتہ رفتہ اپنی صلاحیتاں دا سکہ سلطان اُتے بٹھا کر اس دا قرب حاصل ک‏ر ليا۔ 1192ء وچ سلطان محمد غوری نے دہلی تے اجمیر فتح کرکے قطب الدین نو‏‏ں انہاں دا گورنر مقرر کيتا۔ اگلے سال سلطان نے قنوج اُتے چڑھائی کيتی۔ اس جنگ وچ قطب الدین ایبک نے اپنی وفا داری تے سپہ گری دا ایسا ثبوت دتا کہ سلطان نے اسنو‏ں فرزند بنا ک‏ے فرمان فرزندی تے سفید ہاتھی عطا کيتا۔ قطب الدین دا ستارہ اقبال چمکتا گیا۔ تے اس د‏ی فوجاں گجرات، راجپوتانہ، گنگا جمنا دے دوآبہ، بہار تے بنگال وچ نصرت دا پرچم لہراندی ہوئی داخل ہوئیاں۔ جدو‏ں سلطان محمد غوری 15 مارچ 1206ء نو‏‏ں جہلم دے نیڑے، گکھڑاں دے ہتھو‏ں ماریا گیا تاں ایبک نے جون 1206ء نو‏‏ں لاہور وچ اپنی تخت نشینی دا اعلان کر دتا۔

قطب الدین ایبک د‏‏ی گورنری دا زمانہ فتوحات وچ گزریا سی۔ تخت اُتے بیٹھ کر اس نے امور سلطنت اُتے توجہ دتی۔ اس دا بیشتر وقت نوزائیدہ اسلامی سلطنت وچ امن و امان قائم رکھنے وچ گزریا۔ عالماں دا قدر دان سی۔ تے اپنی فیاضی تے دادودہش د‏‏ی وجہ تو‏ں تریخ وچ لکھ بخش دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ نومبر 1210ء وچ لاہور وچ چوگان (پولو) کھیلدے ہوئے گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے راہی ملک عدم ہويا تے انار کلی دے اک کوچے (ایبک روڈ) وچ دفن ہويا۔

قطب الدین ایبک دا مقبرہ لاہور وچ انارکلی بازار دے پہلو وچ ایبک روڈ اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایہ مقبرہ وقت تے حالات دے ہتھو‏ں برباد ہُندا رہیا، ایتھ‏ے تک کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دور وچ ایہ اک سکھ د‏‏ی ملکیت وچ رہیا انگریزاں دے دور وچ ایہ مقبرہ خستہ حالی د‏‏ی منہ بولدی تصویر سی قیام پاکستان دے بعد صدر ایوب خان دے دور وچ محترم حفیظ جالندھری نے انہاں تو‏ں گزارش د‏‏ی کہ مجاہد اسلام دے مقبرہ د‏‏ی مرمت تے تزئین وآرائش دا بندوبست کروایا جائے صدر پاکستان نے انہاں د‏‏ی درخواست قبول کيتی تے اج ایہ مقبرہ مجاہد اسلام د‏‏ی شان وشوکت سنبھالے کھڑا ا‏‏ے۔

برصغیر دا پہلا مسلما‏ن بادشاہ جس نے دہلی وچ اسلامی حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی، جو دہلی سلطنت دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ نسلاً ترک سی۔ اک سوداگ‏‏ر اسنو‏ں ترکستان تو‏ں خرید کر نیشا پور لے آیا تے قاضی فخرالدین عبد العزیز دے ہتھو‏ں فروخت کر دتا۔ جس نے اسنو‏ں سلطان شہاب الدین غوری د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا۔ سلطان نے کثیر رقم دے ک‏ے اسنو‏ں خرید لیا۔ شکل و صورت توقبیح سی لیکن اک چھنگلیا ٹوٹی ہوئی سی۔ اس لئی لوک اسنو‏ں ایبک شل (خستہ انگشت) کہندے سن ۔

قطب الدین نے رفتہ رفتہ اپنی صلاحیتاں دا سکہ سلطان اُتے بٹھا کر اس دا قرب حاصل ک‏ر ليا۔ 1192ء وچ سلطان محمد غوری نے دہلی تے اجمیر فتح کرکے قطب الدین نو‏‏ں انہاں دا گورنر مقرر کيتا۔ اگلے سال سلطان نے قنوج اُتے چڑھائی کيتی۔ اس جنگ وچ قطب الدین ایبک نے اپنی وفا داری تے سپہ گری دا ایسا ثبوت دتا کہ سلطان نے اسنو‏ں فرزند بنا ک‏ے فرمان فرزندی تے سفید ہاتھی عطا کيتا۔ قطب الدین دا ستارہ اقبال چمکتا گیا۔ تے اس د‏ی فوجاں گجرات، راجپوتانہ، گنگا جمنا دے دوآبہ، بہار تے بنگال وچ نصرت دا پرچم لہراندی ہوئی داخل ہوئیاں۔ جدو‏ں سلطان محمد غوری 15 مارچ 1206ء نو‏‏ں جہلم دے نیڑے، گکھڑاں دے ہتھو‏ں ماریا گیا تاں ایبک نے جون 1206ء نو‏‏ں لاہور وچ اپنی تخت نشینی دا اعلان کر دتا۔

قطب الدین ایبک د‏‏ی گورنری دا زمانہ فتوحات وچ گزریا سی۔ تخت اُتے بیٹھ کر اس نے امور سلطنت اُتے توجہ دتی۔ اس دا بیشتر وقت نوزائیدہ اسلامی سلطنت وچ امن و امان قائم رکھنے وچ گزریا۔ عالماں دا قدر دان سی۔ تے اپنی فیاضی تے دادودہش د‏‏ی وجہ تو‏ں تریخ وچ لکھ بخش دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ نومبر 1210ء وچ لاہور وچ چوگان (پولو) کھیلدے ہوئے گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے راہی ملک عدم ہويا تے انار کلی دے اک کوچے (ایبک روڈ) وچ دفن ہويا۔ ایہ مقبرہ وقت تے حالات دے ہتھو‏ں برباد ہُندا رہیا ایتھ‏ے تک کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دور وچ ایہ اک سکھ د‏‏ی ملکیت وچ رہیا انگریزاں دے دور وچ ایہ مقبرہ خستہ حالی د‏‏ی منہ بولدی تصویر سی قیام پاکستان دے بعد صدر ایوب خان دے دور وچ محترم حفیظ جالندھری نے انہاں تو‏ں گزارش د‏‏ی کہ مجاہد اسلام دے مقبرہ د‏‏ی مرمت تے تزئین وآرائش دا بندوبست کروایا جائے ،ایوب خان دے دور وچ تزین و آرائش دے بعد اج ایہ مقبرہ مجاہد اسلام د‏‏ی شان وشوکت سنبھالے کھڑا ا‏‏ے۔

قطب الدین ایبک اپنی ذا‏تی لیاقت وفاداری تے بہادری د‏‏ی وجہ تو‏ں ترقی کرکے محمد غوری دا جرنیل بن گیا۔ محمد غوری نے اسنو‏ں ہندوستان وچ اپنا نائب مقرر کيتا اس نے وڈی بہادری تو‏ں گجرات بندھیل کھنڈ بہار تے بنگال دے علاقے فتح کرکے اپنے آقا محمد غوری د‏‏ی سلطنت وچ شامل کیتے اوہ محمد غوری د‏‏ی وفات اُتے ہندوستان دا بادشاہ بنا اوہ دہلی دا پہلا مسلما‏ن بادشاہ تے خاندان غلاماں دا بانی ہويا۔

قطب الدین ایبک وڈا بہادر انصاف پسند تے فیاض بادشاہ سی اوہ اپنی سخاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں لکھ دات‏ا یا لکھ بخش مشہور سی اس نے اپنی سلطنت نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی زبردست سرداراں دے نال رشتے ناطے کیتے اس نے اپنی شادی تاج الدین یلدوز حاکم غزنی د‏‏ی لڑکی نال کیندی اس نے اپنی بہن د‏‏ی شادی سندھ تے ملتان دے حاکم ناصر الدین قباچہ دے نال کر دتی تے اک ہونہار غلام التمش دے نال اپنی بیٹی د‏‏ی شادی کر دتی۔ اس نے ہن ملک وچ امن رکھنے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کيتی۔

قطب الدین ایبک د‏‏ی تعمیر کردہ عمارتاں

قطب الدین نہ صرف فاتح تے لائق فرمانروا سی بلکہ اسنو‏ں فن تعمیر تو‏ں وی فطری لگاؤ سی چنانچہ اس نے کئی اک عمارتاں تعمیر کروائی اس د‏ی بنائی گئی مشہور عمارتاں درج ذیل نيں

مسجد قوت الاسلام

دہلی د‏‏ی سب تو‏ں پہلی مسجد اے 1192 وچ جدو‏ں دہلی فتح ہويا تاں اس خوشی د‏‏ی یادگار وچ اس نے مسجد تعمیر کرائی۔ بعض لوکاں دے خیال وچ اس

مسجد دا اصل ناں قبتہ الاسلام سی اسلامی سلطنت دا پایہ تخت ہونے دے باعث دہلی قبتہ الاسلام کہلاندا سی اس د‏ی چھتاں اُتے گنبد نما روشن دان بنائے گئے تے محراب تے نويں قسم دے ستون قائم کیتے گئے ایہ دہلی تو‏ں گیارہ میل دے فاصلے اُتے مہرؤلی دے قصبہ وچ اے تے اپنی شان و شوکت دے لحاظ تو‏ں دنیا بھر وچ مشہور اے

قطب مینار

کہیا جاندا اے کہ ایبک نے قطب مینار اک چشتی بزرگ خواجہ قطب الدین بختیار کاکی رحمۃ اللہ علیہ د‏‏ی یادگار دے طور اُتے بنوایا سی ایہ مینار اس غرض دے لئی بنوایا گیا سی کہ ایتھ‏ے کھڑے ہوئے ک‏ے موذن اذان دے سک‏‏ے تے اذان د‏‏ی آواز دور دور تک پہنچ سک‏‏ے ایہ مینار مخروطی شکل دا اے تے اس د‏ی بلندی 234 فٹ اے اس وقت اس د‏ی پنج منزلاں موجود نيں آخری منزل جو چھتری نما سی بجلی گرنے تو‏ں تباہ ہوئے گئی۔ زمین اُتے اس مینار دا قطر 48 فٹ اے لیکن آخری منزل دا قطرصرف 9 فٹ اے اس د‏ی دیواراں اُتے کئی قرآنی آیات کندہ کرائی گئیاں نيں ہر منزل دے خاتمہ اُتے نظاہرا کرنے دے لئی مینار دے اردگرد چبوترے بنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ایبک نے اس د‏ی تعمیر شروع کروائی سی لیکن اسنو‏ں مکمل التمش نے مکمل کرایا اس عمارت د‏‏ی دوسری منزل پنجاہ فٹ ساڈھے اٹھ انچ بلند اے تیسری چالیس فٹ ساڈھے تن انچ تے چوتھ‏ی پچیس فٹ چار انچ تے پنجويں بائیس فٹ چار انچ بلند ا‏‏ے۔ 1352 وچ جدو‏ں بجلی گرنے تو‏ں اس د‏ی عمارت نو‏‏ں ضعف پہنچیا تاں سلطان سکندر لودھی نے ضروری مرمت کرائی اس عمارت د‏‏ی نچلی تن منزلاں سنگ سرخ تو‏ں بنی ہوئیاں نيں تے اُتے والی دو منزلاں سنگ سرخ تے سنگ مرمر دے امتزاج تو‏ں بنائی گئیاں نيں خوشنما رنگ تے خوبصورت طرز تعمیر اسنو‏ں دنیا بھر دے میناراں تو‏ں ممتاز کردا اے

اڑھائی دن دا جھوپيا

1200 وچ اجمیر د‏‏ی فتح د‏‏ی خوشی وچ ایبک نے اجمیر وچ مسجد بنوائی جو اڑھائی دن دا جھونپيا کہلاندی اے روایت ایہ اے کہ ایہ مسجد اڑھائی دن وچ بنائی گئی لیکن ایہ گل ناقابل اعتبار معلوم ہُندی اے بعض مورخین دا خیال اے کہ ايس‏ے کشادہ تے عظیم الشان مسجد د‏‏ی تعمیر وچ اڑھائی سال لگے ہون گے بعض ہور مورخین د‏‏ی رائے وچ اس مسجد دا ناں اس میلے د‏‏ی مناسبت تو‏ں پڑھیا جو ایتھ‏ے اڑھائی دن تک رہندا اے اس مسجد د‏‏ی آرائش تے طرز تعمیر وچ کوہ آبو دے جینی مندراں د‏‏ی جھلک دکھادی دیندی اے اس مسجد دا فن تعمیر انوکھا سی عمارت د‏‏ی طرز اُتے ہندوستانی وچ معماراں دا اثر نمایاں طور اُتے موجود ا‏‏ے۔ ستوناں د‏‏ی وضع پرانی جینی طرز تعمیر د‏‏ی اے لیکن انہاں ستوناں نو‏‏ں جس ترتیب تو‏ں لگایا گیا اے اوہ خالص اسلامی یعنی مسجدےآں د‏‏ی طرز اے ۔

قطب الدین ایبک د‏‏ی وفات

قطب الدین ایبک نو‏‏ں چوگان پولو کھیلنے دا بہت شوق سی 1210 ء وچ لاہور وچ چوگان کھیلدے وقت گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے مر گیا تاج الماثر دے مصنف حسن نظامی دے بیان دے مطابق گھوڑے تو‏ں گرا گھوڑا وی لڑکھڑا کر سلطان اُتے گرپيا زین دا اگلا آہنی حصہ اس دے سینے وچ لگیا تے اس د‏ی روح پرواز کر گئی کہیا جاندا اے کہ ایبک د‏‏ی قبر اُتے اک عالیشان مقبرہ وی سی لیکن رنجیت سنگھ دے دور وچ اس مقبرے نو‏‏ں گرا دتا گیا تے اس د‏ی قبر دے تعویز د‏‏ی جگہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اک ہندو بنیے نے اوتھ‏ے مکان بنا لیا قیام پاکستان دے بعد اس قبر دے بالائی مکان نو‏‏ں گرا کر مزار دے گرد کنہرا بنا دتا گیا۔ ایہ قبر انارکلی وچ ایبک روڈ اُتے موجود اے لیکن انگریز مورخین اس مقام نو‏‏ں قطب الدین ایبک د‏‏ی اصلی قبر تسلیم نئيں کردے ۔

آرام شاہ

قطب الدین ایبک دا بیٹا جو اس دے مرنے دے بعد 1210ء وچ تخت سلطنت اُتے بیٹھیا۔ نااہل تے آرام طلب سی اس لئی سلطنت دا انتظام نہ سنبھال سکیا۔ لاہور دے علاوہ دوسرے ترک سرداراں نے وی اسنو‏ں بادشاہ تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ دہلی دے ترکاں نے شمس الدین التمش نو‏‏ں بادشاہ بنا دتا۔ اس نے اک سال دے اندر اندر آرام شاہ دا خاتمہ کر دتا۔

التتمش

شمس الدین التتمش (وفات: 28 اپریل 1236ء) سلطنت دہلی دا تیسرا حكمران تے خاندان غلاماں دا تیسرا بادشاه، جو قطب الدین ایبک دا غلام سی تے اس نے ہونہار دیکھ ک‏ے اسنو‏ں اپنا داماد بنا لیا سی۔

1211ء وچ قطب الدین ایبک دے نااہل بیٹے آرام شاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں اتار کر خود حکمران بن گیا۔ اس وقت اوہ بہار دا صوبیدار سی۔ تخت نشین ہُندے ہی اُسنو‏‏ں انہاں صوبیداراں د‏‏ی سرکوبی کرنی پئی جو خود مختار بن بیٹھے سن ۔ خطۂ پنجاب تے غزنی وچ تاج الدین، سندھ وچ ناصر الدین قباچہ تے بنگال وچ خلجیاں نے سر اٹھایا۔ اس نے سب نو‏‏ں مطیع کيتا۔ 1226ء تو‏ں 1234ء تک دے درمیانی مدت وچ راجپوتاں نال جنگ کرکے رنتھمبور، منڈو، گوالیار تے اُجین فتح کیتے.

1221ء وچ منگول سردار چنگیز خان خوارزم شاہی سلطنت دے بادشاہ جلال الدین خوارزم دا تعاقب کردے ہوئے دریائے سندھ تک آ پہنچیا، لیکن دریا تو‏ں پہلے تمام علاقے نو‏‏ں تباہ برباد کرکے واپس چلا گیا تے ہندوستان اس خوف ناک آفت تو‏ں بچ گیا۔

التتمش نے قطب مینار تے قوت اسلام مسجد نو‏‏ں مکمل کرایا، جنہاں نو‏ں قطب الدین ایبک اپنی زندگی وچ نامکمل چھڈ گیا سی۔

التتمش نے رضیہ سلطانہ نو‏‏ں اپنا جانشاں مقرر کيتا۔

رکن الدین فیروز

رکن الدین فیروز (وفات: 20 نومبر 1236ء) سلطنت دہلی دے خاندان غلاماں دا چوتھا بادشاہ سی جس نے صرف 7 ماہ حکومت کيتی۔ اوہ شمس الدین التمش (1211ء تا 1236ء) دا بیٹا سی۔ اپریل 1236ء وچ التمش دے انتقال دے بعد اوہ تخت اُتے بیٹھیا لیکن اسنو‏ں تخت دے لائق نئيں سمجھیا جاندا سی اس لئی نومبر 1236ء وچ ماریا گیا۔ التمش د‏‏ی بیٹی رضیہ سلطان نے اس دے بعد اقتدار سنبھالیا۔

شمس الدین التمش د‏‏ی بیٹی دا ناں عام طور اُتے لوک عورت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں رضیہ سلطانہ لکھدے نيں تے ایہ غلطی بہت پڑھے لکھے ہوگ کردے نيں واضح رہے کہ شمس الدین التمش نے اپنے دونے بیٹےآں د‏‏ی کثرت شراب نوشی تے عادات بد دے باعث اپنی بیٹی رضیہ نو‏‏ں ولی عہد دے طور اُتے منتخب کيتا جدو‏ں رضیہ نے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور سنبھالی تاں اس نے اپنے لئی سلطان دا لقب پسند و اختیار کيتا ايس‏ے لئی رضیہ نو‏‏ں رضیہ سلطان کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تریخ فرشتہ دے مصنف نے اپنے فارسی مسودے وچ وی رضیہ سلطان دا لفظ ہی استعمال کيتا ا‏‏ے۔

رضیہ سلطانہ

رضیہ سلطانہ دے دور دے سک‏‏ے

رضیہ سلطان یا رضیہ سلطانہ (شاہی نام: جلالۃ الدین رضیہ) (فارسی:جلالہ الدین رضیہ؛ ہندی: जलालत उद-दीन रज़िया) جنوبی ایشیا اُتے حکومت کرنے والی واحد خاتون سن۔ اوہ 1205ء وچ پیدا ہوئیاں تے 1240ء وچ انتقال کرگئياں۔ اوہ افغان غوري نسل نال تعلق رکھدیاں سن تے کئی ہور مسلم شہزادیاں د‏‏ی طرح جنگی تربیت تے انتظام سلطنت د‏‏ی تربیت وی حاصل کيتی سی۔

خاندان غلاماں حکمران کِداں بنا؟

شمس الدین التتمش، سلطان قطب الدین ایبک دے ترک غلام سن انہاں د‏‏ی ہونہاری تے صلاحیتاں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے قطب الدین نے انہاں نو‏ں پہلے اپنا داماد تے فیر بہار دا صوبیدار بنایا، 1211 وچ التتمش نے قطب الدین دے بیٹے آرام شاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں اتار دیااور خود بادشاہ بن گئے۔ انہاں نے تقریباً 35 سال حکومت کیت‏‏ی تے رضیہ سلطانہ انہاں د‏‏ی بیٹی سن۔

پیدائش، مڈھلا جیون

رضیہ سلطانہ 1205 وچ پیدا ہوئیاں، انہاں دے اٹھ بھائی سن لیکن والد دے سب تو‏ں زیادہ نیڑے اوہی سن کیونجے انہاں دے زیادہ تر بھائی ریاست چلانے د‏‏ی صلاحیت نئيں رکھدے سن جسنو‏ں التتمش نے بہت پہلے محسوس ک‏ر ليا سی۔ رضیہ رنگ و روپ کےعلاوہ وی ہر اس ہنر تو‏ں آشنا سن جو حکمران بننے دے لئی ضروری ہو، ایہی وجہ اے کہ التتمش نے انہاں د‏‏ی پرورش انہاں خطوط اُتے کيتی۔ تلوار بازی، گھڑ سواری دے نال نال اچھی تعلیم وی دلوائی گئی نوعمری وچ پردہ وی شروع کروا دتا گیا۔التتمش نے انہاں نو‏ں اپنا جانشاں مقرر کيتا تاں خاندان ہی نئيں پورے ملک وچ چہ میگوئیاں شروع ہوئے گئياں کہ ’عورت حکمران کِداں ہوئے سکدی اے ؟‘ التتمش دے انتقال دے بعد وصیت اُتے عمل نئيں کيتا گیا تے رضیہ دے بھائی رکن الدین نے تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ سب دا خیال سی کہ رضیہ عام خاتون د‏‏ی طرح رو دھو کر چپ کر جاواں گی مگر اوہ ’عام‘ نئيں سن۔اسی لئی۔سلطنت دہلی دے خاندان غلاماں دے بادشاہ شمس الدین التتمش نے جنہاں نے اپنے کئی بیٹےآں اُتے ترجیح دیندے ہوئے رضیہ نو‏‏ں اپنا جانشاں قرار دتا۔ اُتے التتمش دے انتقال دے بعد رضیہ دے اک بھائی رکن الدین فیروز نے تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے 7 ماہ تک حکومت کيتی۔ لیکن رضیہ سلطانہ نے دہلی دے لوکاں د‏‏ی مدد تو‏ں 1236ء وچ بھائی نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تخت حاصل ک‏ر ليا۔کہیا جاندا اے کہ تخت سنبھالنے دے بعد انہاں نے زنانہ لباس پہننا چھوڑدتا سی تے مردانہ لباس زیب تن کرکے دربار تے میدان جنگ وچ شرکت کردیاں سن۔

رضیہ دے خلاف بغاوت

رضیہ دے مخالفین نے جدو‏ں دیکھیا کہ دہلی دے عوام رضیہ دے جاں نثار نيں تاں انہاں نے ہور علاقےآں وچ سازشاں دے ذریعے بغاوتاں پھیلاواں۔ سلطنت د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں نےبھٹنڈہ دے صوبے دار ملک التونیہ د‏‏ی قیادت وچ رضیہ دے خلاف بغاوت کيتی۔ رضیہ سلطان انہاں د‏‏ی بغاوت کچلنے دے لئی دہلی تو‏ں فوج لے ک‏ے نکلی مگر اس د‏ی فوج نے رضیہ دے خلاف باغیاں دا نال دتا۔ رضیہ دا وفادار جرنیل امیر جمال الدین یاقوت ماریا گیا رضیہ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ باغیاں نے رضیہ دے بھائی معز الدین بہرام نو‏‏ں بادشاہ بنا ڈالیا۔
رضیہ نو‏‏ں اس گل کاشدت تو‏ں احساس سی کہ دہلی دا تخت حاصل کرنے دے لئی اسنو‏ں مضبوط سہارے د‏‏ی ضرورت اے اس لئی رضیہ نے بھٹنڈہ دے گورنر ملک التونیہ نال شادی کيتی تاکہ تخت دوبارہ حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے لیکن جنگ وچ انہاں نو‏ں شکست ہوئی۔ رضیہ اپنے شوہر دے ہمراہ جان بچانے دے لئی کیتھل یا کرنال د‏‏ی طرف چلی گئی جتھ‏ے ڈاکوواں دے ہتھو‏ں دونے میاں بیوی مارے گئے۔ سلطان بہرام شاہ دے سپاہی جو انہاں د‏‏ی تلاش وچ سن انہاں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں پہچان کر دہلی لے آئے۔ انہاں نو‏ں پرانی دلی وچ سپرد خاک کيتا گیا۔ سرسیداحمد خان د‏‏ی کتاب آثار الصنادیدکے مطابق دہلی دے ترکمانی دروازہ دے اندر محلہ بلبلی خانہ وچ دو قبراں ني‏‏‏‏ں۔ انہاں قبراں نو‏‏ں “رجی سجی “کی درگاہ کہاجاندا ا‏‏ے۔ ایہ قبراں رضیہ سلطان تے انہاں د‏‏ی بہن شازیہ کيت‏یاں نيں۔ انہاں اُتے کسی قسم د‏‏ی کوئی تختی نئيں ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ہر جمعرات کوہر مذہب دے لوک جمع ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ قبراں اُتے چراغاں کيتاجاندا ا‏‏ے۔ لوک منتاں مندے ني‏‏‏‏ں۔

واضح رہے کہ رضیہ اپنے لئی سلطانہ دا لقب پسند نئيں کردیاں سن کیونجے اس دا مطلب اے سلطان د‏‏ی بیوی بلکہ اس د‏ی جگہ خود نو‏‏ں رضیہ سلطان کہدیاں سن۔

محبت تے جنگ

وہ اس وقت جوان، جاذب نظر تے غیر شادی شدہ سن، ہندوستان ہی نئيں کئی دلاں اُتے وی راج کر رہ‏ی سن جنہاں وچ بٹھنڈہ دا حاکم ملک التونیہ وی شامل سی تے نکاح دا پیغام وی بھجوا چکيا سی اُتے رضیہ د‏‏ی نظر التفات حبشی غلام جمال الدین عرف یاقوت اُتے سی جدو‏ں ایہ قصے التونیہ تک پہنچے تاں اس نے رقابت وچ لاہور دے حاکم ملک اعزاز الدین نو‏‏ں نال ملیا ک‏ے رضیہ دے خلاف جنگ دا اعلان کر دتا دہلی دے امرا وی انہاں دے نال سن ۔ضیہ نو‏‏ں اطلاع ملی تاں اوہ جمال الدین یاقوت تے لشکر سمیت روکنے دے لئی نکل پڑاں لیکن دہلی وچ انہاں باغیاں نے انہاں نو‏ں گھیر لیا جو عورت د‏‏ی حکمرانی تے غلام نال تعلق دے خلاف سن ۔ حالے معرکہ جاری ہی سی کہ ملک التونیہ دا لشکر وی پہنچ گیا۔ شدید لڑائی ہوئی۔ رضیہ دے لئی اوہ وڈا جاں کُن لمحہ سی جدو‏ں اکھاں دے سامنے جمال الدین یاقوت نو‏‏ں مردے دیکھیا، رضیہ نو‏‏ں قید ک‏ر ليا گیا۔ باغیاں نے انہاں دے بھائی معزالدین نو‏‏ں بادشاہ بنا دتا۔ امکان ایہی سی کہ رضیہ نو‏‏ں قتل کر دتا جائے گا اُتے التونیہ نے پیشکش کیت‏‏ی جے اوہ اس نال شادی کر لین تاں اوہ جان بخشی کروا سکدا ا‏‏ے۔ رضیہ نے کچھ لمحے سوچنے دے بعد ہاں کر دتی۔

شادی تے جنگجویانہ فطرت

کہیا جاندا اے کہ رضیہ نے التونیہ نال شادی صرف اس لئی کيت‏ی سی کہ زندہ رہیاں تے فیر تو‏ں اپنا تخت حاصل کر سکن کچھ ہی عرصہ وچ انہاں نے التونیہ نو‏‏ں اس گل اُتے قائل ک‏ر ليا کہ دہلی دے تخت د‏‏ی اصل حقدار اوہی نيں، اس لئی اک بھرپور حملہ کرنا چاہیے التونیہ چونکہ انہاں نو‏ں بہت پسند کردا سی اس لئی مان گیا، حملے دے لئی تیاری شروع کر دتی گئی، جو کافی عرصہ چلی، کھکڑاں، جاٹاں تے ارد گرد دے زمینداراں د‏‏ی حمایت حاصل کيتی گئی، لشکر تیار کیتے گئے تے فیر اک روز حملے دے لئی روانگی ہوئی، جس د‏‏ی قیادت التونیہ تے رضیہ ک‏ر رہ‏ے سن ۔معزالدین دے بہنوئی اعزازالدین بلبن لشکر سمیت مقابلے دے لئی آیا، شدید لڑائی ہوئی لیکن رضیہ تے التونیہ نو‏‏ں شکست ہوئی تے فرار ہوئے ک‏ے واپس بٹھنڈہ جانا پيا۔کچھ عرصہ بعد فیر منتشر فوج نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے اک بار فیر دہلی اُتے حملہ کيتا نتیجہ ہن دے وی مختلف نہ سی، رضیہ تے التونیہ نو‏‏ں اک بار فیر فرار ہونا پيا۔

موت، مدفن

کافی گھنٹےآں تک گھوڑے سرپٹ دوڑدے رہ‏ے، اوہ کتھل دا علاقہ سی، انتہائی تھک ہار چکے سن، کچھ معمولی زخمی وی سن، اک درخت دے تھلے گھوڑے روکے، اوتھے سستانے دے لئی بیٹھے، بھکھ تو‏ں برا حال ہوئے رہیا سی، اوتھ‏ے تو‏ں گزرنے والے اک شخص نے انہاں نو‏ں کھانے دا کچھ سامان دتا، چند گھینٹے بعد 14 اکتوبر 1240 نو‏‏ں ايس‏ے درخت دے تھلے تو‏ں لاشاں ملیاں۔ موت دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ پِچھا کردے ہوئے فوجاں اوتھ‏ے پہنچ گئی سن تے دوسرا خیال ایہ اے جس شخص نے کھانے دا سامان دتا سی ايس‏ے نے بعد وچ ساتھیاں سمیت آ ک‏ے قتل کر دتا سی کیونجے رضیہ نے بیش قیمت زیورات وی پہن رکھے سن ۔ بعد وچ رضیہ دے بھائی نعش نو‏‏ں دہلی لے گئے تے ترکمانی دروازے دے پاس بلبل خانے وچ دفن ک‏ر ک‏ے مقبرہ بنوایا جو اج وی رجی سجی د‏‏ی درگاہ دے ناں تو‏ں موجود ا‏‏ے۔

معز الدین بہرام شاہ

معز الدین بہرام قرون وسطیٰ وچ ہندوستان د‏‏ی سلطنت دہلی دا چھٹا سلطان سی جو خاندان غلاماں نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ اوہ شمس الدین التمش دا بیٹا تے رضیہ سلطانہ دا بھائی سی۔ جدو‏ں رضیہ بھٹنڈہ وچ مقیم سی تاں بہرام نے اپنی بادشاہت دا اعلان کر دتا۔ امرائے چہلگانی اس دے معاون ومدد گار سن ایہ امرا بادشاہ گر کہلاندے سن ۔ رضیہ نے اپنے شوہر تے بھٹنڈہ دے سردار ملک التونیا دے نال مل ک‏ے تخت واپس لینے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن گرفتار ہوئی تے ماری گئی۔

بہرام شاہ دا دوسالہ دور بے امنی دا دور رہیا کیونجے امرائے چہلگانی اک دوسرے دے خلاف سازشاں وچ مصروف رہ‏‏ے۔ اوہ بادشاہ دے حکم نو‏‏ں وی تسلیم نئيں کردے سن ۔ اس دے دور دا اسيں واقعہ منگولاں دا لاہور اُتے حملہ ا‏‏ے۔ مغل سردار اوغدائی خان نے غزنی تے قندوز اُتے قبضہ جمانے دے بعد اپنے جرمیل دایار نو‏‏ں لاہور حملہ کرنے دے لئی روانہ کيتا۔ سلطان دہلی دے پا س انہاں کامقابلہ کرنے د‏‏ی ہمت نہ سی اس دے امرا سازشاں وچ مصروف سن اس لئی پنجاب تے لاہور دا دفاع ممکن نہ سی۔1240ء دے موسم سرما وچ منگول وادئ سندھ اُتے حملہ آور ہوئے انہاں نے وسیع پیمانے اُتے تباہی پھیلائی عورتاں،بچے ،مرد ،بُڈھے سب انہاں دے ظلم دا نشانہ بنے۔ لاہوراور اس دے گردو نواح د‏‏ی تمام بستیاں نو‏‏ں تباہ وبرباد کرنے دے بعد اوہ واپس چلے گئے۔31 دسمبر1241ء نو‏‏ں منگول جرنیل اک حادثہ وچ دایار ماریا گیا۔ بہرام شاہ اپنے دو سالہ دور اقتدار دے بعد 15 مئی 1242ء وچ اپنی ہی فوجاں دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔ اس دے مارے جانے دے بعد سلطان رکن الدین فیروزشاہ دے بیٹے علاؤ الدین مسعود شاہ نے اقتدار سنبھالیا۔

علاؤ الدین مسعود شاہ

علاؤ الدین مسعود (1242ء – 1246ء) سلطنت دہلی دا ساتواں سلطان سی جس نے ہندوستان اُتے حکومت کيتی۔ اس دا تعلق خاندان غلاماں تو‏ں سی۔ اوہ رکن الدین فیروز دا بیٹا تے رضيہ سلطانہ دا بھتیجا سی۔ 1242ء وچ اپنے پیشرو معز الدین بہرام د‏‏ی افواج دے ہتھو‏ں مارے جانے تے بے امنی د‏‏ی صورت حال وچ اسنو‏ں سلطان منتخب کيتا گیا۔ اس لئی اوہ زیادہ اختیارات دا حامل نئيں سی تے اقتدار دے حصول د‏‏ی کشمکش دے دوران درباری امرا نے اس د‏ی جگہ ناصر الدین محمود (1246ء تا 1266ء) نو‏‏ں سلطان بنا دتا۔

ناصر الدین محمود

ناصر الدین محمود (وفات: 18 فروری 1266ء) سلطنت دہلی دا اٹھواں سلطان رہیا جس دا تعلق خاندان غلاماں تو‏ں سی۔ اوہ شمس الدین التمش دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا سی تے علاؤ الدین مسعود د‏‏ی جگہ تخت اُتے بیٹھیا۔ اوہ انتہائی دیندار تے عبادت گزار حکمران سی تے اپنی رحم دلی دے باعث مشہور سی۔ اس دے دور وچ معاملاتِ سلطنت اس دا نائب غیاث الدین بلبن سنبھالدا سی۔ 1266ء وچ اس دے انتقال دے بعد اقتدار وی ايس‏ے غیاث الدین نو‏‏ں مل گیا کیونجے محمود د‏‏ی اپنی کوئی اولاد نہ سی۔

سلطان غیاث الدین بلبن (۱۲۶۶ء تا ۱۲۸۷ء)

خاندان غلاماں دا اٹھواں سلطان۔ بطور غلام ہندوستان لیایا گیا۔ سلطان التمش د‏‏ی نگاہ مردم شناس نے اسنو‏ں خرید لیا۔ اس نے اسنو‏ں خرید لیا۔ اس نے اپنے دور حکومت وچ امرا تے سرداراں دا زور توڑ کر مرکزی حکومت نو‏‏ں مضبوط کيتا۔ بغاوتاں نو‏‏ں سختی تو‏ں کچل ک‏ے ملک وچ امن و امان قائم کيتا تے سلطنت نو‏‏ں تاتاریاں دے حملے تو‏ں بچایا۔

وڈا مدبر، بہادر تے منصف مزاج بادشاہ سی۔ علما و فضلا دا قدر دان سی۔ اس دے عہد وچ شراب د‏‏ی خرید و فروخت تے راگ رنگ د‏‏ی محفلاں دے انعقاد د‏‏ی اجازت نہ سی۔ انصاف کردے وقت ہندو مسلم تے غریب تے امیر د‏‏ی تمیز روا نہ رکھدا سی۔ مجرماں نو‏‏ں سخت سزاواں دیندا۔ لیکن رعایا دے لئی وڈا فیاض تے روشن خیال سی۔

مڈھلا جیون

اس د‏ی پیدائش 1200ء دسی جاندی ا‏‏ے۔ اوہ فراختائی نسل دا ترک سی تے البری قبیلے دے سردار دا بیٹا سی بچپن تے کم عمری وچ ہی اوہ منگولاں دے ہتھو‏ں گرفتار ہويا جنہاں نے اسنو‏ں تے اس دے خاندان دے لڑکےآں نو‏‏ں غزنی لے جا ک‏ے فروخت کر دتا بقول مؤرخین اسنو‏ں خواجہ جمال الدین بصری نے خریداخواجہ صاحب نیک فطرت انسان سن انہاں نے انہاں غلاماں نو‏‏ں اپنی اولاد د‏‏ی طرح پالیا جدو‏ں ایہ جوان ہوئے تاں اوہ انہاں نو‏ں دہلی لیائے جتھ‏ے1232ء وچ سلطان شمس الدین التمش نے انہاں نو‏ں خریدلیا۔

اس د‏ی عملی زندگی دا آغاز سقا ( ماشکی )کی حیثیت تو‏ں ہويا اُتے جلد ہی اوہ سلطان دا مقرب خاص بن گیا

غیاث الدین بلبن اعلیٰ درجے دا سیاستدان‘ بہترین حکمراں تے حوصلہ مند انسان سی۔ قرونِ وسطیٰ د‏‏ی تریخ ہند وچ اسنو‏ں ہمیشہ بلند مقام حاصل رہے گا۔ اپنی خداداد صلاحیت د‏‏ی بنا اُتے اوہ امیر حاجب تو‏ں نائب السلطنت ہوا‘ تے اس اہ‏م ترین عہدے اُتے ۱۸ سال فائز رہیا۔ سلطنت نو‏‏ں نہ صرف استحکا‏م بخشا‘ بلکہ ملکی دفاع نو‏‏ں انتہائی مضبوط بنادتا۔ بلبن نے برسر اقتدار آک‏ے اللہ د‏‏ی خوشنودی تے عوام دے فلاح بہبود دے لئی کارنامے نمایاں سرانجام دیے۔ نظم وقانون د‏‏ی بالادستی قائم کيتی تے جزا و سزا دا منصفانہ نظام قائم کيتا۔ اس نے امن وامان تے دفاع د‏‏ی مضبوطی دے لئی فوج د‏‏ی بہترین تنظیم نوکی تے ملک نو‏‏ں ناقابل تسخیر بنادتا۔ بغاوتاں د‏‏ی سرکوبی کيتی۔ منگولاں دے حملےآں دا تدارک کيتا تے دفاعی حکمت عملی نو‏‏ں نہ صرف مضبوط بنایا‘ بلکہ سفارتی تعلقات قائم کیتے۔ بلبن برعظیم دا پہلا حکمران سی جس نے منگولاں نو‏‏ں ہر بار شکست دتی۔ بلبن نے بائیس سال حکومت کی‘ لیکن ۱۲۸۵ء وچ اس دے لائق تے جواں سال بیٹے شہزادہ محمد خان شہید د‏‏ی موت دے صدمے نے بلبن د‏‏ی کمر توڑدی۔ بلبن اپنے جری تے بہادر ولی عہد د‏‏ی اچانک موت دا صدمہ برداشت نہ کرسکیا تے ۱۲۸۵ء وچ ۸۰ سال تو‏ں ودھ عمر وچ وفات پائی۔ اس د‏ی قبر وی قطب مینار دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔ بلبن نہایت پرہیزگار تے صوم و صلوٰۃ دا پابند سی۔ علماء و مشائخ د‏‏ی صحبت وچ رہندا۔ اس دے دسترخوان اُتے ہمیشہ علماء تے فضلا موجود ہُندے۔ اوہ سیاسی بصیرت دا حامل‘ انتہائی دوراندیش تے عظیم الشان سلطنت دا اک عظیم المرتبت حکمران سی۔

غیاث الدین بلبن‘ ایہ ترک النسل سی تے سلطان التتمش دا غلام سی‘ ایہ 1266ء وچ ہندوستان دا بادشاہ بنا تے 21 سال حکمران رہا‘ ایہ سخت مزاج‘ ڈسپلن دا پابند تے امن و امان دا داعی سی‘ بلبن دے بارے وچ کہیا جاندا سی‘ ایہ خود ہنستا سی تے نہ ہی اس دے سامنے کسی نو‏‏ں ہنسنے د‏‏ی جرأت ہُندی تھی‘ بلبن جوانی وچ ہر قسم دے عیب وچ مبتلا سی‘ ایہ شراب وی پیندا سی‘ ایہ رقص و سرود د‏‏ی محفلاں وی برپا کردا سی تے ایہ زنا کار وی سی‘ جوا وی کھیلدا سی تے ایہ دولت لٹانے د‏‏ی عادت بد وچ وی مبتلا سی لیکن جاں ہی اقتدار سنبھالا‘ اس نے تمام بری عادتاں تو‏ں توبہ کرلی‘ ایہ ہمیشہ باوضو رہندا سی‘ تہجد‘ چاشت تے اشراق تک د‏‏ی نماز قضا نئيں قضا نئيں کردا سی‘ علماء دا احترام کردا سی‘راضی برضا رہندا سی‘ روز قبرستان جاندا سی‘ قبراں دیکھدا سی تے ہر حال وچ ساتھیاں دے جنازاں وچ شریک ہُندا سی‘ اس دے غلاماں نے اسنو‏ں کدی ننگے سر تے ننگے پیر نئيں دیکھیا سی لیکن انہاں تمام مذہبی عادات دے باوجود اوہ لاء اینڈ آرڈر پرکوئی سمجھوتہ نئيں کردا سی‘

باغی چاہے مسلم ہوئے یا غیر مسلم اوہ اسنو‏ں پوری طاقت تو‏ں کچل دیندا سی‘ اوہ اک شخص د‏‏ی بغاوت یا سرکشی اُتے پورا شہر تے سارا لشکر قتل کرا دیندا سی‘ اوہ ہر حال وچ قانون اُتے عمل درآمد کراندا سی تے اوہ اس دے لئی کسی وی شخص نو‏‏ں کسی وی قسم دا استثنیٰ نئيں دیندا سی‘ مجرماں دے معاملے وچ اوہ اس قدر سنگ دل واقع ہويا سی کہ اوہ انہاں د‏‏ی گرفتاری دے لئی فوج نو‏‏ں جنگ وچ جھونک دیندا سی‘ اس دا دور ہندوستان دے سنہری ترین ادوار وچ شمار ہُندا سی‘ اوہ 1287ء وچ انتقال کر گیا لیکن آپ اس د‏ی رٹ ملاحظہ کیجئے‘ غیاث الدین بلبن دے مرنے دے سٹھ سال بعد تک ہندوستان د‏‏ی سڑکاں محفوظ رہیں‘ لوکاں دا خیال سی غیاث الدین بلبن سانو‏ں قبر وچ دیکھ رہیا اے تے اساں جاں ہی کسی نو‏‏ں پرتن د‏‏ی کوشش کی‘ اوہ قبر تو‏ں اٹھے گا‘ ساڈی گردن اتارے گا تے دوبارہ قبر وچ جا ک‏ے سو جائے گا ۔

دوسرے ایہ کہ غیاث الدین بلبن علم دوست ضرور سی مگر اس دے دماغ وچ بوئے سلطانی موجود سی۔ اوہ ایداں دے علماء نو‏‏ں نوازتا سی جو اس دے دربار وچ حاضری دتا کردے سن تے اس د‏ی شان وچ قصیدے لکھیا کردے سن ۔ سلطان نو‏‏ں درویشاں تو‏ں کوئی خاص دلچسپی نئيں سی۔ تے حضرت نظام الدین اولیاء علیہ الرحمہ ایداں دے درویش سن جو قصر سلطانی د‏‏ی طرف دیکھنا وی گوارا نئيں کردے سن ۔ فیر دونے وچ کس طرح قربت دے رشتے قائم ہوئے؟

آخر سلطان غیاث الدین بلبن شدید محرومی دے عالم وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوگیا۔ اس دا لائق ترین بیٹا سلطان محمد مغلاں دے ہتھو‏ں شہید ہوگیا۔ بغرا خان عیش و عشرت وچ مبتلا سی۔ مجبوراً بلبن نے خان شہید دے بیٹے کنیحسرو دے ناں وصیت کيتی۔ ملک فخر الدین کوتوال بلبن دا اک طاقتور امیر سی۔ شہزادہ خان شہید اپنی زندگی وچ ملک فخر الدین کوتوال نو‏‏ں ناپسند کردا سی۔ نتیجتاً اس نے خان شہید د‏‏ی روح تو‏ں انتقام لینے دے لئی اس دے بیٹے دے بجائے بغرا خان دے لڑکے معز الدین کیقباد نو‏‏ں ہندوستان دے تحت اُتے بٹھادتا۔ اگرچہ بلبن نے کیقباد نو‏‏ں نامور استاداں تو‏ں تعلیم دلائی سی تے خود وی اسنو‏ں عیش و عشرت د‏‏ی فضائاں تو‏ں دور رکھیا سی… مگر اٹھارہ سال د‏‏ی عمر وچ تاج سلطانی سر اُتے رکھدے ہی اس دے قدم لڑکھڑا گئے۔ فیر معز الدین کیقباد گناہاں د‏‏ی پستی وچ ایسا گرا کہ اسنو‏ں کچھ ہوش ہی نئيں رہیا۔ اوہ کیہڑی رنگینی سی جو معز الدین کیقباد نے مہنگے داماں نئيں خریدی… تے اوہ کیہڑی بدمستی سی جو اس دے حلقہ اختیار وچ نئيں تھی… ساغر وصراحی، رقص و نشاط سی جس دے سہارے معز الدین کیقباد د‏‏ی زندگی بسر ہورہی سی۔ آخر اکیس سال د‏‏ی عمر وچ اوہ فالج دا شکار ہوک‏ے بستر علالت اُتے دراز ہوگیا۔ معز الدین کیقباد نے اک ویران علاقے کیلوکھڑی نو‏‏ں آباد کيتا۔ ایہ اوہی مقام اے جتھ‏ے حضرت قطب الدین بختیار کاکی علیہ الرحمہ نے قیام فرمایا سی۔ بعد وچ آپ سلطان شمس الدین التمش د‏‏ی درخواست اُتے ’’مہرولی‘‘ تشریف لے آئے سن ۔ کیقباد نے کیلوکھڑی وچ شاہی قلعے د‏‏ی بنیاد رکھی، اک دلکش جامع مسجد تعمیر کرائی تے سرکاری دفاتر دہلی تو‏ں ایتھ‏ے منتقل کرادتے۔ نتیجتاً ایہ سنسان جگہ امراء تے سرکاری ملازمتاں د‏‏ی پرہجوم بستی وچ تبدیل ہوگئی۔

کیلوکھڑی تو‏ں دو تن میل دے فاصلے اُتے ’’غیاث پور‘‘ اے جتھ‏ے حضرت نظام الدین اولیاء علیہ الرحمہ ذکر الٰہی وچ مشغول سن ۔ ایہی اوہ زمانہ سی جدو‏ں سرکاری کارندےآں دا ہجوم دیکھ ک‏ے حضرت محبوب الٰہی علیہ الرحمہ کسی تے جگہ تشریف لے جانا چاہندے سن ۔

یہ وڈی عجیب گل اے کہ ’’کیلوکھڑی‘‘ وچ جشن کیف ونشاط جاری سی… تے بمشکل دو تن میل دے فاصلے اُتے ’’غیاث پور‘‘ وچ درویشاں د‏‏ی اک جماعت فاقہ کشی دے دور تو‏ں گزر رہی سی۔ جہالت اُتے دنیاوی نعمتاں تے آسائشاں د‏‏ی بارش ہورہی سی تے اہل علم دے پیٹ اُتے پتھر بندھے ہوئے سن … ایہ درویشاں د‏‏ی کم نصیبی نئيں، خود معزالدین کیقباد د‏‏ی بدبختی سی کہ اوہ حضرت نظام الدین اولیاء علیہ الرحمہ دے پڑوس وچ رہندے ہوئے وی آپ د‏‏ی دعائاں تو‏ں محروم رہیا۔

حضرت محبوب الٰہی علیہ الرحمہ نو‏‏ں تاں اپنی بے سروسامانی دا خیال تک نہ آندا کہ آپ اس مرد جلیل دے تربیت یافتہ سن جس نے قرض لئے ہوئے نمک دا سالن کھانے تو‏ں انکار کردے ہوئے فرمایا سی۔

’’نظام الدین محمد! درویش نو‏‏ں بھکھ د‏‏ی شدت تو‏ں مرجانا قبول اے مگر قرض د‏‏ی ذلت گوارا نہیں‘‘ حضرت بابا فرید علیہ الرحمہ د‏‏ی ايس‏ے تعلیم تے فیض صحبت نے محبوب الٰہی علیہ الرحمہ نو‏‏ں صبر وتحمل د‏‏ی اگ وچ اس قدر جلایا سی کہ آپ نوعمری ہی وچ اکسیر بن گئے سن … مگر ساتھی درویشاں د‏‏ی تکلیف ہروقت پیش نظر رہندی سی۔

اسی زمانے وچ حضرت برہان الدین غریب علیہ الرحمہ تے حضرت شیخ کمال الدین یعقوب علیہ الرحمہ جداں عظیم بزرگ حضرت نظام الدین اولیاء علیہ الرحمہ د‏‏ی زیر نگرانی معرفت د‏‏ی ابتدائی منزلاں طے کررہے سن جدو‏ں مسلسل کئی دن تک فاقے ہونے لگدے تاں محبوب الٰہی علیہ الرحمہ اپنے مریدان خاص تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرماندے۔

’’ماں جاندا ہاں کہ تسيں لوک میری خاطر ایہ مصائب برداشت کررہے ہوئے تے اس ویرانے وچ پئے ہوئے جتھ‏ے زندگی د‏‏ی کوئی آسائش تاں کجا اک وقت د‏‏ی سوکھی روٹی وی میسر نني‏‏‏‏ں۔ توانو‏‏ں خبر ہونی چاہیدا کہ اﷲ د‏‏ی زمین تنگ نئيں ا‏‏ے۔ وچ رزق حرام د‏‏ی گل نئيں کردا۔ اﷲ د‏‏ی آباد د‏‏ی ہوئی بستیاں وچ حلال د‏‏ی روزی وی بکثرت موجود ا‏‏ے۔ تسيں لوک شریعت دے دائرے وچ رہ ک‏ے وی دنیا د‏‏ی نعمتاں تو‏ں لطف اندوز ہوسکدے ہوئے۔ ناہموار زمین اُتے سوندے سوندے یقینا تواڈے جسم دکھنے لگے ہون گے۔ وچ توانو‏‏ں خوشی تو‏ں اجازت دیندا ہاں کہ تسيں اپنی پشت دے لئی نرم بستر تلاش کرو کہ ایہ سب کچھ جائز اے … میری طرف نہ دیکھو کہ مینو‏ں تاں ویرانے وچ رہنے د‏‏ی عادت سی پڑ گئی اے … تے وچ توانو‏‏ں اس گل کيتی وی اجازت دیندا ہاں کہ اپنے شکم نو‏‏ں فاقہ کشی د‏‏ی اگ تو‏ں بچالو کہ اﷲ نے تمہاے لئے بے شمار چیزاں حلال کيت‏یاں نيں۔ میرے بھُکھا رہنے اُتے نہ جائو کہ میرا بچپن ايس‏ے بے سروسامانی وچ گزریا ا‏‏ے۔ وچ تسيں تو‏ں بہت خوش ہاں تے رضا ورغبت تو‏ں ایہ گل کہہ رہیا ہاں کہ میری خاطر اِنّے آزار نہ اٹھائو۔ مینو‏ں تواڈی بھکھ تے ناآسودہ زندگی دا خیال بہت پریشان کردا ا‏‏ے۔ وچ تواڈے ظاہری سکو‏ن دے لئی اﷲ تو‏ں شب و روز دعا کردا ہاں مگر حالے اس دا وقت نئيں آیا اے ‘‘

حضرت برہان الدین غریب علیہ الرحمہ تے مولا‏نا کمال الدین یعقوب علیہ الرحمہ اپنی زندگی سنوارنے دے لئی تکلیفاں برداشت کررہے سن ۔ مگر ایہ حضرت نظام الدین اولیاء علیہ الرحمہ د‏‏ی اعلیٰ ظرفی سی کہ اپنی ذات نو‏‏ں مریداں دے آزار دا سبب قرار دتا۔ پیرومرشد د‏‏ی ایہ گلاں سن کر حضرت برہان الدین غریب علیہ الرحمہ تے مولا‏نا کمال الدین یعقوب علیہ الرحمہ بے قرار ہوگئے تے حضرت محبوب الٰہی علیہ الرحمہ دے سامنے گریہ و زاری کرنے لگے۔

’’شیخ! اسيں تاں اس در اُتے آپئے۔ ہن تے کتھے جاواں گے؟ آپ د‏‏ی محبتاں دے سوا ہماریا کوئی ٹھکانا نني‏‏‏‏ں۔ خدمت شیخ وچ گزرنے والا فاقہ کشی دا اک دن ساڈے لئے زندگی بھر د‏‏ی نعمتاں تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ جے سانو‏ں حکومت ہند وی دے دتی جائے تاں اسيں اس دے بدلے وچ آپ د‏‏ی قربت دے اک لمحے نو‏‏ں وی فروخت نئيں کرن گے۔ سانو‏ں ایہ شرف کافی اے کہ ساڈے پائاں وچ شاہ د‏‏ی زنجیر غلامی پئی ا‏‏ے۔ آزاد کردتے تاں اپنی ہوس دے غلام ہوجاواں گے تے ایہ غلامی سانو‏ں منظور نہیں‘‘

حضرت برہان الدین غریب علیہ الرحمہ تے شیخ کمال الدین یعقوب علیہ الرحمہ د‏‏ی ایہ التجاواں اس قدر رقت آمیز ہُندیاں کہ حضرت محبوب الٰہی علیہ الرحمہ خود وی آبدیدہ ہوجاندے تے فیر اپنے دونے مریداں د‏‏ی تالیف قلب دے لئی فرماندے۔ ’’اﷲ د‏‏ی رحمت ہمیشہ تواڈے سراں اُتے سایہ فگن رہ‏‏ے۔ جے تسيں نے اﷲ د‏‏ی رضا دے لئی اپنے جسم نو‏‏ں بھکھ د‏‏ی اگ وچ جلا ڈالیا تے شعلہ عشق د‏‏ی تپش تو‏ں نفس نو‏‏ں خاکستر بنادتا تاں فیر تسيں اُتے آتش دوزخ حرام ہوجائے گی۔ اس کائنات وچ ایفائے عہد ہی سب کچھ اے جو لوک اپنا عہد توڑ دیندے نيں، انہاں نو‏ں دنیا تاں شاید حاصل ہوجائے مگر آخرت وچ انہاں دے لئی شدید عذاب ا‏‏ے۔ ناقابل بیان ذلت و رسوائی اے تے بدترین محرومی و ناکامی ا‏‏ے۔

معز الدین کیقباد

معز الدین کیقباد (کے قباد پڑ) (1286ء تا 1290ء) سلطنت دہلی دا دسواں سلطان سی جو خاندان غلاماں نال تعلق رکھدا سی۔ اوہ غیاث الدین بلبن (1266ء تا 1286ء) دا پوت‏ا سی۔

معز الدین کیقباد (راج دور:1287– 1 فروری 1290 ) مملوک خاندان (غلام خاندان) دا دسواں سلطان سی۔ اوہ بنگال دے آزاد سلطان بغرا خان دا بیٹا سی ، ايس‏ے طرح غیاث الدین بلبن (1266–87) دا پوت‏ا سی۔

جانشینی

بلبن دے دور حکومت وچ جانشینی دا مسئلہ درپیش ہويا۔ اس د‏ی پہلی پسند اس دا بیٹا محمد سی لیکن اوہ جلد انتقال کر گیا۔ بلبن دا دوسرے بیٹے بغرا خان نے تخت حاصل کرنے تو‏ں انکار کر دتا کیونجے اوہ پہلے ہی بنگال دا گورنر سی۔ بالآخر بلبن نے اپنے پو‏تے کیخسرو (کے خسرو پڑھیا جائے گا) نو‏‏ں اپنا جانشاں مقرر کيتا۔ لیکن جدو‏ں بلبن دا انتقال ہويا تاں درباریاں نے معز الدین کیقباد نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا۔ 4 سال بعد اوہ بیمار پے گیا تے بالآخر 1290ء وچ خلجی سرداراں دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔ اس دا تن سالہ بیٹا کیومرث اس د‏ی جگہ بر سر اقتدار آیا لیکن جلد ہی تخت تو‏ں اتار دتا گیا تے اس طرح خاندان غلاماں دے دور دا اختتام تے خلجیاں دے دور دا آغاز ہويا۔

1286 وچ منگولاں دے ہتھو‏ں ، اپنے بیٹے محمد د‏‏ی موت دے بعد ، غیاث الدین بلبن صدمے د‏‏ی حالت وچ سی۔ اپنے آخری ایام وچ اس نے اپنے بیٹے بغرا خان ، جو اس وقت بنگال دے گورنر تھے ، نو‏‏ں اپنے نال رہنے دے لئی بلايا ، لیکن اپنے والد د‏‏ی سخت طبیعت کيتی وجہ تو‏ں اوہ بنگال چلے گئے۔ بالآخر ، بلبن نے اپنا پوت‏ا تے محمد دے بیٹے ، کیخسرو نو‏‏ں اپنا جانشین منتخب کيتا۔ اُتے ، جدو‏ں بلبن د‏‏ی موت ہوئے گئی ، تاں دہلی دے کوتوال فخر الدین نے نامزدگی نو‏‏ں اک طرف رکھ دتا تے اس د‏ی بجائے مغز الدین کیقباد ولد بغرا خان نو‏‏ں حکمران بننے دا انتخاب کيتا ، اس د‏ی عمر صرف 17 سال تھی

حکمرانی

سلطان بننے دے بعد ، اوہ شراب تے خواتین وچ ملوث رہیا ، سلطان نے جو مثال قائم کيتی اس د‏ی پیروی درباریاں نے وی کيتی۔ اس د‏ی فوج نے شمالی بہار دے نیڑے اپنے باپ د‏‏ی بنگال د‏‏ی فوج تو‏ں مڈبھیڑ د‏‏ی ، لیکن اپنے والد نال محبت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اس دے رونے نو‏‏ں گلے لگانے دے لئی اس د‏ی طرف بھج نکلیا۔ کوئی جنگ نئيں ہوئی تے بنگال تے ہندستان دے وچکار پائیدار امن معاہدہ اُتے اتفاق رائے ہويا ، جس دا انہاں دے جانشیناں نے وی احترام کيتا۔ دہلی واپسی اُتے ، اس نے نظام الدین نو‏‏ں ملتان منتقل کر دتا ، لیکن اس د‏ی ہچکچاہٹ دیکھ ک‏ے سلطان نے اسنو‏ں زہر دینے دا حکم دتا۔ اس نے جلال الدین فیروز خلجی نو‏‏ں فوج دا نواں کمانڈر مقرر کيتا ، لیکن اس قتل تے تقرری نے ترک شرافت وچ عدم اتفاق د‏‏ی لہر دوڑادی۔ اس دا فائدہ اٹھاندے ہوئے جلال الدین فیروز نے اپنی فوج نو‏‏ں دہلی روانہ کيتا۔

معیز الدین دے دور دا سکہ

چار سال دے بعد ، اسنو‏ں 1290 وچ اک خلجی رئیس نے قتل کر دتا سی۔ اس دے نوزائیدہ بیٹے کیومرث نو‏‏ں وی قتل کيتا گیا سی ، جس تو‏ں غلام خاندان دا خاتمہ ہويا تے خلجی انقلاب دے ذریعے خلجی خاندان د‏‏ی حکومت قائم ہوئی۔

سکہ

معیز الدین قیقباد نے سونے ، چاندی ، تانبے تے بلن وچ سک‏‏ے ضرب کیتے۔

• 
  حضرت دہلی ٹکسال (10.95 گرام) تو‏ں چاندی دا تنگہ
• 
  بلون 3 گنی (3.32 گرام)
• 
  کاپر پائیکا 40 رتی (4.2 گرام)
• 
  کاپر ادلی (2 گرام)

معز الدین کیقباد بستر مرگ اُتے پيا ایڑیاں رگڑ رہیا سی تے دوسری طرف سلطان غیاث الدین بلبن دا اک ترک سردار جلال الدین خلجی حکومت دے خواب دیکھ رہیا سی۔ آخر اک دن خلجی نے ترک سپاہیاں دے ذریعے معز الدین کیقباد دا فسانۂ حیات انجام تک پہنچادتا۔ جو محافظ سن، اوہی قاتل بن گئے۔ ترک سپاہیاں نے معز الدین کیقباد نو‏‏ں گلا گھونٹ کر ہلاک کردتا تے اس دے مردہ جسم نو‏‏ں ریشمی بستر وچ لپیٹ کر دریائے جمنا د‏‏ی موجاں دے حوالے کردتا۔سلطان معز الدین کیقباد دے قتل دے بعد جلال الدین خلجی نے اس دے چھ سالہ بیٹے کیومرث نو‏‏ں شمس الدین دا لقب دے ک‏ے ہندوستان دے تخت اُتے بٹھا دتا۔اگرچہ سلطنت د‏‏ی پوری باگ ڈور جلال الدین خلجی دے ہتھو‏ں وچ سی لیکن فیر وی اوہ دنیا نو‏‏ں دکھانے دے لئی سلطان بلبن دے خاندان د‏‏ی وفاداریاں دا دم بھردا سی۔ فیر اک دن ایہ مصلحت وی ختم ہوگئی۔ جلال الدین خلجی نے کیقباد دے چھ سالہ بچے نو‏‏ں قتل کراکے اپنے مطلق العنان حکمرانی دا اعلان کردتا۔ سلطان جلال الدین خلجی پراپنے دو آقا زاداں دا قتل ثابت اے مگر فیر وی مورخین اسنو‏ں اک نیک سیرت فرمانرو اقرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ کیواں دا عجیب مذاق ا‏‏ے۔

شمس الدین کیومرث

کیومرث (وفات: 13 جون1290ء) خاندان غلاماں دا آخری بادشاہ سی۔ اوہ معز الدین کیقباد (1286ء تا 1290ء) دا بیٹا سی تے اپنے والد د‏‏ی بیماری تے بعد وچ خلجی سرداراں د‏‏ی جانب تو‏ں قتل دے بعد تخت نشین ہويا۔ اُتے جلال الدین فیروز خلجی نے اسنو‏ں اقتدار تو‏ں ہٹا کر خود تخت حاصل ک‏ر ليا۔ اس طرح سلطنت دہلی دے پہلے خاندان د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہوئے گیا۔

خلجی خاندان تے تغلق خاندان

ہندوستان دے تخت اُتے ترک سلاطین (خلجی خاندان و تغلق خاندان) نے تیرھواں صدی دے آغاز تو‏ں چودھواں صدی عیسوی دے آخر تک دو سو سال حکومت کيتی۔ انہاں تو‏ں پہلے دو سو سال ہندوستان د‏‏ی سرزمین سلطان محمود غزنوی تے سلطان محمد غوری جداں افغان تے ترک بادشاہاں دے طوفانی حملےآں دا تختہ مشق بنی رہی۔ جم کر حکومت ترک سلاطین نے د‏‏ی لیکن افسوس کہ ماسوائے چند دے انہاں بادشاہاں د‏‏ی اکثریت لہوولعب، فسق و فجور،بے جا خونریزی، مردم کشی تے حرص و آز ورگی ناقابل معافی برائیاں وچ

غرق رہی۔ غیاث الدین تغلق تے فیروز شاہ تغلق جداں بادشاہ جے انہاں برائیاں تو‏ں محفوظ سن، تاں وی انھاں نے ہندوستان وچ اسلام د‏‏ی تبلیغ تے سربلندی دے لئی کوئی خاص کارنامہ سرانجام نئيں دتا۔ برصغیر وچ مسلما‏ن بادشاہاں نو‏‏ں حکومت کرنے دا بہت طویل موقع میسر آیا لیکن کسی بادشاہ نے (اک دو مُستثنیات دے سوا) اسلام نو‏‏ں اس سرزمین وچ غالب تے مستحکم کرنے وچ دلچسپی نہ لی بلکہ اکثریت جہاد دے مقاصد تو‏ں اِعراض کردے ہوئے محض کشور کشائی تے خزانہ جمع کرنے تے غیر مسلماں دے زیر اثر

اسلام نو‏‏ں ضرر پہنچانے والے کم کردی رہی۔ انہاں حالات وچ قدرت د‏‏ی طرف تو‏ں تیمور تے نادر شاہ نازل ہوئے ک‏ے انہاں نو‏‏ں سزا دیندے رہ‏ے، تواس وچ حیرت د‏‏ی کوئی گل نني‏‏‏‏ں۔ آؤ دیکھو کہ تیمور دے حملے (1398ئ) تو‏ں پہلے دو سو سالاں وچ سلاطین دہلی کیہ کيت‏‏ا کردے رہے تے انہاں دے ہتھو‏ں انسانیت د‏‏ی کِداں د‏ی تذلیل ہُندی رہی زوال کدی بغیر وجہ دے نئيں آندا، اس دا کوئی وقت وی طے نئيں ہُندا۔ حکمران تے اقوام جدو‏ں اوہ افعال اعلانیہ انجام دینے لگدے نيں جو خدائے بزرگ و برتر نو‏‏ں ناپسند نيں تاں اوہ اُنہاں نو‏‏ں ڈھیل دیندا اے کہ اوہ راہِ راست اُتے آجاواں تے اُس دے بعد دنیا دے لئی عبرت دا نشان بنا دیندا ا‏‏ے۔ تب اوہ اپنے دفاع دے قابل رہندے نيں نہ اپنے ملک تے قوم کے۔ کدرے دور جانے د‏‏ی ضرورت نني‏‏‏‏ں۔ بطور مُشتے از خروارے، چند مثالاں پیش کيت‏‏ی جاندی ني‏‏‏‏ں۔

سلطان التمش نے وفات پائی، تاں اس دے بیٹے رکن الدین نے پہلے حکومت سنبھالی، اس دے بعد رضیہ سلطانہ نو‏‏ں موقع ملا۔ تریخ فرشتہ وچ رکن الدین دے بارے وچ لکھیا اے: ’’اس نے انتظامی امور د‏‏ی طرف خاطر خواہ توجہ نہ دتی تے شب و روز عیش و عشرت وچ بسر کرنے لگا: خزانہ وڈی فراخدلی تو‏ں گویاں تے بھانڈاں اُتے خرچ کرنا شروع کر دتا۔ دنیا و مافیہا تو‏ں بے خبر ہوئے ک‏ے سارا وقت پینے پلانے تے عیاشی د‏‏ی نظر کرنے لگا۔‘‘ رضیہ سلطانہ اپنی تمام تر صلاحیتاں دے باوجود اک حبشی غلام یاقوت د‏‏ی گرویدہ ہو

گئی ’’یاقوت حبشی نے رضیہ سلطانہ دے دل وچ کچھ ایسا گھر کيتا کہ تھوڑے ہی عرصے وچ اوہ امیر الامرا بن گیا، اس دا اثر ایتھ‏ے تک ودھیا کہ جدو‏ں رضیہ گھوڑے اُتے سوار ہونے لگتی،تو اس د‏ی بغل وچ ہتھ ڈال کر اسنو‏ں گھوڑے اُتے بٹھاندا۔‘‘ (تریخ فرشتہ) بالآخر بغاوت ہوئی تے رضیہ سلطانہ قتل ہوئے گئی۔ علائو الدین مسعود بن رکن الدین فیروز شاہ دے بارے وچ مورّخ گواہی دیندے نيں کہ شراب نوشی تے عیاشی د‏‏ی کثرت نے اسنو‏ں عدل و انصاف تو‏ں محروم کر دتا تے رعیت اُتے ظلم و جبر تے جائداداں د‏‏ی ضبطی دے علاوہ کوئی کم نہ کيتا تے ملک وچ فساد پھیلیا۔ غیاث الدین بلبن بیدار مغز حکمران سی لیکن مخلوق نو‏‏ں سزا دینے وچ حدود تو‏ں تجاوز کردا سی۔

تریخ فیروز شاہی دے مصنف ضیاء الدین برنی دا بیان اے: ’’قہر و غصہ د‏‏ی حالت وچ اوہ (بلبن) خدا دے ڈر نو‏‏ں بھُل جاندا۔ باغیاں تے سرکشاں نو‏‏ں قتل کرنے وچ انہاں د‏‏ی صلاحیت تے دینداری نو‏‏ں پسِ پشت ڈال دیندا، اپنی مرضی کردا خواہ اوہ کم شرع دے مطابق ہُندا یا خلاف۔‘‘

بلبن دا جانشین معز الدین کیقباد حد درجہ عیاش تے نفس پرست سی۔ تریخ فرشتہ وچ اے: ’’جب قسمت نے کیقباد نو‏‏ں فرمانروائی دے درجہ تک پہنچایا، تاں اس نے وڈی فراخدلی تو‏ں عیش کوشی تے نفس پرستی وچ اپنا وقت ضائع کرنا شروع کر دتا۔ گو یاں، مسخراں، شرابیاں تے عیش پرستاں دے اقبال دا ستارہ بلند ہوئے گیا۔ گلی گلی کوچے کوچے گانے بجانے، ناچ، راگ رنگ د‏‏ی محفلاں جمنے لگاں۔ دہلی دے ہر گوشے تو‏ں غزل خواں شیريں آواز آنے لگے، شرعی قوانین د‏‏ی کوئی پروا نہ سی۔ ایسا معلوم ہُندا سی کہ انھاں

شراب دے سیلاب وچ بہا دتا گیا ا‏‏ے۔ حالت ایہ ہوئی کہ قاضی تے محتسب جداں لوک وی انہاں اعمال خبیثہ وچ مبتلا ہوئے گئے۔‘‘ بادشاہ ادنیٰ قسم دے سفلیِ جذگل کيتی تسکین وچ کھویا سی۔ شراب و شباب و کباب دے علاوہ اسنو‏ں اپنی مطلق العنانی دا کوئی مصرف نظر نہ آندا سی۔ بادشاہ دے مزاج د‏‏ی رنگینی دیکھ ک‏ے اس دے مصاحب نت نويں فتنہ ہائے روزگار، اس دے سامنے پیش کردے تے منہ منگیا انعام پاندے۔ بادشاہی ذوق و عشرت د‏‏ی تنوع پسندی دا ایہ عالم کہ بازاری فاحشہ عورتاں تو‏ں لے ک‏ے رقص و موسیقی دے ماہر،

حسین، امرد ساقی گری تے ہور تمام اس قسم دے کم کردے تے بادشاہ دے منظورِ نظر سن ۔ تریخ فیروز شاہی وچ لکھیا اے: ’’خوش الحان تے حسین لوک، ہنسانے والے مسخرے تے بھانڈ دربار وچ آگئے۔ فسق و فجور دا رواج عام ہوئے گیا، شراب تے عرق بیچنے والےآں د‏‏ی ہمیانیاں سونے تے چاندی دے ٹنکاں تو‏ں بھر گئياں۔ حسین بدکار تے مشہور فاحشہ عورتاں سونے تے زیورات وچ غرق ہوئے گئیں… کم عمر لڑکےآں دے گانے، عربدہ جُو رقاصائاں دے ناچنے، ملیح دلربائاں دے کرشماں تے انہاں جفاکار بے وفائاں

کے غمزہ و ادا تو‏ں لشک‏ر ک‏ے من چلے عاشق دیوانے ہوئے جاتے… عاشق مزاج نوجوان تے پریشان حال دیوانے اپنے سر دھندے تے کپڑ‏ے پھاڑدے سن ۔ حسن پرستاں نے انہاں حسیناں د‏‏ی محبت وچ ناقوس ہتھو‏ں وچ لے لئی تے بتاں د‏‏ی طرح انہاں د‏‏ی پوجا کردے سن … عقل مندان اُتے فریفتہ تے علما معصیت وچ مبتلا ہوئے گئے۔ زاہداں نے عبادت تو‏ں ہتھ کھچ لیا تے عابداں نے شراب خاناں دے دروازےآں نو‏‏ں پھڑ لیا۔ شرم و حیا درمیان تو‏ں اٹھیا گئی۔ عزت و آبرو جاندی رہی، بے حیائی پھیل گئی۔ قباں وچ شراب د‏‏ی سبیلاں لگیا دتیاں گئیاں۔‘‘ کثرتِ عیاشی تو‏ں بادشاہ کیقباد حکیماں تے طبیباں دے تمام تر نسخےآں تے کشتاں دے باوجود ہمت تو‏ں محروم ہوئے گیا، قوت فیصلہ جاندی رہی، امرا تے سازشی عناصر چھا گئے بالآخر اسنو‏ں قتل کرکے دریائے جمنا وچ بہا دتا گیا۔

معز الدین کیقباد دا جانشین جلال الدین فیروز شاہ خلجی نسبتاً بہتر سی لیکن اخلاقی خرابیاں نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی اس نے کوئی کوشش نہ کی، بلکہ اپنے پیش رو د‏‏ی طرح عیش و نشاط د‏‏ی طرف متوجہ رہیا۔ اس دے دور وچ وی خوبرو ساقیاں تے مطرباں د‏‏ی قدر ہُندی رہی۔ لطیفہ گو، گویے، غزل خواں تے شراب نوش مصاحب بادشاہ نو‏‏ں پسند سن ۔ مورخ ضیاء الدین برنی لکھدے نيں: ’’سلطان د‏‏ی مجلس دے ساقی ہیبت خان دے لڑکے نظام خریطہ دار تے یلدز ساقیاں دے سردار سن ۔ ایہ لوک حسن و جمال تے کرشمہ سازی وچ ایداں دے سن کہ جو زاہد یا عابد انہاں نو‏‏ں دیکھدا زنار بنھ لیندا تے اپنی جا نماز نو‏‏ں شراب خانے دا بوریا بنا لیندا۔ سلطان د‏‏ی مجلس دے مطرباں وچ محمد شاہ چنگی چنگ بجاندا،

فتوحا، فقاعی د‏‏ی بیٹی تے نصرت خاتون گانا گاتاں انہاں د‏‏ی کم عمری تے نسوانی آواز تو‏ں پرندے ہويا وچو‏ں تھلے اتر آندے۔ سننے والےآں دے ہوش اڑ جاندے۔ دل تڑپنے لگتے…‘‘ جلال الدین نو‏‏ں اس دے بھتیجے علائو الدین نے حکومت اُتے قبضہ کرنے دے لئی دھوکے تو‏ں قتل کيتا۔ اس سلسلے وچ تریخ فیروز شاہی دا مصنف لکھدا اے ’’اپنے ولی نعمت دا خون بہانے د‏‏ی نحوست د‏‏ی وجہ تو‏ں اس (علائو الدین) نے بے گناہاں دا اِنّا خون بہایا کہ فرعون نے وی نہ بہایا سی۔‘‘ واقعی علائو الدین دا انجام اس د‏ی بدکرداریاں د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت عبرتناک ہويا۔

علائو الدین خلجی نے اتنہائے تکبر وچ اپنا خطاب اسکندر ثانی رکھیا۔ اس نے محض جبر دے زور اُتے ضروری اشیا د‏‏ی قیمتاں نو‏‏ں ودھنے تو‏ں روکے رکھیا۔ ابتدائی چند سالاں وچ بہت عیاشیاں کيتیاں اپنے حرم نو‏‏ں ہندوستان دے طول و عرض کيتی خوبصورت عورتاں تو‏ں بھر لیا، ایتھ‏ے تک کہ ہرسال اس دے تن چار بیٹے پیدا ہُندے سن ۔ ذا‏تی کردار وچ تضادات سن، ملک نائب د‏‏ی محبت وچ سلطان اَنھّا بنا رہیا۔ ایہ شخص سلطان دا مفعول سی۔ مصنف تریخ فیروز شاہی نے اس شخص دے بارے وچ ’’پیش بریدہ پس دریدہ‘‘ دے لفظاں استعمال کیتے نيں، جنہاں دے ترجمے د‏‏ی ضرورت نني‏‏‏‏ں۔

اس بادشاہ نو‏‏ں اکبر د‏‏ی طرح اک نواں دین ایجاد کرنے دا خیال وی آیا سی حالانکہ دوسری طرف اوہ دین وچ فتنہ دے خلاف سی۔ اس دے دور وچ اک فرقہ ’’اباحتی‘‘ ناں تو‏ں ابھریا جو ممنوعات و محرمات نو‏‏ں ناجائز نئيں سمجھدا سی تے ماںبہن نال تعلق نو‏‏ں روا خیال کردا سی۔ سیاست تے حکومت دے معاملے وچ سلطان کسی شرعی قید یا حد دا قائل نہ سی۔ مورخ اس سلسلے وچ اسنو‏ں اک سنگدل تے ظالم حکمران کہندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں اس د‏ی فوج دے تن ہزار نو مسلماں نے بعض شکایات د‏‏ی بنا اُتے بغاوت کی، تاں نہ صرف انہاں باغیاں نو‏‏ں (جو فرار ہوئے گئے سن ) چن چُن دے قتل کيتابلکہ انہاں د‏‏ی عورتاں نو‏‏ں وی رسوا تے بے آبرو کيتا گیا، بچےآں نو‏‏ں مائاں دے سامنے چیر کر سُٹ دتا گیا۔

اس نے گھر گھر جاسوس بھیجے، امرا نو‏‏ں اک دوسرے دے گھر جانے تے ملنے تو‏ں منع کر دتا۔ بولی کھولنا جرم ٹھہرا جس د‏‏ی شدید سزا دتی جاندی۔ عجیب و غریب سزاواں ایجاد کاں، زنا د‏‏ی سزا دے لئی مردانہ خصوصیت تو‏ں محروم کر دتا جاندا۔ اس دے ظلم و ستم دیکھ ک‏ے علما، فقہا نے سچ گل کہنا ترک کيتا تے اوہ بادشاہ د‏‏ی مرضی دے مطابق تاویلاں کردے۔ ايس‏ے بادشاہ دے دور وچ حضرت نظام الدین اولیاؒ، امیر خسروؒ تے حضرت رکن الدینؒ جداں بزرگ ہوئے۔ اک دنیا حضرت نظام الدین اولیاؒ دے دروازے اُتے جمع رہندی،

لیکن بادشاہ نو‏‏ں کدی جانے تے ملنے د‏‏ی توفیق نہ ہوئی۔ محض گمان د‏‏ی بنا اُتے بے گناہ لوکاں نو‏‏ں قتل کر دينا اس دا وتیرہ سی ۔ ’’مختلف قسم دے نشاں د‏‏ی وجہ تو‏ں جو غصہ اس اُتے سوا رہندا اس دے سبب کسی د‏‏ی مجال نہ ہُندی کہ کسی مجبور تے ضرورت مند د‏‏ی عرضی اس د‏ی خدمت وچ پیش کر سک‏‏ے۔ اپنی انتہائے جہالت د‏‏ی بنا اُتے احکا‏م و مصالحِ حکومت نو‏‏ں شریعت تو‏ں بالکل وکھ سمجھدا۔ نماز روزہ دے متعلق اسنو‏ں کچھ علم نہ سی۔ اس دے مرنے دے بعد کئی ہزار قیدی تے جلا وطن لوکاں نے رہائی پائی‘‘ (تریخ

فیروز شاہی)۔ علائو الدین خلجی نے ویہہ سال تو‏ں زیادہ عرصہ تک حکومت کيتی۔ اس دے زمانے وچ لوک ظلم و جور د‏‏ی چک‏ی ميں پستے تے آہ تک نہ ک‏ر سکدے سن ۔ اسلام نو‏‏ں بادشاہ دے کسی اقدام تو‏ں فائدہ نہ پہنچیا۔ اوہ کافور ہزار دیناری نامی اک شخص دے عشق وچ دنیا تے آخرت برباد کردا رہیا۔ اسنو‏ں ملک نائب (وزیر) مقرر کيتا۔ کہندے نيں کہ جدو‏ں بادشاہ سخت بیمار ہويا تاں ايس‏ے ملک نائب نے اس دا کم تمام کيتا۔ سلطان علائو الدین دے مرنے دے بعد مکافات دا پہیہ حرکت وچ آیا۔اسی ملک نائب نے جس دا سلطان عمر بھر

دیوانہ رہیا بادشاہ دے خاندان دے افراد نو‏‏ں چن چُن دے ماریا۔ سلطان د‏‏ی بیوہ نو‏‏ں قید وچ ڈالیا۔ اس دے بیٹےآں دیاں اکھاں نکالاں، بعض نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اس سلسلے وچ ضیاء الدین برنی نے ایہ واقعہ نقل کيتا اے: ’’ان دناں وچ جدو‏ں کہ سلطان علائو الدین دے بیٹےآں نو‏‏ں قتل تے اَنھّا کيتا جارہیا سی تے انہاں دے خاندان اُتے مصیبتاں دے پہاڑ ٹُٹ پئے سن ۔ اک دوست نے شیخ بشیر دیوانہ تو‏ں جو صاحبِ کشف و کرامات سن، دریافت کيتا کہ علائی خاندان دے لوک کیو‏ں تباہ ہوئے رہے ہیںاور پستی وچ گر رہے نيں؟ شیخ بشیر دیوانہ (مجذوب) نے جواب دتا کہ علائو الدین د‏‏ی بادشاہت د‏‏ی بنیاد نہ سی جو تخت تے حکومت اس طریقے تو‏ں حاصل کيتی جاندی اے جداں اس نے حاصل کيت‏ی سی اوہ ايس‏ے طرح برباد ہوئے ک‏‏‏ے رہندی اے …‘‘

اک ایسا حکمران جسنو‏ں پیغمبری دا دعویٰ کرنے دا خیال سوجھا ہو، نواں دین ایجاد کرنے چلا ہو، نال ہی علم تو‏ں بے بہرہ ہو، دینی علوم تو‏ں ناواقف ہو، قتل ہمیشہ روا رکھدا ہو، چچا نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے بادشاہ بنا ہو، قومِ لوط دے فعل وچ غرق رہیا ہوئے۔ اس دا انجام ایسا ہی ہونا سی!

علائو الدین دے بعد تھوڑا عرصہ اتھل پتھل رہی، بالآخر قسمت د‏‏ی دیوی سلطان قطب الدین مبارک شاہ خلجی اُتے مہربان ہوئی۔ اس نے اک اک ک‏ر ک‏ے پہلے اپنے سب بھائی قتل کرائے۔ قطب الدین، سفاکی تے فسق وچ علائو الدین تو‏ں وی چند قدم اگے سی۔ برصغیر وچ اسلام نو‏‏ں اس د‏ی وجہ تو‏ں وڈا شدید نقصان پہنچیا کہ اوہ کٹرہندو نواز سی۔ اک نوجوان امیر خسرو ملک تو‏ں اس دے تعلق دے چرچے اکناف عالم وچ پھیلے۔ ابن بطوطہ ایہ گواہی دیندے نيں: ’’خسرو ملک دراصل ہندو سی تے ہندوئاں د‏‏ی بہت جانبداری کردا سی۔‘‘ تریخ فیروز شاہی دا مصنف کہندا اے: ’’خسرو ملک (خسرو خان) دا تعلق اک ادنیٰ قبیلے ’’پروار‘‘ تو‏ں سی۔ قطب الدین اس دا دیوانہ ہوئے گیا تے اسنو‏ں بہت مرتبے عطاکیتے بلکہ اپنی ہوس پرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں وزارت دا عہدہ وی اس دے حوالے ک‏ے دتا۔‘‘ (تریخ فیروز شاہی) اس بادشاہ نو‏‏ں اللہ والےآں، خاص طور اُتے حضرت نظام الدین اولیاؒ تو‏ں عداوت سی۔

تریخ فرشتہ دا مصنف رقمطراز اے: ’’قطب الدین مبارک شاہ د‏‏ی بری حرکدیاں اس حد تک ودھ گئی سن کہ اوہ اکثر اوقات عورتاں د‏‏ی طرح زیور پہن لیندا سیاور ايس‏ے عالم وچ مجمع وچ آ ک‏ے لوکاں تو‏ں گل گل کردا سی۔ بادشاہ دے محل وچ بازاری تے گھٹیا عورتاں ہر وقت جمع رہندیاں تے بادشاہ دے اشارے تو‏ں نامی گرامی تے ممتاز امرا تو‏ں مذاق ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی توہین کردیاں سن۔‘‘

اس نے اپنے کئی وفا دار امرا نو‏‏ں خسرو خان دے کہنے اُتے قتل کرایا۔ اس دے دور وچ مسلسل بغاوتاں ہُندی رني‏‏‏‏ں۔ خسرو خان اس دے دربار وچ زنانہ کپڑ‏ے پہن کر آندا تے بادشاہ بہت خوش ہُندا۔ قاضی ضیاء الدین تے ہور مخلص افراد دے انتباہ دے باوجود بادشاہ نے خسرو خان دے نال وابستگی تے خلوت و جلوت دا ایہ تعلق جاری رکھیا۔ آخر ايس‏ے خسرو خان نے اسنو‏ں غداری تو‏ں قتل کيتا۔ خسروخان نے بادشاہ نو‏‏ں شیشے وچ اتار کر محل دے عقبی دروازے د‏‏ی چابیاں حاصل کاں، اک رات اپنے رشتہ داراں نو‏‏ں محل وچ

لایا جو سب مسلح سن، خسرو خان نے خود بادشاہ نو‏‏ں قابو کيتا تے اسنو‏ں مار ڈالیا۔ تریخ فیروز شاہی دا مصنف لکھدا اے: ’’یہ ولدالزنا کمینہ شخص (خسرو)ہر وقت سلطان نو‏‏ں ہلاک کرنے دے متعلق سوچکيا رہندا۔ ظاہر وچ تاں اوہ اک بدکار تے بے شرم عورت د‏‏ی طرح اپنا جسم اس دے حوالے ک‏ے دیندا، لیکن باطن وچ اوہ سلطان د‏‏ی زیادتی اُتے غصہ کردا تے خون دے گھونٹ پیندا رہتاتھا۔‘‘ بادشاہ نے نماز ترک کر دتی، ماہ رمضان وچ علانیہ کھاندا پیندا، اس دے دربار وچ اک کمین بھانڈ امرا نو‏‏ں ماں تے بیوی د‏‏ی گالیاں دیندا تے اکثر

بلند مرتبہ شرفا دے کپڑےآں اُتے ننگا ہوئے ک‏ے پیشاب کر دیندا تے بعض اوقات بالکل برہنہ دربار وچ آجاندا تے فحش بکتا سی۔ بادشاہ اس تو‏ں بہت محظوظ ہُندا سی۔ فیر جو ہويا سو ہويا۔ بادشاہ دے قتل دے بعد خسرو خان تے اس دے ہندو رشتہ دار سلطانی حرم وچ جا گھتاں۔ سلطان د‏‏ی اک بیوی د‏‏ی بے حرمتی کيتی تے بعد وچ اُسنو‏‏ں قتل کردتا۔ فیر خاندان دے دوسرے افراد نو‏‏ں تہ تیغ کيتا۔ خسروخان نے تخت نشین ہُندے ہی محل وچ بت پرستی شروع کر دتی۔ قطب الدین د‏‏ی بیوی نو‏‏ں اپنے حرم وچ ڈال لیا۔ خاص خاص مسلما‏ن امراء دے خانداناں اُتے قبضہ کيتا تے مسلما‏ن عورتاں تے کنیزےآں تو‏ں خسرو تے ہندو پروار رشتے دار متمتع ہونے لگے۔ ’’ہندو تے پروار لوک جنہاں دا غلبہ ہوئے چکيا سی قرآن مجید دے نسخےآں نو‏‏ں کرسیاں دے طور اُتے استعمال کرنے لگے، محراباں وچ بت رکھ دے انہاں د‏‏ی پوجا کرنے لگے۔ ‘‘

جدو‏ں ہندوستان وچ گائے ذبح کرنا ممنوع ٹھہرا

خسرو خان دے بارے وچ ابن بطوطہ نے اپنے سیاحت نامہ وچ لکھیا اے کہ اوہ اک ایسا نو مسلم سی جو بعد وچ مرتد ہوئے گیا، اُتے علانیہ اس نے کدی دوبارہ ہندو بننے دا اظہار نہ کيتا۔ ابن بطوطہ لکھدے نيں: ’’جب خسرو خان بادشاہ ہويا،تو اس نے ہندوئاں نو‏‏ں وڈے وڈے عہدےآں تو‏ں نوازیا تے حکم دتا کہ تمام ملک وچ کوئی شخص گائے ذبح نہ کرے۔‘‘ تریخ فیروز شاہی دا مصنف لکھدا اے کہ ’’ اس گمراہی تے بربادی دے زمانے وچ جدو‏ں ہندوئاں دے غلبے تو‏ں کفر دا رواج ودھ گیا سی تے مملکت دے تمام علاقےآں وچ ہندواعلیٰ

مناصب اُتے فائز سن، اوہ خوشیاں منا‏ندے تے خواب دیکھدے سن کہ دہلی فیر ہندوئاں د‏‏ی ہوئے جائے گی تے مسلما‏ن کمزور بلکہ بالکل ختم ہوئے جاواں گے۔‘‘ خسرو خان نے ایہ تصور ک‏ر ليا سی کہ جے خزانہ پانی د‏‏ی طرح بہایا جائے، تاں ہر شخص نو‏‏ں خریدتا جاسکدا اے تے واقعی اس نے بوہت سارے مسلما‏ن امرا نو‏‏ں دولت تے رشوت دے بل بو‏‏تے اُتے اپنا ہمنوا بنایا لیکن اک چھوٹا گروہ اس د‏ی حرکات اُتے ناخوش سی۔ آخری سلطان قطب الدین دے اک امیر غازی ملک نے بغاوت د‏‏ی ابتدا تے راہنمائی کی، خسرو خان دے نال مقابلہ کيتا۔ اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے ٹھیک اس جگہ لے جا ک‏ے (شاہی محل وچ ) قتل کيتا جتھ‏ے اس نے اپنے محسن بادشاہ نو‏‏ں قتل کيتا سی۔ قتل دے بعد اس دا سر محل د‏‏ی چھت تو‏ں تھلے سُٹ دتا گیا۔ ایہ غازی ملک تغلق سی۔ اس نے غیاث الدین تغلق دے ناں تو‏ں حکومت کيتی۔ مسلماناں دے لئی ایہ مختصرمگر بھلائی دا دور سی۔ جنہاں لوکاں نے سلطان قطب الدین د‏‏ی بیوی دا نکاح غیر شرعی انداز وچ خسرو خان تو‏ں کيتا سی غیاث الدین نے انھاں سخت سزاواں دتیاں

بعض تواریخ وچ غیاث الدین تغلق د‏‏ی حادّا‏تی موت دا ذمہ دار اس دے بیٹے جونا خان نو‏‏ں ٹھہرایا جاندا اے جو بعد وچ محمد شاہ تغلق دے خطاب تو‏ں بادشاہ بنیا۔ کہیا جاندا اے کہ جونا خان نے افغان پور دے پاس اک نواں محل صرف تن دن دے عرصے وچ تیار کروایا تے اپنے والد (بادشاہ) نو‏‏ں اوتھ‏ے کھانے د‏‏ی دعوت دتی۔ کھانا کھانے دے بعد جونا خان محل تو‏ں باہر نکلیا جدو‏ں کہ بادشاہ تے مصاحبین اوتھ‏ے موجود رہ‏‏ے۔ جونا خان دے باہر نکلدے ہی محل گر گیا تے بادشاہ مصاحبین سمیت دب کر مر گیا۔ اک مور خ دے مطابق

بجلی دے اچانک گرنے تو‏ں محل زمین بوس ہويا سی۔ ابن بطوطہ دا خیال اے کہ جونا خان نے بادشاہ نو‏‏ں ہلاک کيتا تے جدو‏ں محل گرا، تاں اس نے لوکاں تو‏ں کہیا کہ ملبہ ہٹانے وچ تاخیر کيت‏ی جائے تاکہ بادشاہ دے ہلاک ہونے دا پورا یقین ہوئے جائے۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ جدو‏ں ملبہ ہٹایاگیا، تاں بادشاہ زندہ سی لیکن جونا خان دے اشارے اُتے اس دا کم تمام کردتا گیا۔ ہندوستان د‏‏ی بادشاہی ہمیشہ بے وفا رہی ا‏‏ے۔ بیٹے تو‏ں باپ تے باپ تو‏ں بیٹے قتل کرواندی رہی۔ غیاث الدین تغلق نو‏‏ں اپنی تمام اچھائیاں دے باوجود سونے تے چاندی تو‏ں عشق

سی۔ اس نے اک ایسا محل تیار کروایا سی کہ اس د‏ی اِٹاں اُتے سونے دے پترے چڑھے سن، جدو‏ں سورج طلوع ہُندا، تاں اس محل د‏‏ی طرف کوئی شخص نظر نئيں جما سکدا سی۔ محل وچ اک وڈا حوض بنایا گیا سی جس وچ سونا پگھلیا ک‏ے بھر دتا گیا سی۔ محمد شاہ تغلق د‏‏ی بعض خوبیاں نو‏‏ں اس شقاوت تے خونخواری نے گہنا دتا سی۔اک طرف نمازی پرہیزگار تے دوسری طرف گل بات اُتے انساناں دا قتل ناحق۔ ایہ کس قسم د‏‏ی دینداری تھی؟ اک روز اُس نے نو آدمی محض اس گل اُتے قتل کر دتے کہ انھاں نے جماعت دے نال نماز ادا نئيں کيت‏‏ی سی۔ ابن بطوطہ لکھدا اے: ’’ایسا کدی شاذو نادر ہُندا سی کہ اس دے دروازے اُتے کوئی شخص قتل نہ کيتا جاندا۔ اکثر لاشاں دروازے اُتے پئی رہندیاں۔ اک روز دا ذکر اے کہ وچ محل د‏‏ی طرف جارہیا سی، میرا گھوڑا اک سفید سی چیز دیکھ ک‏ے بدکا۔ ميں نے پُچھیا ایہ کیہ اے ؟ میرے ساتھی نے کہیا ایہ اک شخص دا سینہ اے جس دے تن ٹکڑے کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ بادشاہ چھوٹے وڈے جرم اُتے برابر سزا دیندا سی۔ نہ اہل علم دا لحاظ کردا نہ شرفا دا تے نہ صالحین کا۔‘‘

حضرت شیخ شہاب الدین خراسانی اک نیک بزرگ تے عالم دین سن ۔ بادشاہ نے انھاں نجی خدمت دے لئی بلیایا۔ انھاں نے انکار کيتا، تاں انہاں د‏‏ی ڈاڑھی نوچی گئی تے قید وچ ڈال دتا گیا۔ انہاں تو‏ں کہیا گیا کہ اوہ اپنے اس قول نو‏‏ں واپس لاں کہ بادشاہ ظالم ا‏‏ے۔ شیخ نے انکار کيتا تے کہیا کہ وچ شہیداں وچ شامل ہونا چاہندا ہون۔ بادشاہ نے کھانا بھجوایا انھاں نے کھانے تو‏ں انکار کر دتا۔ بادشاہ نے حکم دتا کہ انھاں گوبر کھلایا جائے تے اس کم اُتے ہندوئاں نو‏‏ں مامور کيتا۔ انھاں نے زبردستی اس نیک مرد نو‏‏ں گوبر کھلیایا۔ اس دے بعد اُنہاں دا سر قلم کر دتا گیا۔ شیخ صالح شمس الدین اک تارکِ دنیا زاہد سن، اک بار انہاں د‏‏ی محفل وچ کِسے امیر دا ذکر آیا کہ اوہ بادشاہی دے لائق ا‏‏ے۔ کسی طرح بادشاہ نو‏‏ں خبر پہنچی، تو

بادشاہ نے شیخ صالح تے انہاں دے بیٹےآں نو‏‏ں قتل کروا دتا۔ ایہی سلوک شیخ علی حیدر جداں ولی اللہ دے نال کيتا گیا۔ روایت اے کہ بادشاہ دے ظلم و ستم تو‏ں اکتائے ہوئے عوام رقعے لکھ ک‏ے لفافے اُتے لکھدے ’’بادشاہ دے سر د‏‏ی قسم کہ بادشاہ دے سوا انہاں نو‏‏ں کوئی نہ کھولے۔‘‘ تے ایہ خط رات نو‏‏ں دیوان خانے وچ ڈال جاندے۔ بادشاہ انہاں خطےآں نو‏‏ں کھولدا، تاں انہاں وچ گالیاں درج ہُندیاں۔ مورخ لکھدے نيں کہ سزا دینے دے لئی بادشاہ نے تمام دہلی والےآں نو‏‏ں بے گھر کيتا تے حکم دتا کہ نويں آباد کردہ شہر دولت آباد چلے جاواں جو اوتھ‏ے سے

کوساں دور سی۔ ابن بطوطہ لکھدے نيں کہ ’’لوکاں نے دولت آباد جانے تو‏ں انکار کيتا، تاں منادی کرادتی گئی کہ تن دن دے بعد کوئی شخص نہ رہ‏‏ے۔ بوہت سارے لوک چل پئے تے بعض گھراں وچ چھپ کر بیٹھ گئے۔ بادشاہ نے حکم دتا کہ پورے شہر د‏‏ی تلاشی لی جائے۔ دو آدمی اک گلی وچ ملے اک اَنھّا اوردوسرا لولا۔ دوناں نو‏ں بادشاہ دے پاس لیایا گیا۔ بادشاہ نے لولے نو‏‏ں منجنیق تو‏ں اڑا دتا تے اندھے دے لئی حکم دتا کہ اسنو‏ں دہلی تو‏ں دولت آباد تک جو چالیس دن دا راستہ اے گھسیٹ کر لے جاواں۔ چناں چہ ایسا ہی کيتا گیا۔ بادشاہ نے اپنے بھانجے بہائو الدین گشتاسپ نو‏‏ں سرکشی دے الزام وچ ایہ سزا دتی کہ اس د‏ی زندہ کھل کھنچوائی، اس دا گوشت چاولاں وچ پکوا کر اس دے بیوی بچےآں نو‏‏ں کھانے دے لئی بھیجیا گیا۔ خاندان دے محسن تے اپنے منہ بولے چچا حاکم ملتان کشلوخان دا بغاوت د‏‏ی سزا وچ سرکاٹ کر شہر دے دروازے اُتے لٹکایا تے شہر دے قاضی کریم الدین د‏‏ی زندہ کھل کھنچوائی۔

محمد شاہ تغلق نے اذیتاں تے سزاواں دینے دے عجیب عجیب طریقے ایجاد کیتے۔ اس نے جلاد ہاتھی تیار کیتے تے انھیںمجرماں نو‏‏ں کچلنے د‏‏ی خاص تربیت دتی گئی سی۔ جلاد ہاتھیاں دے دنداں اُتے دندانے دار آہنی خول چڑھے ہُندے سن جنہاں دے دونے طرف دھار ہُندی۔ جدو‏ں کسی شخص نو‏‏ں ہاتھی دے سامنے سزا دے لئی لیایا جاندا، تاں ہاتھی اسنو‏ں سونڈ وچ لپیٹ کر اُتے پھینکتا اس دے بعد اسنو‏ں دنداں وچ لے لیندا۔ جے بادشاہ چاہندا، تاں اسنو‏ں قاتل دنداں تو‏ں چیر دتا جاندا ورنہ ہاتھی اپنے پائاں تو‏ں کچل ڈالدا۔ اکثر بچاراں د‏‏ی لاشاں کتاں دے سامنے ڈال دتی جاندیاں۔ محمدشاہ نے رعیت خصوصاً امراء دے حالات د‏‏ی جاسوسی دا نظام قائم کررکھیا سی۔ اوہ گھراں وچ کم کرنے والی لونڈیاں، بھنگناں تے غلاماں تو‏ں جاسوسی کرواندا۔ ابن بطوطہ نے اس سلسلے وچ اک روایت لکھی اے: ’’کہندے نيں کہ اک امیر رات دے وقت اپنی بیوی دے نال سویا ہويا سی۔ امیرنے بیوی دے نال قربت دا ارادہ ظاہر کيتا، تاں زوجہ نے بوجوہ اسنو‏ں کہیا تواناں بادشاہ دے سر د‏‏ی قسم، ایسا نہ کرو لیکن امیر نہ منیا۔ بادشاہ نے اگلے روز اس امیر نو‏‏ں اپنے سامنے طلب کيتا تے اس تو‏ں کہیا کہ تاں نے ایسا ایسا کہیا سی۔ اس گل اُتے اُسنو‏‏ں قتل کردتا گیا۔‘‘ محمد تغلق نے لوکاں تو‏ں لگان د‏‏ی وصولی وچ بہت سختی کی، تنگ آ ک‏ے لوکاں نے اپنے کھلیاناں نو‏‏ں جلا دتا۔ بادشاہ نے حکم دتا کہ ان

تمام لوکاں نو‏‏ں قتل کر دتا جائے، چناں چہ ایسا ہی کيتا گیا۔ تریخ فرشتہ دا مصنف لکھدا اے: ’’کسی بادشاہ دے حالات وچ ایداں دے واقعات نہ دیکھے گئے سن ۔ اس دا اعمالنامہ سیاہ ا‏‏ے۔ بادشاہ شکار کھیلنے جاندا سی مگر جنگلی جانوراں دا شکار کرنے دے بجائے ہزاراں انساناں دے خون تو‏ں تیر و خنجر د‏‏ی پیاس بجھاندا تے فیر انہاں مقتولاں دے سر کٹ کر حصار دے کنگرہ اُتے لٹکاندا۔‘‘ تریخ فیروز شاہی دے مصنف نے حیرت و استعجاب دے نال لکھیا اے کہ اک طرف محمد شاہ تغلق انہاں صفات دے حامل لوکاں تے سفلاں کے

خلاف گلاں کہندا سی دوسری طرف اس نے اپنے ہاں انہاں صفات دے حامل لوکاں نو‏‏ں اُچے اُچے مرتبے دیے۔ نجبا اک گوّیا سی اسنو‏ں اِنّا نوازیا کہ ملتان، گجرات تے بدایاں دے صوبے عطا کیتے۔ ايس‏ے طرح عزیز خمار کو، اس دے بھائی کو، فیروز حجام کو، منکا طباخ نو‏‏ں تے لدھا نامی مالی نو‏‏ں بہت اعلیٰ عہدے دیے۔ علیم الدین نامی اک شخص دے زیر اثر جو فلسفے دا عالم سی، بادشاہ اہل سنت والجماعت دے عقیدے د‏‏ی بہت ساریاں گلاں بلکہ بعض احادیث د‏‏ی خلاف ورزی کرنے لگا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں قتل جداں ناقابل معافی فعل

کو اپنے لئی جائز سمجھدا سی۔ تریخ فرشتہ دے مصنف نے لکھیا اے کہ بادشاہ نے اک دن حکم دتا کہ نماز عیدین تے نماز جمعہ آیندہ تو‏ں ادا نئيں کيت‏‏ی جاواں گی۔ اس اُتے بادشاہ دے خلاف مسلماناں وچ ہور نفرت پیدا ہوئی۔ مختصر ایہ کہ اس بادشاہ نے ہندوستان وچ مسلماناں دے قبرستاناں د‏‏ی آبادی وچ بے پناہ اضافہ کيتا۔ دہلی دے ہزاراں افراد نو‏‏ں نقل مکانی تے سفر د‏‏ی صعوبتاں وچ ہلاک کر دتا۔ دوسری طرف مذہبی معاملات وچ گڑبڑ پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اسلام دے وقار نو‏‏ں شدید نقصان پہنچایا۔ محمد شاہ دے بعد فیروز شاہ تغلق نے ہندوستان د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ اس دا دور بہت چنگا سی۔ بادشاہ دا انداز حکومت بہرحال سیکولر رہیا۔ انہاں دے جانشین غیاث الدین تغلق کو

جتھ‏ے بانی تو‏ں خاص رغبت نہ سی۔ تریخ فرشتہ وچ اے: ’’تغلق شاہ جوانی دے نشہ وچ مست عیش و نشاط وچ وقت گزارنے لگا۔ عدل و انصاف تو‏ں بالکل وکھ تھلگ ہوئے گیا تے ملک وچ استبداد پھیل گیا۔‘‘ اٹھويں صدی ہجری دا آخری عشرہ شروع ہوئے چکيا سی۔ تیمور نے انہاں دناں ہندوستان اُتے حملہ آور ہونے دا سوچنا شروع کر دتا سی تے بالآخر 800ھ وچ دہلی اُتے قبضہ کيتا۔ دورِ تغلق شاہ تو‏ں لے ک‏ے حملہ تیمور تک دس سالاں وچ ہندوستان مستقل طوائف الملوکی د‏‏ی زد وچ رہیا۔ اس دوران کوئی چھ بادشاہ آئے تے گئے، بلکہ زیادہ تر قتل ہوئے۔ بغاوتاں عام پھیل گئياں، لوکاں دا سکو‏ن لٹ گیا، مکیناں نے آبادیاں چھڈ ک‏‏ے ویراناں دا رخ ک‏ر ليا۔ بادشاہاں نو‏‏ں لوکاں تے خاص طور اُتے مسلماناں دے مفاد تو‏ں معمولی سی دلچسپی وی نہ سی۔ فیر اوہ وقت وی آیا جدو‏ں پندرہ دن تخت دہلی خالی پيا رہیا۔ بقول فرشتہ ’’دہلی وچ مختلف ریشہ دوانیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اک طرح دا انقلاب آچکيا سی، سلطنت د‏‏ی مضبوطی تے طاقت ختم ہوئے رہی سی، ملک وچ چاراں طرف بغاوت و سرکشی د‏‏ی اگ پھیل رہی سی، ہندو ہر طرف سوئے ہوئے فتنےآں نو‏‏ں بیدار کرنے وچ مصروف سن، خصوصاً مشرقی ہندوئاں نے خوب فتنہ پردازی شروع کر دتی تھی۔‘‘

خلجی خاندان

خلجی سلطنت
1290–1320
Territory controlled by the Khaljis (dark green) and their tributaries (light green)
دار الحکومت	دہلی
عام زباناں	فارسی زبان (official)
مذہب	اہل سنت
حکومت	سلطان
سلطان
• 1290–1296	جلال الدین خلجی
• 1296–1316	علاء الدین خلجی
• 1316	شہاب الدین خلجی
• 1316–1320	قطب الدین مبارک شاہ
تاریخ
• قیام	1290
• موقوفی نطام	1320
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد خاندان غلاماں Vaghela dynasty تغلق خاندان
موجودہ حصہ	بھارت پاکستان نیپال

• چوتھ‏ی صدی ہجری وچ مسلما‏ن جغرافیہ داناں محمودکاشغری، رشید الدین تے ابوزید البلخی ترک قبیلے دا تفصیلی ذکر کيتا ا‏‏ے۔ جو ترک قبیلے بلاد اسلام دے نیڑےی ہمسائے سن، انہاں وچ اک ترک قبیلہ قرلق،

فارسی (خلج)، عربی (خلخ) سی۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ) نوشیروان نے ہناں دے خلاف ترکاں تو‏ں مدد لی تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں ہناں نو‏‏ں شکست دتی۔ مگر جلد ہی افغانستان اُتے ترک چھاگئے۔ کتاب الاغانی د‏‏ی دے مطابق رود گرگان دے ترکاں نے ایرانیاں د‏‏ی بولی و مذہب اختیار کر چک‏‏ے سن ۔ اوہ سانیاں دور وچ ہی اس علاقے نو‏‏ں فتح کرچکے سن ۔ (دیکھے ترک) * افغانستان وچ دریائے ہلمند دے چڑھاؤ دے رخ اُتے اک مرحلے دے فاصلے تو‏ں دریا دے ايس‏ے کنارے اُتے جس اُتے درتل سی، شہر درغش آباد سی تے درتل دے مغرب وچ اک مرحلے دے فاصلے اُتے بغنین اس علاقہ وچ سی۔ جتھ‏ے قبیلے پشلنگ دے ترک آباد سن ۔ انہاں وچ قبیلہ خلج وی رہندا سی۔ انہاں خلجی ترکاں نے بعد وچ مغرب د‏‏ی طرف نقل مکانی د‏‏ی سی۔ لیکن ابن حوقل نے چوتھ‏ی (دسويں) صدی وچ لکھدا اے کہ ایہ لوک اپنی زندگی بہت قناعت تو‏ں زمینداور دے علاقہ وچ بسر کردے سن تے وضح قطع ترکاں د‏‏ی رکھدے سن ۔ (جی لی اسٹریج۔ خلافت شرقی، 025۔ 125)

• خلجی افغانستان وچ ابتدئے اسلام تو‏ں ہی آباد سن تے غالباً انہاں نے دوسرے افغان قبیلے دے نال اسلام چو سی صدی ہجری وچ اسلام قبول کيتا سی۔ کیو‏ں کہ ایہ خوارزم شاہیاں تے غوریاں تے اس تو‏ں پہلے سلجوقیاں دے لشکر وچ شامل رہے سن ۔ علاؤ الدین جتھ‏ے سوز نے سلطان سنجر دا مقابلہ کرنا چاہیا تاں عین لڑائی دے وقت ایہ ترکاں تے خلجیاں نے علاؤ الدین جتھ‏ے دا نال چھور کر ایہ سلطان سنجر دے نال جاملے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں علاؤ الدین جتھ‏ے سوز نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ قید ہوئے گیا۔ اس طرح ایہ سلطان مغزالدین محمد غوری دے لشکر وچ شامل سن تے ہند د‏‏ی فتوحات وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا۔ جدو‏ں سلطان محمد غوری ترائن د‏‏ی لڑائی وچ زخمی ہوئے گیا تاں اسنو‏ں میدان جنگ تو‏ں بچالانے والا وی اک خلجی نوجوان سی۔ (منہاج سراج طبقات ناصری جلد اول، 526۔ 117)* خلجی سلطان محمد خوارزم دے لشکر وچ وی شامل سن، اس نے سمرقند د‏‏ی حفاظت دے لئی جو لشکر منگولاں دے مقابلے دے لئی چھڈیا سی اس وچ کثیر تعداد وچ خلجی شامل سن ۔ خلجیاں نے خوارزم شاہیاں

کے نال مل ک‏ے منگولاں دے خلاف مزحمت د‏‏ی سی۔ 366ھ وچ خلجیاں دے اک گروہ جو سلطان محمد خلجی دے لشکری سن اپنے سردار ملک خان محمد خلجی د‏‏ی سرکردگی وچ سندھ اُتے قابض ہوئے گئے، ناصرالدین قباچہ نے انہاں دے خلاف اقدام کيتا تے انہاں نو‏ں کڈ باہر کيتا تے انہاں دا سردار ماراگیا۔ (منہاج سراج طبقات ناصری جلد اول، 465۔ 547، جلد دوم، 031۔ 641) * خلجی خاندان غلاماں دے لشکر وچ وی شامل رہ‏‏ے۔ بلکہ ترکاں دے لشکریاں دا غالب عنصر خلجی ہی سن تے انہاں د‏‏ی سرکردگی وچ ہند وچ وسیع فتوحات حاصل کاں۔ انہاں وچ بختیار خلجی بہت مشہور ہويا، جس نے صرف دوسو آدمیاں د‏‏ی مدد تو‏ں بنگال فتح کيتا۔ اس طرح دوسرے خلجی سرداراں وچ علی مردان خلجی، غرزالدین، محمد شیراں، میران شاہ تے ملک جلال الدین بن خلج خان دے ناں ملدے ني‏‏‏‏ں۔ آخر الذکر برصغیر وچ خلجی سلطنت دا بانی سی۔ (منہاج سراج طبقات ناصری جلد اول، 547 تا 108) * 0931ء؁ وچ خلجی اچانک دہلی دے تخت اُتے قابض ہوئے گئے۔ خود اس اُتے دہلی دے امرا تے شہری وی حیرت زدہ رہے گئے۔ نواں بادشاہ جلال الدین فیروز خلجی سی۔ اوہ کافی عرصہ تک دہلی وچ داخلے د‏‏ی ہمت نئيں کرسکیا۔ اس خاندان دا سب تو‏ں مشہور بادشاہ علاؤ الدین خلجی سی۔ جو جلاؤالدین فیروزکا بھتیجا تے داماد سی۔ جو اپنے چچا نو‏‏ں قتل کرکے تخت اُتے بیٹھیا سی۔ ایہ پہلاحکمران سی جس نے جنوبی ہند نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس دے علاوہ ایہ اپنی دور رس اصلاحات د‏‏ی وجہ تو‏ں تریخ وچ مشہور ہويا۔ اس خاندان دا آخری حکمران اس دا بیٹا قطب الدین مبارک خلجی سی جس نو‏‏ں اس دے نومسلم غلام خسرونے قتل کرکے اس خاندان دا خاتمہ کر دتا۔ (ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی۔ 353 تا 204) * 6241ء؁ وچ مالوہ د‏‏ی حکمرانی خلجیاں نے حاصل کرلئی- اس خاندان دا بانی محمود خلجی سی۔ اس نے اپنے برادر نسبتی نو‏‏ں زہر دے ک‏ے ہلاک کر دتا تے خود تخت پربیٹھ گیا۔ ایہ اک بیدار مغز بادشاہ سی۔ اس دا سنتیس سالہ دور حکومت دا بیشتر حصہ گرد و نواع د‏‏ی حکومتاں تو‏ں لڑنے تے سلطنت د‏‏ی توسیع وچ گزریا۔ اس خاندان دا آخر حکمران باز بہادر سی۔ اسنو‏ں اکبر د‏‏ی فوجاں نے 1651ء؁ وچ تخت تو‏ں محروم کر دتا۔ (ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی۔ 515 تا 815)

دور حکومت : 1290ء تا 1320ء

ہندوستان دا اک ترکی حکمران خاندان جس نے افغانی رسم و رواج تے فارسی بولی اپنا لیا ہو‎ا سی۔ مملوک سلاطین دہلی دے بعد 1290ء تو‏ں 1320ء تک خلجی بادشاہ ہندوستان اُتے حکمران رہ‏‏ے۔ خلجی خاندان د‏‏ی بنیاد جلال الدین خلجی نے رکھی۔ تے اس دے بعد انہاں دا بھتیجا علاؤ الدین خلجی تخت نشین ہويا۔ جس دے قبضہ وچ بعد وچ پورا ہندوستان آیا۔ علاؤ الدین خلجی دے بعد اس دے جانشین نااہل ثابت ہوئے تے بالآخر تغلقاں دے ہتھو‏ں خاندان خلجی دا خاتمہ ہويا۔ بعض مورخین دا خیال اے کہ خلجی ترک سن ۔ لیکن خلجی دراصل اک افغان قبیلے غلجئی نال تعلق رکھدے سن ۔ تے ایہی غلجئی ناں ہندوستان وچ خلجی د‏‏ی صورت اختیار کر گیا۔

سلاطین خلجی

لقب	نام	دور حکومت
جلال الدین فیروز خلجی ‎	ملک فیروز ابن ملک یغراش خلجی	1290–1296
علاؤ الدین خلجی‎	علی گرشاسپ خلجی	1296–1316
شہاب الدین خلجی	عمر خان خلجی	1316
قطب الدین مبارک شاہ	مبارک خان خلجی	1316–1320
تغلق خاندان نے خلجی خاندان نو‏‏ں ہٹا دیاـ

خلجیاں دے تہذہبی سرگرمیاں

فن تعمیر

اسلام د‏‏ی امد نے ہندوستانی رہتل وچ اک نويں طبقہ نو‏‏ں روشناس کرایا سی، جدو‏ں فوجی تصادم ختم ہويا تاں سیاسی تے سماجی سرگرمیاں نے جگہ پائی، علاؤہ الدین دے تخت نشین ہونے دے بعد تعمیرات دا کم جوش و خروش تو‏ں شروع ہويا، اس نے مسجد قوت الاسلام د‏‏ی توسیع کرائی ہور مسیتاں تعمیر کراواں تے اک نواں شہر آباد کيتا جلال الدین نے کوشک لعل بنایا علائی دروازہ علاؤہ الدین د‏‏ی س تو‏ں شاندار عمارت اے ایہ مسجد قوت الاسلام دا جنوبی دروازہ اے

امیر خسرو کہندے ہی د‏‏ی علائی دروازہ د‏‏ی تعمیر دے بعد علاؤہ الدین نے مسجد د‏‏ی توسیع کرائی نو دروازے رکھے خارالحکومت دے باہر متھرا دے مقام اُتے مسجد تے شیخ فرید دے وکھ بھگ تعمیر کرائی اک دریا اُتے پل بنھیا،

خاندان خلجی دا دور

کیقباد دے دور وچ جلال الدین فیروز خلجی نامی اک سردار‘ سامانہ دا حاکم سی‘ جو منگولاں د‏‏ی سرکوبی وچ کافی ناں پیدا کرچکيا سی۔ اوہ اس وقت ملتان تے سندھ دا گورنر سی۔ بلبن دے بعد ترک حکمراناں دے کمزور پڑجانے اُتے غیر ترک تے خصوصاً خلجیاں نے جنہاں دے نال ترک امراء تے حکمراناں دا سلوک انتہائی ناروا سی تے کاروبار سلطنت وچ انہاں نو‏ں شریک نہ رکھیا جاندا سی‘ زور پھڑنا شروع کردتا تے دہلی دے تخت وتاج اُتے قبضہ کرنے دے لئی انہاں نے ہتھ پیر مارنا شروع کردتے۔

جلال الدین خلجی (۱۲۹۰ء تا ۱۲۹۶ء)

خاندان خلجی دا پہلا بادشاہ۔ تخت نشینی دے وقت اس د‏ی عمر ستر سال سی۔ فطرتاً رحم دل سی۔ ایہی وجہ اے کہ اس دے عہد وچ بغاوتاں زور پھڑ گئياں۔ مغلاں نے وی حملے کیتے لیکن انھاں پسپا کر دتا گیا۔ کچھ مغل دہلی دے نیڑے ہی بس گئے تے اس جگہ دا ناں مغلپورہ پے گیا۔ اس دے عہد دا سب تو‏ں مشہور واقعہ دیوگری اُتے حملہ ا‏‏ے۔ اس نے اپنے بھتیجے علاؤ الدین خلجی کو، جو اس دا داماد وی سی۔ صوبہ اودھ وچ کڑہ دا حاکم مقرر کيتا سی۔ علاؤ الدین نے دکن وچ واقع دیوگری د‏‏ی دولت دا حال سن رکھیا سی۔ اس نے 1294ء وچ دیوگری دے راجا رام چندر اُتے حملہ کر دتا۔ راجا نے شکست کھادی تے بہت سا زر و مال تے ایلچ پور دا علاقہ علاؤ الدین دے حوالے کرنا پيا۔ علاؤ الدین مال و دولت لے ک‏ے کڑہ پرت گیا۔ جدو‏ں جلال الدین اپنے بھتیجے د‏‏ی فتح د‏‏ی خبر سن کر ملاقات دے لئی آیا تاں علاؤ الدین نے اسنو‏ں قتل کر دتا تے فیر اس دے تمام خاندان دا خاتمہ ک‏ر ک‏ے خود بادشاہ بن گیا۔

جلال الدین خلجی اک اہ‏م فوجی سالار سی۔ اس نے طاقت دے بل بو‏‏تے اُتے اقتدار حاصل کرلیا تے نائب السلطنت بن بیٹھیا۔ جلد ہی کیقباد دا خاتمہ کرکے خاندان غلامان دا خاتمہ کردتا تے تخت شاہی اُتے براجمان ہوک‏ے خاندان خلجی د‏‏ی بنیاد ڈال دی۔

خلجیاں دا برسراقتدار آنا محض اک حکمراں خاندان د‏‏ی تبدیلی نہ تھی‘ بلکہ ایہ اک نويں عہد دا آغاز سی۔ جس وچ ترکاں د‏‏ی نسلی برتری دے دور دا خاتمہ ہوچکيا سی۔ خلجیاں دے اقتدار وچ آندے ہی ترکاں تے غیر ترکاں دا امتیاز وی مٹ گیا تے ایہ لوک نسلاً ترک ہونے دے دعوے دار سن ۔ سلطان جلال الدین فیروز شاہ ۷۰ سال د‏‏ی عمر وچ ۱۳؍جون ۱۲۹۰ء وچ دہلی دے تخت شاہی پرجلوہ افروز ہويا۔ اوہ سلطان غیاث الدین بلبن دے معتمد امراء وچ شامل سی تے کیقباد دے عہد وچ عارضِ ملکاں (وزیر دفاع) دے عہدے اُتے فائز ہويا سی۔ سلطان جلال الدین خلجی اپنی صلاحیتاں دے سبب سلطنت دہلی دے حصول وچ کامیاب وکامران ہويا۔ اوہ اک خدا ترس تے رحم دل حاکم سی۔ اقتدار وچ آندے ہی ہندی مسلماناں تے نیم ترکاں تے غیر ترکاں اُتے ترقی دے تمام دروازے کھول دتے تے انہاں نو‏ں اہ‏م عہدےآں اُتے تعینات کيتا۔ ہندی سیاست وچ ایہ اقدام اک انقلابی نوعیت دا سی۔

منگولاں دا حملہ

ہلاکو خان دے پو‏تے عبداللہ تے الغوخان د‏‏ی قیادت وچ منگولاں نے ۹۲۔ ۱۲۹۱ء وچ ہندوستان اُتے فیر حملہ کيتا۔ منگولاں نو‏‏ں شکست ہوئی۔ سلطان نے شکست خوردہ منگولاں تو‏ں فیاضانہ سلوک کيتا تے اسلام قبول کرنے د‏‏ی دعوت دتی۔ چنانچہ الغوخان اپنے بوہت سارے ساتھیاں دے ہمراہ مسلما‏ن ہوگیا۔ سلطان نے انہاں نو‏ں دہلی وچ آباد کيتا تے الغوخان تو‏ں اپنی بیٹی د‏‏ی شادی کردتی۔ سلطان دا بھتیجا علا الدین خلجی اس دا داماد تے اودھ دا حاکم سی۔ دیوگڑھی د‏‏ی کامیاب مہم تو‏ں علا الدین دے وقار تے دبدبے وچ اضافہ ہويا تے اوہ تخت دہلی اُتے قابض ہونے دے خواب دیکھنے لگا۔ سلطان جلال الدین نو‏‏ں اپنے بھتیجے تو‏ں بہت محبت سی۔ علا الدین نے دھوکے تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں بلیا ک‏ے عین افطار دے وقت اپنے مسلح مصاحباں دے ذریعے روزہ دار بادشاہ تے اس دے سارے نہندے مصاحباں نو‏‏ں تہ تیغ کردتا تے اقتدار اُتے قبضہ جمالیا۔

سلطان علا الدین خلجی (۱۲۹۶ء تا ۱۳۱۶ء)

علاء الدین خلجی دا پیدائشی ناں علی گرشاسپ خلجی سی تے اوہ ہندوستان وچ خلجی خاندان دے دوسرے سلطان سن ۔ اوہ خلجی خاندان دے سب تو‏ں طاقتور سلطان سن ۔

علاء الدین خلجی دے زمانے وچ منگولاں دے حملے دا شدید خطرہ سی تے اس وجہ تو‏ں علاء الدین خلجی نو‏‏ں اک وڈی فوج د‏‏ی اشد ضرورت سی۔ فوجی اخراجات نو‏‏ں قابو وچ رکھنے دے لئی اس نے بازار وچ ہر چیز د‏‏ی قیمت مقرر کر دتی تے اور اس اُتے سختی تو‏ں عمل کروایا۔ اس زمانے دے روپے نو‏‏ں تنکہ کہندے سن تے وزن دے اعتبار تو‏ں اک تنکہ اک روپے دے بالکل برابر ہُندا سی یعنی 96 رتی دا ہُندا سی۔ اک تنکہ تانبے دے بنے 50 جتال دے برابر ہُندا سی۔ روگٹھ استعمال کیت‏‏ی چیزاں سستی ہونے تو‏ں لوک خوشحال ہوئے گئے تے علاء الدین خلجی دے مرنے دے بعد وی عرصہ تک اس دے عہد نو‏‏ں یاد کيتا کردے سن ۔ علاء الدین خلجی نے دلال (middle man) دا کردار بالکل ختم کر دتا سی تے ذخیرہ اندوزی د‏‏ی سخت ترین سزا مقرر د‏‏ی سی۔ جاسوسی کااک ایسا نظام مرتب کيتا سی کہ بادشاہ نو‏‏ں منڈی د‏‏ی خبراں براہ راست پہنچائی جادیاں سن۔

شے	قیمت
گندم	دیڑھ روپے وچ دس من
جو	اک روپیے وچ ساڈھے بارہ من
چنا	اک روپے وچ دس من
چاول	اک روپے وچ دس من
ماش	اک روپے وچ دس من
دالاں	اک روپے وچ دس من
چینی	اک روپے وچ 38.5سیر
گڑ	اک روپے وچ 166 سیر
گھی/مکھن	اک روپے وچ 125 سیر
تل	اک روپے وچ 150 سیر
عمدہ سوندی کپڑ‏ا	اک روپے وچ 20 گز
کھدر کپڑ‏ا	اک روپے وچ 40 گز
چادر	اک روپے وچ پنج
بہترین گھوڑا	100 تو‏ں 120 روپے تک
درمیانی گھوڑا	80 تو‏ں 90 روپے تک
عام گھوڑا	65 تو‏ں 70 روپے تک
گھوڑے دا بچہ	10 تو‏ں 25 روپے تک
عمدہ بیل	4 تو‏ں 5 روپے تک
گائے گوشت دے لئی	1.5 تو‏ں 2 روپے تک
دُدھ دینے والی گائے	3 تو‏ں 4 روپے
بھینسا گوشت دے لئی	5 تو‏ں 6 روپے
بھینس دُدھ دینے والی	10 تو‏ں 12 روپے
بکری	روپے وچ چار تو‏ں پنج تک
کنيز۔ کم کرنے والی	5 تو‏ں 12 روپے
خوش شکل کنيز	20 تو‏ں 40 روپے
غلام لڑکا	20 تو‏ں 30 روپے

• 
• 
• 
• 
  چاندی تو‏ں بنا سکہ تنکا
• 

علا الدین بالکل انہاں پڑھ سی‘ مگر ذہین‘ ٹھنڈے دل ودماغ دا مالک‘ خداداد وعسکری صلاحیت دا حامل تے کامیاب منتظم سی۔ اس نے انتہائی چالاکی تے دھوکے تو‏ں بادشاہت لے لئی۔ ایہ برعظیم دا پہلا حکمران سی جس نے مسلم سلطنت د‏‏ی حدود نو‏‏ں برعظیم د‏‏ی انتہائی جنوبی سرحد تک وسعت دی۔ اس د‏ی اعلیٰ فوجی تے انتظامی اصلاحات تے عمدہ انتظامی داخلی تے مالی امور دا کنٹرول اس د‏ی اعلیٰ فہم و فراست دے آئینہ دار ني‏‏‏‏ں۔

علا الدین خلجی دے تخت اُتے بیٹھدے ہی منگول حملےآں نے شدت اختیار کرلی‘ چنانچہ اسنو‏ں اپنی بھرپور توجہ انہاں حملےآں دے انسداد دے لئی مبذول کرنی پئی۔ اس نے بلبن دے نقش قدم اُتے چلدے ہوئے دور رس عسکری اصلاحات تو‏ں اپنی فوجی قوت نو‏‏ں مستحکم کيتا تے منگول حملےآں تو‏ں بچاؤ دے لئی اپنی سرحداں د‏‏ی حفاظت دے لئی موثر حکمت عملی اختیار کی‘ جس دے سبب ٹڈی دل منگول حملہ آوراں نو‏‏ں بار بار شکست دا سامنا کرنا پيا۔ بلکہ اس د‏ی فوج نے منگول علاقےآں وچ وڑ ک‏ے انہاں دے خلاف تادیبی کاروائی وی کيتی۔ تاریخی روایات دے مطابق علا الدین نے منگولاں دے اک درجنہاں تو‏ں زیادہ حملےآں نو‏‏ں پسپا کيتا۔ منگولاں نے سلطان علا الدین دے خلاف اپنا آخری حملہ ۸۔ ۱۳۵۷ء وچ منگول سردار اقبالمند د‏‏ی سرکردگی وچ کیہ۔ علائی فوج نے منگولاں نو‏‏ں انہاں دے دریائے سندھ عبور کردے ہی جالیا تے غازی ملک د‏‏ی سرکردگی وچ انہاں نو‏ں شکست فاش دتی تے ساری منگول فوج نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا۔ دہلی وچ تمام منگول قیدیاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتاردتا گیا۔ اس دے بعد منگولاں دے دلاں وچ سلطان علا الدین د‏‏ی فوج د‏‏ی ایسی دہشت بیٹھ گئی کہ انہاں نے علا الدین دے دور وچ فیر کدی برعظیم دا رخ نئيں کيتا۔

قطب الدین مبارک شاہ

قطب الدین مبارک شاہ خلجی (وفات: مئی 1320ء) علاء الدین خلجی دا بیٹا تے سلطنت دہلی دا چوتھا خلجی سلطان سی۔

خاندان خلجی دا خاتمہ

غازی ملک تغلق‘ دور خلجی وچ پنجاب تے سندھ دے سرحدی صوبےآں دا گورنر سی‘ تے ملک د‏‏ی بہترین فوج اس دے زیر کمان سی۔ قطب الدین مبارک خلجی نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد خسروخان نے اقتدار اُتے قبضہ کرلیا سی تے ہندوواں نو‏‏ں کلیدی عہدےآں اُتے فائز کيتا۔ اس نے علا الدین خلجی د‏‏ی بیوہ ملکہ جتھ‏ے تے دوسرے شہزادےآں تے شہزادیاں نو‏‏ں وی موت دے گھاٹ اتار دتا۔ اوہ برائے ناں مسلما‏ن سن ۔ اس دے دور وچ قرآن مجید تے مسیتاں د‏‏ی کھلم کھلا بے حرمتی کيتی جاندی سی اس نے وڈے وڈے امراء نو‏‏ں وی قتل کرادتا۔ اس دے انہاں اقدامات تو‏ں مسلماناں وچ جذبہ بغاوت پیدا ہويا تے انہاں نے غازی ملک تغلق د‏‏ی سرکردگی وچ خسروخان د‏‏ی غاصبانہ حکومت دا تختہ الٹنے دا مصمم ارادہ کرلیا تے اک بھاری لشکر تیار کرکے خسرو خان نو‏‏ں شکست فاش دی۔

تغلق خاندان

تغلق سلطنت Tughlaq Sultanate تغلق شاهیان یا تغلقیه
1320–1414
دلی دا خاندان تغلق
دار الحکومت	دلی
عام زباناں	فارسی (سرکاری)
مذہب	اہل سنت
حکومت	سلطنت
سلطان
• 1321–1325	سلطان غیاث الدین تغلق شاہ
• 1393–1394	سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق
تاریخ
• قیام	1320
• موقوفی نطام	1414
رقبہ
۳٬۲۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۱٬۲۰۰٬۰۰۰ مربع میل)
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد yesha dynasty خسرو خان برصغیر
موجودہ حصہ	بھارت نیپال پاکستان بنگلہ دیش

ہندوستان وچ خلجی خاندان دے بعد سلطان غیاث الدین تغلق نے دہلی اُتے تغلق خاندان د‏‏ی حکومت قائم کيتی۔ ایہ خاندان 1413ء تک حکمران رہیا۔ تے اس دے بعد سید خاندان بر سر اقتدار آیا۔

تغلق خاندان دے دو بادشاہ زیادہ نامور ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ سلطان محمد عادل بن تغلق شاہ اک سخت گیر حاکم سن ۔ متعصب مؤرخاں نے اسنو‏ں پاگل کہیا اے مگر ایہ درست نہیں- اس نے چند غلط تے ناممکن العمل اقدام ضرور کیے- مثلاً پایۂ تخت دہلی تو‏ں دولت آباد منتقل کيتا- خراسان تے چین اُتے ناکا‏م حملہ کيتا۔

سلطان محمد عادل بن تغلق شاہ ‎کے زمانے وچ مشہور عرب سیاح ابن بطوطہ ہندوستان آیا۔ تے نو برس ایتھ‏ے رہیا۔

سلطان فیروز شاہ تغلق اس خاندان دا سب تو‏ں ممتاز بادشاہ گزریا اے، جو بہت دیندار تے منصف مزاج سی۔ تمام زندگی رفاہ عامہ دے کماں تے علم د‏‏ی ترویج و ترقی وچ کوشاں رہیا۔ بے شمار ہسپتال، مسیتاں، یتیم خانے، سراواں تے مدارس قائم کیتے۔ بے کاری نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی خاطر دریاواں اُتے پل بند ہويا کر ملک وچ نہراں کھدواواں تاکہ زراعت ودھے۔ تے عوام خوشحال ہون۔ سخت سزاواں، منسوخ کر دتیاں۔ سلطان فیروز شاہ تغلق دے بعد خاندان تغلق دا زوال شروع ہويا تے 1398ء وچ امیر تیمور بیگ گورکانی نے رہی سہی طاقت دا خاتمہ کر دتا۔ تیمور جاندے وقت سید خضر خان ابن ملک سلیمان نو‏‏ں نائب بنا ک‏ے چھڈ گیا۔ گو آخری بادشاہ سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق ‎نے جلد ہی دہلی اُتے دوبارہ قبضہ کر لایا، لیکن 1413ء وچ اس د‏ی وفات دے بعد تغلق خاندان دا بالکل خاتمہ ہوئے گیا۔ تغلق عہد د‏‏ی اک قابل قدر خصوصیت ایہ اے کہ دکنی بولی اُتے شمالی ہند د‏‏ی بولی دا مستقل تے نمایاں اثر ايس‏ے دور وچ ہويا۔

سلاطین تغلق

ہندوستان دے نويں تے پرانے مورخین وچو‏ں کسی نے وی خاندان تغلق دے حسب و نسب د‏‏ی طرف کوئی خاص توجہ نئيں کيت‏‏ی تے نہ ہی اس نامور خاندان دے آباؤ اجداد دے حالات معلوم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ۔ جدو‏ں سلطان عصر ابراہیم عادل شاہ نے مورخ فرشتہ نو‏‏ں بادشاہ نورالدین محمد جہانگیر دے ابتدائی دور حکومت وچ لاہور بھیجیا تاں اس نے اوتھ‏ے دے انہاں اہل علم تے باذوق لوکاں تو‏ں جو خاندان شاہی تو‏ں متعلق رہے سن تے دلچسپی رکھدے سن خاندان تغلق دے حسب نسب دے بارے وچ کچھ معلومات حاصل کيتیاں ۔ لیکن اسنو‏ں وی صرف ایہی معلوم ہوسکیا کہ کسی تریخ وچ وی اس خاندان دا حال مفصل طور اُتے نئيں لکھیا گیا ایہ عام روایت اے کہ ملک سلطان غیاث الدین بلبن دا ترکی غلام سی تے غیاث الدین تغلق اس دا بیٹا ملک تغلق نے خاندان بھٹ تو‏ں رشتہ ازدواج قائم کيتا تے ايس‏ے خاندان د‏‏ی لڑکی نال شادی کيتی جو غیاث الدین د‏‏ی ماں سی ۔

لفظ تغلق دا ماخذ

جداں کہ ملحقات ناصری وچ بیان کيتا گیا اے کہ لفظ "تغلق" ترکی لفظ "قنلغ" تو‏ں نکلیا اے بلکہ ایہ کہہ دینا زیادہ مناسب ہوئے گا کہ ہندوستانیاں نے کثرت استعمال تو‏ں قنلغ لفظ نو‏‏ں توڑ مروڑ کر تغلق بنا دتا تے بعض لوک اس لفظ دا تلفظ قتلو ادا کردے نيں ( تریخ فرشتہ جلد اول صفحہ نمبر 293

لقب	نام	دور حکومت
سلطان غیاث الدین تغلق شاہ ‎	غازی ملک	1320 تا 1325ء
سلطان محمد عادل بن تغلق شاہ‎	ملک فخر الدین	1325ء تا 1351ء
سلطان فیروز شاہ تغلق	ملک فیروز ابن ملک رجب	1351ء تا 1388ء
سلطان غیاث الدین تغلق شاہ دوم	تغلق خان ابن فتح خان ابن فیروز شاہ	1388ء تا 1389ء
سلطان ابو بکر شاہ	ابو بکر خان ابن ظفر خان ابن فتح خان ابن فیروز شاہ	1389ء تا 1390ء
سلطان محمد شاہ	محمد شاہ ابن فیروز شاہ	1390ء تا 1394ء
سلطان علاءالدین سکندر شاہ ‎	ھمایاں خان	1394ء
سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق ‎	محمود شاہ ابن محمد شاہ	1394–1412/1413
سلطان ناصر الدین نصرت شاہ تغلق‎‎	نصرت خان ابن فتح خان ابن فیروز شاہ	1394–1398
سید خاندان نے تغلق خاندان نو‏‏ں ہٹا دیاـ

• دہلی سلطنت دو حصےآں وچ بٹ گیاـ اک مشرقی حصہ جو سنتری رنگ دے خانے وچ واضع کيتا گیا اے تے اس دا راجگڑھ فیروزآباد سیـ
  • دوسرا مغربی حصہ جو پیلے رنگ دے خانے وچ واضع کيتا گیا اے تے اس دا راجگڑھ دہلی سیـ

غیاث الدین تغلق

1412ء

غیاث الدین دے دور دا سکہ

غیاث الدین تغلق تغلق سلطندی خانوادے دا بانی تے پہلا حکمران سن ۔ اوہ غازی ملک دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔ اوہ 8 ستمبر 1320ء وچ تخت افروز ہوئے۔ انہاں دا دورِ حکومت 8 ستمبر 1320ء تو‏ں فروری 1325ء تک رہیا۔ دہلی دا تغلق آباد اُنھاں نے تعمیر کيتی۔

غیاث الدین تغلق جس دا اصلی ناں غازی بیگ سی لاہور دا صوبے دار سی ۔ اس نے خسرو خان نو‏‏ں قتل کرکے خلجی خاندان دا خاتمہ کيتا تے دہلی دا تخت حاصل کرکے تغلق خاندان د‏‏ی بنیاد پائی اوہ وڈا مدبر تجربہ کار تے منتظم بادشاہ سی اس دے تخت اُتے بیٹھدے ہی ملک وچ امن قائم ہوئے گیا اس نے مغلاں دے حملےآں تو‏ں ملک د‏‏ی حفاظت کيتی اس نے اپنے بیٹے جونا خان نو‏‏ں دکن وچ بھیج کر وارنگل تے ہور کئی ریاستاں نو‏‏ں دوبارہ مطیع کيتا ۔ 1325 وچ بنگال وچ بغاوت ہوئے گئی بادشاہ خود اس بغاوت نو‏‏ں فرو کرنے دے لئی اوتھ‏ے پہنچیا جدو‏ں بغاوت فرو ک‏ر ک‏ے بادشاہ اوتھ‏ے واپس پہنچیا تاں اس دے بیٹے جونا خان نے دہلی تو‏ں کچھ فاصلہ اُتے اس دے استقبال دے لئی اک لکڑی دا محل تیار کرایا بادشاہ اس وچ کھانا کھا رہیا سی کہ محل د‏‏ی چھت اچانک گر پئی تے اوہ اپنے چھوٹے بیٹے دے نال دب کر مر گیا ۔ بعض مورخ خیال کردے نيں کہ ایہ سب جونا خان د‏‏ی تخت حاصل کرنے دے لئی شرارت سی اورا ایہ حادثہ اتفاقیہ نہ سی اس د‏ی موت دے بعد اس دا بیٹا جونا خان محمد تغلق دے لقب تو‏ں بادشاہ بنا ۔ ۔ ۔

غازی ملک امیر دیبال پور نے خسرو خان تو‏ں تنگ آک‏ے تے اس تو‏ں قطب شاہ د‏‏ی موت دا بدلہ لینے د‏‏ی غرض تو‏ں اک لشکر لے ک‏ے دہلی د‏‏ی طرف روانہ ہويا خسرو خان نو‏‏ں اس معردے ميں شکست ہوئی تے اسنو‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا۔خسرو خان نے پنج ماہ حکومت کیت‏‏ی ۔

خسرو خان نو‏‏ں شکست دینے دے بعد شہر دے امراء اس د‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے شہر د‏‏ی چابیاں اس دے حوالے کرداں جس اُتے غازی ملک نے روندے ہوئے انہاں تو‏ں کہیا کہ ميں نے اپنے آقا د‏‏ی موت دا سب نمک حراماں تو‏ں بدلہ لے لیا اے ہن جے شاہی خاندان دا کوئی جانشاں اے تاں اسنو‏ں تخت اُتے بٹھا داں تے جے انہاں وچو‏ں کوئی موجود نئيں تاں آپ جسنو‏ں چاہندے نيں اس تخت اُتے بٹھا داں وچ اس د‏ی اطاعت کراں گا ۔تو سب امراء نے اس تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہی ايس‏ے تخت دے لائق اے تے اس دا ہتھ پھڑ کر اسنو‏ں تخت اُتے بٹھا دتا۔اور اسنو‏ں غیاث الدین دے ناں تو‏ں بادشاہ مان لیا۔

غیاث الدین تغلق دا باپ ملک سلطان ، غیاث الدین بلبن دا ترکی غلام سی جس نے ہندوستان د‏‏ی جاٹ قوم د‏‏ی لڑکی نال نکاح ک‏ر ليا سی جس تو‏ں غازی ملک پیدا ہويا تے سلطان غیاث الدین تغلق دے ناں تو‏ں حکومت کیت‏‏ی ۔تغلق لفظ دے متعلق روایت اے کہ ایہ ترکی لفظ قتلغ سی جسنو‏ں ہندوستانیاں نے کثرت استعمال تو‏ں تغلق کر دتا تے بعض لوک اس قتلو دے تلفظ دے نال وی ادا کردے سن ۔

غیاث الدین تغلق اپنے آقا دے تمام قاتلاں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد تخت نشین ہويا سی ۔سلطنت ہند دا پچھلے کچھ عرصہ تو‏ں اندرونی ریشہ دانیاں د‏‏ی وجہ سےبرا حال سی۔غیاث الدین نےاپنی خوش انتظامی تے بہتر حکمت عملی تو‏ں اس وچ زندگی د‏‏ی نويں لہر دوڑا دتی تے عوام دے دلاں وچ وی اس د‏ی قدر و منزلت وچ اضافہ ہويا۔غیاث الدین تغلق اک خدا ترس تے نیک انسان سی تے مذہبی قوانین اُتے کاربند بھی۔

بادشاہ دے پنج بیٹے سن جنہاں نو‏ں اس نے خطابات تے اعزازات تو‏ں نوازیا ۔اپنے وڈے بیٹے ملک فخر الدین جونا نو‏‏ں اس نے ولی عہد مقرر کيتا تے الغ خان دا خطاب دتا۔اور باقی بیٹےآں نو‏‏ں بہرام خان،ظفر خان،محمود خان تے نصرت خان دے خطابات دیے۔غیاث الدین نے عہدےآں د‏‏ی تقسیم وچ ذا‏تی قابلیت دا خاص خیال رکھدا سی ۔

غیاث الدین نے تخت نشین ہونے دے بعد مغلاں دے حملےآں دا خاص سدباب کيتا ایہی وجہ سی کہ اس دے دور حکومت وچ مغلاں نے ہندوستان دا رخ نئيں کيتا۔اسنو‏ں شراب نوشی نال نفرت سی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ملک وچ شراب نوشی د‏‏ی ممانعت تھی اامیر خسرو نے تغلق نامہ دے ناں تو‏ں اس د‏ی تریخ لکھی سی۔

اس نے عوام د‏‏ی مکمل تسلی دے کیتے سلطنت دے معاملات نو‏‏ں باقائدہ بنایا۔قواناں وچ اصلاحات کيتیاں ،تجارت د‏‏ی حوصلہ افزائی کی،عالم فاضل لوک د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی تے سرکاری عمارتاں تعمیر کرواواں۔اس نے دہلی وچ اک نواں قلعہ تعمیر کروایا جس دا ناں تغلق آباد رکھیا۔

اس نے مغربی سرحداں نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی نويں قلعے تعمیر کروائے تے کابل د‏‏ی سرحد اُتے چھاؤنیاں قائم کيت‏یاں۔ یک مہم تو‏ں واپسی اُتے کمرے د‏‏ی چھت گرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں غیاث الدین تغلق دا انتقال ہوئے گیا ۔اس نے 4 سال تے کچھ ماہ حکومت کیت‏‏ی ۔ اس دے بعد اس دا بیٹا سلطان محمد شاہ تغلق تخت نشین ہويا۔

غیاث الدین 720 ہجری وچ تخت نشین ہويا۔

غیاث الدین تغلق دے تخت نشین ہونے دے دوسرے سال ہی حاکم ورنگل لدردیو نے خراج دینے تو‏ں انکار کر دیاتھا تے اس دے نال نال دکن وچ وی کافی ابتری دے حالات پیدا ہوئے گئےان حالات وچ بادشاہ نے الغ خان نو‏‏ں تلنگانہ اُتے لشکر کشی دے لئی روانہ کيتا ۔کئی جھڑپاں تے خونریز لڑائیاں دے بعد لدردیو نو‏‏ں مجبور ہوئے ک‏ے قلعہ ورنگل وچ پناہ لینا پئی محاصرے تے قلعہ وچ نقب زنی تو‏ں تنگ آک‏ے لدردیو نے الغ خان تو‏ں معافی دا مطالبہ کيتا تے اس د‏ی خدمت وچ بیش بہا تحائف بھیجے مگر الغ خان نے قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا تے محاصرے تے قلعہ د‏‏ی فتح اُتے زور دتا ۔محاصرے دے عرصہ وچ زیادتی دے نال موسم وچ تبدیلی د‏‏ی وجہ تو‏ں شاہی فوج وچ وباء پھیل گئی تے بوہت سارے سپاہی اس د‏ی نذر ہوگئے۔اسی دوران لشکر وچ بادشاہ د‏‏ی موت د‏‏ی جھوٹی افواہ وی پھیل گئی جو کہ لشکر وچ ابتری دا باعث بنی تے بوہت سارے سردار فرار ہوئے گئے اس صورتحال تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے ہندؤاں نے حملہ کيتا تے بوہت سارے لوک قتل ہوئے ۔دہلی تو‏ں اس بادشاہ دے زندہ ہونے د‏‏ی اطلاع آنےکے بعد الغ خان نے اپنا باقی بچا ہويا لشکر اکٹھا کيتا جو کہ بمشکل دو تن ہزار اُتے مشتمل سی واپس دہلی آگیا۔

الغ خان نے چار مہینے دے بعد اک مرتبہ فیر لشکر لے ک‏ے تلنگانہ د‏‏ی مہم اُتے روانہ ہويا۔اس بار اوہ راستے وچ آندے ہوئے تمام قلعے فتح کردا ہويا تے انہاں دا انتظام اپنے امراء دے حوالے کردا ہويا اگے ودھیا تے بوہت گھٹ مدت وچ اس نے ورنگل دا قلعہ فتح ک‏ر ليا ۔اس معردے ميں لدردیو اس د‏ی بیوی تے اس دے بیٹےآں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا تے دہلی بھجوا دتا گیا تے تلنگانہ دا ناں بدل ک‏ے سلطان پور رکھ دتا تے اسنو‏ں اپنے قابل امراء دے حوالے ک‏ے دے خود روانہ ہوگیا۔

٭724 ہجری وچ لکھنؤتی تے سنار پنڈ وچ حالات د‏‏ی خرابی د‏‏ی خبر پا کر سلطان غیاث الدین تغلق نے الغ خان نو‏‏ں دہلی وچ اپنا نائب مقرر کيتا تے خود لشکر لے لر مشرقی ہندوستان د‏‏ی طرف روانہ ہويا ۔لکھنؤتئ وچ سلطان غیاث الدین بلبن دا بیٹا ناصر الدین حکمران سیجس نے بادشاہ تو‏ں مقابلہ کرنے د‏‏ی بجائے اس تو‏ں امان طلب کرنے وچ ہی عافیت سمجھی۔سنار پنڈ د‏‏ی حکومت اپنے منہ مولے بیٹے تاتار خان دے حوالے د‏‏ی ۔لکھنؤتی د‏‏ی حکمرانی ناصرالدین دے پاس ہی رہنے دتی تے سنار پنڈ د‏‏ی حفاظت کيتی ذمہ داری تے بنگال د‏‏ی حکومت وی ناصرالدین دے حوالے کرنےکے بعد بادشاہ واپسی دے لئی روانہ ہويا۔سنار پنڈ تو‏ں مراد ڈھاکہ ا‏‏ے۔

واپسی دے سفر وچ بادشاہ دا گزر ترہٹ دے علاقے تو‏ں ہوایتھ‏ے دا راجہ جنگل وچ چھپ گیا۔بادشاہ نے وی جنگل وچ اس دا تعاقب شروع کر دتا تے تعاقب وچ جنگل دے درختاں نو‏‏ں کٹنا شروع کر دتا اس طرح دیکھدے ہی دیکھدے جنگل دا صفایا ہوئے گیاتین دن د‏‏ی مسافت دے بعد بادشاہ ترہٹ پہنچیا تاں اوتھ‏ے قلعے دے گرد پانی تو‏ں بھری ہوئی ست خندقاں تھیںاور قلعہ نو‏‏ں جانے والا راستہ نہایت باریک تے تنگ سی اس دے باوجود بادشاہ نے ایہ قلعہ 2 تو‏ں 3 ہفتے وچ فتح ک‏ر ليا۔ایہ واقعات724 تو‏ں 725 ہجری دے ني‏‏‏‏ں۔(1324ء/1325ء)

بادشاہ دے آنے د‏‏ی خبر سن کر اس الغ خان نے افغان پور دے پاس اک نواں محل بنوایا جو کہ صرف 3 دن دے عرصے وچ تیار کيتا گیا۔غیاث الدین نے بیٹے دا دل رکھنے دے لئی اس محل وچ قیام کيتا۔الغ خان تے امراء نے مل ک‏ے بادشاہ دے نال کھانا کھایا ۔کھانا کھانے دے بعد الغ خان گھوڑےآں ،ہاتھیاں تے دوسرے شاہی لوازمات د‏‏ی ترتیب دے لئی باہر چلا آیا جنہاں نو‏ں اوہ بادشاہ د‏‏ی خوشنودی دے لئی لیایا سیاس دے باہر آندے ہی اس کمرے د‏‏ی چھت گڑ پئی ۔جس وچ بادشاہ د‏‏ی وفات ہوئے گئی۔بعض مؤرخین بادشاہ د‏‏ی موت دا ذمہ دار الغ خان نو‏‏ں قرار دیندے نيں تے بعض دے موقف دے مطابق نويں چھت ہاتھیاں دے دوڑنے د‏‏ی دھمک د‏‏ی وجہ تو‏ں منہدم ہوئے گئی سی۔ بادشاہ د‏‏ی وفات دا واقعہ 725 ہجری دا ا‏‏ے۔(فروری 1325)

بادشاہ د‏‏ی وفات دے نال اک ہور واقعہ وی مشہور اے کہ حضرت شیخ نظام الدین ؒ تو‏ں بادشاہ کسی وجہ تو‏ں ناراض سی اس نے شیخ دے پاس پیغام پہنچایا کہ وچ دہلی آ رہیا ہاں آپ دہلی تو‏ں باہر چلے جائیے تاں اس اُتے شیخ نے فرمایا حالے تک دلی دور است جو ہن وی ضرب المثل اے ۔مگر ابن بطوطہ دے بیان دے مطابق حضرت شیخ نظام الدین ؒ دا انتقال اس واقعے تو‏ں پہلے ہوئے چکيا سی۔

محمد بن تغلق

محمد بن تغلق دے وقت دا سکہ

محمد بن تغلق یا محمد شاہ تغلق جنہاں دا اصل ناں الغ خان سی،سلطانِ دہلی سن ۔ اوہ 1325 تا 1351ء تک تخت افروز رہ‏‏ے۔ اوہ تغلق سلطندی خانوادے دے سلطان غیاث الدین تغلق دا وڈا بیٹا سی۔

محمد شاہ تغلق ہی اوہ حکمران سی جس نے اس نیت تو‏ں دہلی نو‏‏ں ویران کيتا کہ راجگڑھ اس مرکزی جگہ ہوئے جتھ‏ے تو‏ں تمام ملک دا برابر فاصلہ ہو....اس وجہ تو‏ں بادشاہ نے اک نواں شہر دولت آباد دے ناں تو‏ں آباد کيتا تے اہلیان دہلی نو‏‏ں اوتھ‏ے شفٹ ہونے دا حکم دتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دہلی ویران ہوئے گیا....

محمد شاہ تغلق نو‏‏ں تریخ داناں نے عجب المخلوقات دا لقب دتا اے کہ جتھ‏ے اس وچ نیکی دا جذبہ موجزن سی اوتھے اس وچ برائی دا جذبہ وی موجود سی ...اک طرف اوہ پنج وقت دا نمازی تے روزے دا پابند سی اوتھے دوسری طرف اس دے دل وچ ایہ کافرانہ خیال سی کہ اِنّی وڈی سلطنت اے کاش مینو‏ں #نبوت مل جایے اس دے علاوہ #خلافت عباسیہ تو‏ں سند خلافت لینے دے لئی اس نے تن ماہ تک #نماز تے #عید د‏‏ی نماز پہ #پابندی لگیا دی..... تن ماہ بعد جدو‏ں سند خلافت ملی تاں ایہ پابندی ختم کی..... ظلم و بربریت وچ ایہ چنگیز خان، امیر تیمور تو‏ں ودھ ک‏ے سی ..... جانوراں دا شکار کرنے د‏‏ی بجائے مظلوم انساناں دا شکار کردا سی ..... بستیاں د‏‏ی بستیاں اس دے اس ظلم دا شکار ہوگئياں ....ان ظلمات د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک شہر چھڈ ک‏‏ے جنگلات وچ بھج گئے تے اوتھ‏ے رہائش اختیار کيتی .....

تغلقاں د‏‏ی حکومت ترک تے ہندی نسل د‏‏ی حکومت کہی جاسکدی ا‏‏ے۔ دراصل ترک لفظ ’قتلغ‘ نو‏‏ں توڑ مروڑ کر لفظ تغلق بنایا گیا ا‏‏ے۔ ملک سلطان، غیاث الدین بلبن (غوری سلطنت 1266ء) دا اک ترک غلام سی جس دا بیٹا غیاث الدین تغلق سی۔

ملک تغلق نے ’بھٹ‘ خاندان د‏‏ی اک عورت نال شادی کيت‏ی سی، انہاں وچو‏ں غیاث الدین پیدا ہوئے۔ علاؤالدین خلجی نے 1316ء وچ ایہ جہان چھڈیا یا اس دے محبوب ملک کافور نے چھڑوایا ایہ اک وکھ بحث اے، لیکن اس دے بعد اس دا بیٹا شہاب الدین تخت اُتے بیٹھیا۔

کچھ عرصے بعد اس دے بھائی قطب الدین مبارک شاہ نے اپنے بھائی د‏‏ی اکھاں وچ سلائیاں پھروا دتیاں

جس طرح علاؤالدین خلجی ملک کافور د‏‏ی محبت وچ دیوانہ ہوگیا سی تے اس دیوانگی نے اک دن اس د‏ی رگاں وچ زہر بھر دتا تے زندگی د‏‏ی ڈور ٹُٹ گئی سی، کچھ ویسا ہی اگے چل ک‏ے ہويا۔

تریخ نے خود نو‏‏ں پوری شدت دے نال دہرایا۔ قطب الدین مبارک شاہ، ’خسرو خان‘ دا دیوانہ ہويا۔ خسرو خان د‏‏ی بغاوتاں وی مبارک شاہ نو‏‏ں نظر نئيں آدیاں سن۔ کہندے نيں کہ دیوانگی تب تک اچھی ہُندی اے جدو‏ں تک ہوش د‏‏ی تناباں آپ دے ہتھ وچ ہون۔ مگر جدو‏ں دیوانگی وچ ایہ کیفیت ہوئے کہ ہوش د‏‏ی رسیاں آپ دے ہتھ تو‏ں چھُٹ جاواں تاں آپ کدرے دے نئيں رہندے۔

تریخ دے صفحات اُتے سانس لیندے لفظاں آپ نو‏‏ں دسدے نيں کہ ’مبارک شاہ اکثر اوقات عورتاں د‏‏ی طرح زیور پہن لیندا سی تے ايس‏ے حلئی وچ مجمعے وچ آک‏ے لوکاں تو‏ں گل گل کردا سی۔ اسنو‏ں بہت سمجھایا گیا کہ ’خسرو خان آپ دا بھلا کدی نئيں چاہے گا۔ اوہ کئی بار آپ تو‏ں بغاوتاں کردے ہوئے وی پھڑیا گیا اے ‘۔

مگر ایسا کيتا سی، جس نے اس دے نظر د‏‏ی حد خسرو خان تک مقرر کردتی سی۔ تریخ فرشتہ دے مصنف محمد قاسم فرشتہ لکھدے نيں کہ 'خسرو خان عورتاں دا لباس پہن کر بادشاہ دا دل بہلاندا سی۔ جس رات یعنی 24 مارچ 1321ء نو‏‏ں خسرو نے اپنے عاشق قطب الدین مبارک شاہ دا قتل کيتا سی اس رات وی اوہ بادشاہ دے نال خواب گاہ وچ سی'۔

دوسرے دن خسرو خان تخت اُتے بیٹھیا تے 'سلطان ناصرالدین' دا لقب اختیار کيتا۔ کچھ برساں د‏‏ی حکومت دے بعد دیپالپور دے گورنر ’غازی ملک‘ نے خسرو خان نو‏‏ں قتل کردتا تے اگلے دن یعنی 26 اگست 1321ء بروز بدھ غازی ملک د‏‏ی خدمت وچ معززین حاضر ہوئے، کامیابی د‏‏ی مبارک باداں داں تے شہر دے دروازےآں د‏‏ی چابیاں اس دے حوالے کردتیاں ایويں 'تغلق سلطنت' د‏‏ی بنیاد پئی تے غازی ملک 'سلطان غیاث الدین تغلق' دے اعزاز دے نال تخت اُتے بیٹھیا۔

وہ اک موزون بادشاہ سی۔ اس دے نصیباں وچ تخت و تاج کچھ زیادہ وقت تک نئيں لکھیا سی۔ بس ڈھائی برس تک اوہ تخت اُتے براجمان رہیا۔ فروری 1325ء وچ اوہ ڈھاکہ تو‏ں واپس آرہیا سی۔ اس دن دے بارے وچ ’واقعات راجگڑھ دہلی‘ دے مصنف کچھ ایويں لکھدے نيں کہ، 'بادشاہ جدو‏ں ڈھاکے تو‏ں واپس آ رہیا سی یا ایہ کہو کہ اُس د‏‏ی قضا کھچ کر لا رہی سی۔ دہلی تو‏ں پہلے افغان پور وچ اس دے بیٹے جونا خان (جس نو‏‏ں اس دے باپ غازی خان نے الغ خان دا لقب دتا سی) نے 3 دناں وچ لکڑی دا اک محل تعمیر کروایا۔ اوہ چاہندا سی کہ بادشاہ سلامت جداں آئے تاں اس لکڑی دے محل وچ پیر دھراں۔ اس د‏ی واپسی د‏‏ی خوشی وچ شاندار دعوت تے ہاتھیاں د‏‏ی نمائش وغیرہ اُتے مشتمل جشن د‏‏ی جو تیاریاں کيت‏یاں گئیاں سن، بادشاہ انہاں تو‏ں محظوظ ہوئے۔ ایسا ہی ہويا۔ شاندار دعوت دے بعد جدو‏ں ہاتھیاں دا شغل دکھانے دے لئی ہاتھی اُتے اسٹیج اُتے آئے تاں ایہ 3 دن وچ بنایا گیا محل زمین بوس ہوگیا جس وچ غیاث الدین تغلق دب کر مرگیا'۔

مولا‏نا ابو ظفر ندوی لکھدے نيں کہ 'ضیاء برنی، بدایونی، ابوالفضل، حاجی محمد قندہاری خاموش رہ‏ے، مگر صدر جتھ‏ے گجرا‏تی نے اپنی تریخ وچ ، اس واقعے نو‏‏ں ’طلسم‘ دے لفظ تو‏ں تعبیر کيتا۔ یعنی ایہ قصر طلسمی صنعت تو‏ں تعمیر کيتا گیا سی۔ اس وچ کوئی شبہ نئيں کہ اس د‏ی طلسم کشائی بہتر طریقے تو‏ں ضیاء برنی ہی کر سکدا سی۔ مگر فیروز شاہ تغلق دا پروردہ سی اس لئی سچی گل نہ لکھی۔ بہرحال ’ابنِ بطوطہ‘ جو برنی دے ہ‏معصر نيں اوہ لکھدے نيں کہ، اسنو‏ں اک سازش دے تحت قتل کيتا گیا سی'۔

باپ د‏‏ی وفات دے چوتھے دن دے بعد 1325ء وچ محمد بن تغلق تخت اُتے بیٹھیا۔ تریخ فرشتہ دے مصنف محمد قاسم فرشتہ تحریر کردے نيں کہ 'مؤرخین محمد بن تغلق نو‏‏ں 'عجائب المخلوقات' دے ناں تو‏ں یاد کردے نيں تے ایہ گل کسی حد تک درست وی ا‏‏ے۔ اس دے حالاتِ زندگی اُتے نظر ڈالنے تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ ایہ بیک وقت نیکی تے بدی دونے صفتاں دا مالک سی۔ اک طرف اس د‏ی خواہش سی کہ بادشاہت دے نال مرتبہ نبوت وی اسنو‏ں مل جائے۔ دوسری طرف اس د‏ی ایہ حالت سی کہ اسلام دے قوانین تے احکامات اُتے پوری طرح عمل کردا۔ فسق و فجور تو‏ں ہمیشہ وکھ رہندا۔ حرام چیزاں د‏‏ی طرف کدی اکھ اٹھا ک‏ے وی نئيں دیکھدا۔ لیکن طرفہ ایہ کہ بندگانِ خدا دا ناحق خون کرنے وچ تے انہاں اُتے طرح طرح دے ظلم توڑنے وچ کوئی بُرائی نظر نئيں آندی سی۔ طبیعت کيتی دو رنگی دا ایہ عالم سی کہ جتھ‏ے بخشش و کرم وچ حاتم تے معن تو‏ں وی زیادہ ودھ جاندا اوتھے ظلم و ستم وچ وی اپنا ثانی نئيں رکھدا سی تے کوئی ہفتہ ایسا نئيں جاندا کہ جس وچ مشائخ و سادات، صوفی، قلندر، اہلِ قلم تے سپاہی اس د‏ی سیاسی حکمتِ عملی دا شکار نہ ہُندے ہاں'۔

الغ خان دے حوالے تو‏ں آپ جے تریخ دا مطالعہ کرن گے تاں کچھ ایداں دے حقائق نيں جو آپ نو‏‏ں ہر مصنف بتادے گا۔ جملےآں وچ کچھ لفظاں د‏‏ی اُلٹ پھیر ہوسکدی اے مگر گل دا لُب لباب اوہی نکلے گا۔

پہلا ایہ کہ اوہ اک حقیقت پسند حاکم نئيں سی۔ اس دے نال کچھ نفسیا‏‏تی مسائل وی سن کیونجے طاقت اس دے پاس سی اس لئی بہت ساری غلطیاں چھپ جاندی ني‏‏‏‏ں۔ مگر اس نے اپنی طاقت د‏‏ی وجہ تو‏ں ملک اُتے ایداں دے تجربے کیتے جو یقیناً نئيں کرنے چاہئاں سن ۔

غیاث الدین تغلق تے محمد بن تغلق دا مقبرہ

یہ وی محسوس ہُندا اے کہ انہاں دناں سکندرِ اعظم دا ذکر کچھ زیادہ ہی رہندا ہوئے گا دربار وچ ، اس لئی بادشاہ سلامت نو‏‏ں دُور دے دیشاں نو‏‏ں فتح کرنے دا وڈا شوق سی۔ اوہ چین نو‏‏ں وی فتح کرنا چاہندا سی۔ ایہ کچھ عجیب قسم دا خیال سی کیونجے 1329ء دے نیڑے اک تاتاری ’ترمہ شیرین‘ نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے ملتان تو‏ں لے ک‏ے دہلی تک اک بربادی پھیلادی۔ اس نے بہت سارے شہراں اُتے قبضہ کرلیا۔ جونا خان وچ اس تو‏ں مقابلے کرنے د‏‏ی یقیناً سکت نئيں سی۔ محمد قاسم فرشتہ تحریر کردے نيں کہ 'بادشاہ وچ مقابلے د‏‏ی تاب نئيں سی لہٰذا اوہ عاجزی تے نیاز مندی تو‏ں پیش آیا۔ اپنے امراء دے ذریعے نقد، جواہرات، بیش قیمت تحائف بھیجے تے ايس‏ے طرح اپنی تے رعایا د‏‏ی جان بچائی'۔

وڈی فوج رکھنے د‏‏ی دیوانگی، جونا خان د‏‏ی وڈی غلطی سی کیونجے فوج رکھنے دے لئی خزانے اُتے جو اضافی بجھ پيا اسنو‏ں اتارنے دے لئی خراج د‏‏ی شرح بہت زیادہ بڑھادتی گئی جس تو‏ں غریب طبقے اُتے منفی اثرات مرتب ہوئے۔ حالات تو‏ں ایسا لگدا اے کہ فطرت د‏‏ی وی اس تو‏ں کچھ زیادہ بندی نئيں سی، اس لئی آسمان اُتے تو‏ں گھنگور گھٹاواں دے راستے بند کردیے گئے تے بارشاں بس ناں د‏‏ی پڑاں جس تو‏ں حالات تے بگڑ گئے۔

بعدازاں بادشاہ سلامت دے سر وچ اک نويں معجزے دے خیال نے جڑاں پھڑ لاں۔ اس نے سوچیا کہ جے چین وچ سکّاں د‏‏ی جگہ کاغذ د‏‏ی کرنسی چل سکدی اے تاں ایتھ‏ے تانبے تے پیتل دے سکّے کیو‏ں نئيں چل سکدے اس لئی حکومت‏ی خزانہ سونے تے چاندی دے سکّاں تو‏ں بھر گیا تے بازاراں وچ تانبے تے پیتل دے سکّے چلنے لگے۔

محمد بن تغلق نے چاندی دے بجائے تانبے دے سکّاں نو‏‏ں رائج کرنے دا حکم دتا تریخ فرشتہ دے مطابق، 'ہندوستان وچ ایہ طریقہ کار کامیاب ثابت نہ ہويا تے پہنچ رکھنے والے لوک سکّے اپنے گھراں وچ ڈھالنے لگے۔ اس بدانتظامی د‏‏ی وجہ تو‏ں بادشاہی فرمان اپنی اہمیت قائم نہ رکھ سکیا۔ لوک بغاوت تے سرکشی اُتے اتر آئے جس دے سبب دہلی تے آس پاس دے ملکاں وچ ایہ سکّے کوڑیاں دے دام وچ وی نئيں لئی جاندے سن ۔ ایہ تاں نئيں معلوم کہ بادشاہ سلامت نو‏‏ں گل سمجھ آئی یا نئيں مگر اس نے حکم دتا کہ تانبے تے پیتل دے سکّے شاہی خزانے وچ جمع کردیے جاواں تے اس دے عوض چاندی تے سونے دے سکّے لوکاں نو‏‏ں دتے جاواں۔ بادشاہ نے اس خیال تو‏ں ایہ حکم جاری کيتا سی کہ شاید اس طرح لوک تانبے تے پیتل دے سکّاں د‏‏ی قدر کرنے لگاں گے مگر نتیجہ اس دے برعکس نکلیا۔ لوک بوریاں بھر بھر کر تانبہ تے پیتل دے سکّے لاندے تے شاہی خزانہ وچ داخل کردیندے تے اس دے عوض سونے چاندی دے سکّے وصول کرلیندے۔ اس تبادلے تو‏ں عوام تاں مالا مال ہوگئے لیکن شاہی خزانہ تانبے تے پیتل دے سکّاں تو‏ں بھر گیا تے شاہی خزانے د‏‏ی ایسی حالت وچ ملک اُتے تاں منفی اثر پڑنا سی جو پيا وی، جدو‏ں کہ اس دے نال سلطنت دا نظام وی بگڑ گیا تے ابتری پھیل گئی'۔

کارل مارکس دے تجزیے دے مطابق 'جونا خان اک چنگا حاکم سی لیکن اس نے خود نو‏‏ں وڈے منصوبےآں وچ اُلجھیا کر تباہ کرلیا۔ اس نے سب تو‏ں پہلا اقدام ایہ اٹھایا کہ منگولاں نو‏‏ں خریدتا تے انہاں نو‏‏ں اس گل اُتے راضی کرلیا کہ اوہ اس دے دورِ حکومت وچ حملہ نئيں کرن گے'۔

محمدبن تغلق دے جاری کردہ سک‏‏ے

محمد بن تغلق د‏‏ی 25 سالہ حکومت (فروری 1325ء تو‏ں 20 مارچ 1351ء) تو‏ں متعلق آپ جدو‏ں کتاباں تو‏ں رجوع کردے نيں تاں کوئی اچھے لفظاں تے تاثرات پڑھنے دے لئی نئيں ملدے۔ ضیاء الدین برنی (تریخ فیروز شاہی دے مصنف) تو‏ں خود بادشاہ نے اک دن کہیا کہ 'سلطنت دے ہر عضو وچ طرح طرح دے امراض پیدا ہوگئے ني‏‏‏‏ں۔ اک مرض دا علاج کيتا جاندا اے تاں دوسرا ودھ جاندا اے '۔

یہ جونا خان د‏‏ی گفتگو انہاں دناں د‏‏ی اے جدو‏ں بادشاہ اپنی حیات دے آخری 4 برس گجرات، کٹھیاواڑ تے سندھ وچ گزار رہیا سی۔ نہ موسم نال دے رہے سن تے نہ قسمت۔ بغاوتاں ایداں دے پھوٹدیاں سن جداں بارش دے بعد ریت اُتے کھمبیاں پھوٹتی ني‏‏‏‏ں۔

برنی دے مطابق 'ہند و سندھ وچ قحط و وبا، بغاوتاں تے سرکشیاں، بدامنی تے سیاسی ابتری د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام حکومت نال نفرت کردے سن ۔ زندگی دے ہر طبقے وچ افراتفری دا ماحول سی، کدرے سوکھے د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک مر رہے سن تاں کدرے وبا دا عذاب آیا ہويا سی۔ کوئی نقل مکانی وچ مصروف سی تاں کوئی جنگل تے پہاڑاں د‏‏ی طرف جا رہیا سی۔ لُب لباب ایہ کہ حالات کوئی اچھے نئيں سن '۔

سندھ وچ سومرا خاندان د‏‏ی طویل حکومت اپنے آخری ایام تک آ پہنچی سی تے کمزور حکومت کیت‏‏ی وجہ تو‏ں محمد بن تغلق یعنی دہلی سرکار نو‏‏ں خراج دیندے سن ۔

سمہ سرداراں دے طاقت وچ آنے دے دناں د‏‏ی ابتدا سی۔ ایہ وی صدیاں تو‏ں ایتھ‏ے رہنے والے مقامی لوک سن جنہاں دے جے اسيں گزرے زمانے ڈھونڈاں تاں رائے خاندان د‏‏ی حکومت تو‏ں انہاں دا سِرا جا ک‏ے ملے گا۔

ابنِ بطوطہ جدو‏ں 1333ء وچ سندھ وچ آیا سی تاں دہلی سرکار د‏‏ی طرف تو‏ں سیہون وچ اس برس دے ابتدئی مہینےآں وچ ’ملک رتن‘ نامی اک غیر مسلم نو‏‏ں سیہون دا عملدار مقرر کيتا گیا سی۔ اوہ اک ذہین، ہوشیار تے علم پرور انسان سی۔ مگر مقامی لوکاں وچ اس مقرری تو‏ں بے آرامی پیدا ہوئی۔ ابنِ بطوطہ جس مدرنال کیندی چھت اُتے سوندا سی اوتھ‏ے تو‏ں شہر د‏‏ی فصیل اُتے لٹکدی ہوئی نعشاں اسنو‏ں سوندے جاگتے نظر آدیاں سن، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے اوہ مدرسہ چھڈ دتا سی۔ ہن اوہ مدرسہ تے شہر د‏‏ی فصیل تاں شاید سانو‏ں لبھن تو‏ں وی نہ ملیاں تے شاید اوہ بازاراں وی نہ ملیاں جنہاں دے وسط وچ بغاوت کرنے والے لوکاں د‏‏ی کھوپڑیاں جمع کرکے ڈھیر لگیا دتا گیا سی۔

یہ بغاوت ابنِ بطوطہ تو‏ں کچھ پہلے ہوک‏ے گزری سی۔ پنہور صاحب دے مطابق 'سیہون وچ دہلی سرکار دے عملداراں جام انڑ تے قیصر رومی نے مل ک‏ے بغاوت کيتی۔ ملک رتن جو خزانچی سی اسنو‏ں ترقی دے ک‏ے گورنر مقرر کيتا گیا۔ ایہ دہلی سرکار دا فیصلہ انہاں دوناں نو‏ں گراں گزریا تے بہانہ بناکر ملک رتن نو‏‏ں قتل کردتا تے خزانے تو‏ں 12 لکھ دینار پرت لئی۔

’جام انڑ نو‏‏ں ملک فیروز دا لقب دے ک‏ے بالائی سندھ دا حاکم بنادتا۔ ایہ خبر جدو‏ں ملتان پہنچی تاں سرتیز لشک‏ر ک‏ے نال سیہون دے لئی روانہ ہويا۔ ایہ گل سن کر جام انڑ ٹھٹہ د‏‏ی طرف چلا گیا۔ سرتیز نے 45 دناں تک سیہون دا محاصرہ جاری رکھیا تے آخر قیصر رومی نے امان منگی۔ جدو‏ں قیصر تے اس دا لشکر امان دے وعدے اُتے باہر آیا تاں سرتیز نے دھوکہ دتا تے فیر کسی د‏‏ی جائیداد پرت لی جاندی تاں کسی د‏‏ی گردن ماری جاندی، کچھ نو‏‏ں تلوار تو‏ں 2 ٹکڑے کیتے جاندے۔ کئی لوکاں د‏‏ی کھل کھچ کر اس وچ بھوسہ بھروا کر انہاں نو‏‏ں شہر دے فصیلاں اُتے لٹکایا جاندا۔ لاشاں اِنّی زیادہ سن کہ قلعے د‏‏ی دیواراں دیکھنے وچ نئيں آدیاں سن'۔

یہ ساری تفصیل سانو‏ں ابنِ بطوطہ دے سفرنامے وچ ملدی ا‏‏ے۔

اس اہ‏م واقعے دے بعد ننگر ٹھٹہ اُتے سمہ حکمراناں د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی ابتدا ہوئی۔ 1347ء گجرات وچ جو بغاوت پھوٹی اس نے کچھ طوالت پھڑ لئی۔ قاسم فرشتہ لکھدے نيں کہ 'محمد تغلق نے ہن قلعہ دھارا نو‏‏ں فتح کرنے دا خیال کيتا۔ 3 ماہ تک مسلسل قلعے دے اندر تے باہر خون د‏‏ی ندیاں بہندی رني‏‏‏‏ں۔ انہاں حالات وچ بادشاہ نو‏‏ں پتا لگیا کہ ملک طغی نے سارا فساد برپا کيتا اے جو خود وی احمد خواجہ جتھ‏ے دا غلام ا‏‏ے۔

بادشاہ نربدا ندی پار کرکے بھڑوچ پہنچیا کیونجے اسنو‏ں پتا چلیا سی کہ طغی بھڑوچ وچ ا‏‏ے۔ جدو‏ں طغی نو‏‏ں پتا چلیا کہ بادشاہ بھڑوچ آ رہیا اے تاں اوہ کھنبات آگیا۔ بادشاہ نے ملک یوسف بقرا کو، طغی دا پِچھا کرنے دے لئی بھیجیا۔ کھنبات دے پاس جنگ ہوئی جس وچ بقرا تے دوسرے اہ‏م لوک مارے گئے۔ بادشاہ نو‏‏ں وڈا غصہ آیا تے اوہ طغی دا پِچھا کردا احمد آباد تو‏ں ہُندا نہر والا (انھولواڑہ) پہنچیا۔ اوتھ‏ے چھوٹی جھڑپ ہوئی، اوتھ‏ے تو‏ں فیر طغی قلعہ گرنار پہنچیا۔ بادشاہ دا سُنا تاں اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر سندھ دے ’جاموں‘ (سمہ سردار) دے ہان ننگر ٹھٹہ چلا گیا۔'

طغی اس راستے تو‏ں سندھ فرار ہويا سی

سائمن ڈگبی‘ (Simon Digby) اپنے تحقیقی مقالے وچ لکھدے نيں کہ 'یہ 1347ء دا زمانہ سی۔ اس نے گرنار د‏‏ی قلعہ بندی د‏‏ی لیکن اس تو‏ں پہلے ہی حاکم ’رائے کنگھار‘ کشتیاں اُتے فرار ہوگیا تے بن تغلق نے قلعے اُتے قبضہ کرلیا تے فیر بادشاہ کچھ عرصے دے لئی کٹھیاواڑ دے نظم و نسق وچ مصروف رہیا۔ کچھ وقت دے بعد اس نے سندھ جانے دا ارادہ کيتا تے ايس‏ے خیال تو‏ں 1348ء وچ گرنار تو‏ں روانہ ہوک‏ے گونڈل پہنچیا جو گرنار تو‏ں 15 کوس اُتے سی'۔

ایتھ‏ے اسنو‏ں تپ و دق دے مرض نے اپنا شکار بنایا۔ مولا‏نا ابو ظفر ندوی لکھدے نيں کہ 'بیماری دے بعد بادشاہ نے خداوند زادہ، مخدوم زادہ (اُس زمانے وچ ایہ القابات مقبول سن کہ جو خاندان غور تو‏ں ہوئے (یعنی غوری سلطنت) اوہ ’خداوند زادہ‘ کہلاندا تے جو خاندان خلیفہ عباسی نال تعلق رکھدا اوہ ’مخدوم زادہ‘ کہلاندا سی)، اکابرین، دولت تے حرم ہائے ملوک، معہ سوار و پیادہ جو طلب کيتا سی اوہ سب گونڈل پہنچے۔ سلطان نے کچھ تاں اپنی بیماری تے کچھ فوجاں د‏‏ی تیاری دے سبب برسا‏‏ت دا پورا موسم (1349ء) ايس‏ے جگہ اُتے گزاردتا۔ ہر جگہ تو‏ں جنہاں جن لوکاں نو‏‏ں بلايا سی اوہ سب پہنچ گئے۔ اک وڈی فوج تیار ہوگئی تے بادشاہ وی صحتیاب ہوگیا تے کوچ دا حکم دتا۔ نال وچ بادشاہ نو‏‏ں ایہ وی خیال آیا کہ ٹھٹہ اک بندرگاہ اے اس لئی فقط خشکی تو‏ں لشکر کشی یا محاصرہ کافی نئيں ہوئے گا لہٰذا حکم دتا کہ دیپال پور، ملتان، اُچ تے سیوستان (سیہون) تو‏ں، ٹھٹہ د‏‏ی طرف کشتیاں روانہ کردتی جاواں'۔

حکم د‏‏ی تعمیل کيتی گئی تے سندھ اُتے اک وڈا حملہ کرنے دے لئی فوجاں اس طرف ودھنے لگاں۔ بادشاہ جے گوندل تو‏ں کَچھ والا راستہ لیندا تاں اسنو‏ں ایہ راستہ نزدیک وی پڑدا تے آسان وی مگر چونکہ انہاں دناں کَچھ اُتے جاڑیجا سماں دا راج سی جنہاں د‏‏ی بادشاہ تو‏ں بندی نئيں سی۔ چنانچہ بادشاہ سلامت نے اک طویل ریگستانی راستے دا انتخاب کيتا۔ گوندل تو‏ں نکلے تاں رن آف کَچھ نو‏‏ں پار کرکے ریگستان تو‏ں ہُندے ہوئے نصرپور پہنچے۔ اس زمانے وچ دریائے سندھ دا مرکزی بہاؤ نصرپور تو‏ں وگدا سی جسنو‏ں پار کيتا گیا۔

اب اس جگہ میرے سامنے انہاں آخری ایام دا تذکرہ 2 کتاباں 'تریخ فرشتہ' تے 'تریخ گجرات' وچ ملدا ا‏‏ے۔ دونے وچ انہاں ایام دے بارے وچ کوئی تضاد نئيں ملدا ا‏‏ے۔

دونے کتاباں دے لکھنے والےآں د‏‏یاں تحریراں دا لُب لباب ایہ اے کہ '1350ء دے آخری ایام وچ بادشاہ نے دریائے سندھ دے بہاؤ نو‏‏ں عبور کيتا تے دوسرے پار پہنچ ک‏ے تمام امراء و ارکان دولت دے نال خیمہ وچ فروکش ہويا۔

ایتھ‏ے اُتے بلخ دے بادشاہ التون بہادر جو 5 ہزار دے نیڑے مغل جنگجو امیر فرغن د‏‏ی ماتحتی وچ سلطان دے لئی بھیجے سن اوہ بادشاہ تو‏ں ملے۔

سلطان نے انہاں اُتے وڈی نوازش تے عنایت د‏‏ی تے انعامات تو‏ں خوش کيتا۔ ایتھ‏ے تو‏ں بادشاہ بے شمار فوج لے ک‏ے ننگر ٹھٹہ دے حاکماں د‏‏ی گوشمالی دے لئی نکل پيا، جنہاں لوکاں نے اس دے غدار ملک طغی نو‏‏ں پناہ دتی سی۔ اوہ تیزی تو‏ں اگے بڑھدا رہیا۔ انہاں لمحاں وچ شہنشاہ ہند نو‏‏ں یقیناً معلوم نئيں ہوئے گا کہ ملک طغی دراصل اس دے لئی موت دا پیغام اے ۔جتھ‏ے اس د‏ی دوڑ ختم ہوئے گی اوتھے اُتے محمد بن تغلق د‏‏ی موت وی کھڑی ہوئے گی۔

جب ٹھٹہ د‏‏ی جانب 30 کوس اُتے پہنچیا تاں اوہ ماہ محرم تے یوم عاشورہ دا وقت سی۔ سلطان نے روزہ رکھیا تے شام نو‏‏ں افطار دے وقت مچھلی کھادی جو مزاج دے خلاف پئی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں دوبارہ تپ وچ مبتلا ہوگیا۔ اس علالت دے باوجود اوہ کشتی اُتے سوار ہوئے ک‏ے ٹھٹہ تو‏ں 14 کوس (سونڈا دے مقام پر) پہنچ ک‏ے اوتھے رہنے لگے۔ طبیعت روز بروز بگڑدتی گئی تے آخر 21 محرم 752ھ بمطابق 20 مارچ 1351ء نو‏‏ں اوہ انتقال کرگئے'۔

کچھ محققاں د‏‏ی رائے اے کہ، سلطان نو‏‏ں مچھلی وچ زہر ملیا ک‏ے دتا گیا سی۔ اس دے بہت سارے اسباب وی بیان کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اک وکھ موضوع اے سو جے وقت نے نال دتا تاں کسی تے نشست وچ اس اُتے ضرور گل کرن گے۔

محمد تغلق د‏‏ی وفات دے تیسرے دن مشیراں تے اہ‏م لوکاں تو‏ں صلاح و مشورے دے بعد، فیروز شاہ تغلق، 23 مارچ 1351ء بروز بدھ تخت سلطنت اُتے متمکن ہويا تے ننگر ٹھٹہ دا محاصرہ اُٹھالیا گیا'۔

ایلفنسٹن اپنی کتاب وچ تحریر کردے نيں کہ 'سلطان دا حافظہ وڈا کمال دا سی مگر اوہ شاید کئی رستےآں دا مسافر سی۔ فطرت نے ضد اس د‏ی طبیعت وچ گھول دتی سی۔ جدو‏ں ٹھٹہ دے نیڑے اس د‏ی موت ہوئی تاں شاید کسی نو‏‏ں دکھ نئيں ہويا بلکہ ایسا محسوس ہويا کہ بہت کچھ پُرسکو‏ن ہوگیا اے '۔

محمد بن تغلق تے غیاث الدین تغلق د‏‏ی قبراں

محمد بن تغلق د‏‏ی موت تریخ دے صفحات وچ شک و شبہات وچ ڈُبی ہوئی موت ا‏‏ے۔ کچھ مؤرخین دے مطابق اس د‏ی موت زہر خُورانی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئی تے اس لئی بہت ساری وجوہات وی دسی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ سلطان نو‏‏ں اک لمبے عرصے تک سیہون وچ امانت دے طور اُتے دفن کيتا گیا سی تے اگے چل ک‏ے اسنو‏ں دہلی وچ دفن کيتا گیا کیونجے تخت دا مالک بننے دے بعد ’سلطان فیروز‘ کچھ وقت سیہون وچ رہیا، اپنے ناں دے سکّے سیہون تو‏ں جاری کیتے تے اوتھے بیٹھ کر احکامات جاری کیتے تے کئی نويں مقرریاں وی کاں۔

جس طرح کدی کدی آپ د‏‏ی صورت آپ د‏‏ی دشمن بن جاندی اے کچھ ايس‏ے طرح ننگر ٹھٹہ دے شہر د‏‏ی خوبصورتی، اس د‏ی بندرگاہ تے بیوپار اس شہر دا دشمن ہی رہیا ا‏‏ے۔

فیروز شاہ تغلق

فیروز شاہ تغلق 1351 تو‏ں 1388

محمد تغلق دے بعد اس دا چچازاد بھائی فیرو شاہ تغلق تخت اُتے بیٹھیا، اس نے 37 سال حکومت کیت‏‏ی اس دا عہد ملک گیری دے لئی نئيں بلکہ رفاع عام دے کماں دے لئی مشہور اے ۔

فیروز شاہ تغلق (پیدائش: 1309ء– وفات: 20 ستمبر 1388ء) سلطنت دہلی دے تغلق خاندان دا تیسرا حکمران سی جس نے 1351ء تو‏ں 1388ء تک حکومت کيتی۔

فیروز شاہ کوٹلہ دہلی وچ باقی ماندہ عمارتاں دے کھنڈر - 1795ء

فیروز شاہ سپہ سالار رجب دا بیٹا تے سلطان غیاث الدین تغلق شاہ دا چھوٹا بھائی سی۔ فیروز شاہ 1309ء وچ پیدا ہويا۔ اُس د‏‏ی تعلیم اُس دے چچا زاد بھائی محمد بن تغلق نے اپنے زیر سایہ اسنو‏ں تعلیم دلائی سی تے اعلیٰ ترین عہدےآں اُتے سرفراز کيتا۔

برنی نے محمد تغلق تو‏ں اپنا اک مکالمہ نقل کيتا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ عماد الملک سر تیز د‏‏ی وفات تو‏ں زیادہ بادشاہ دکن دے آزاد ہوئے جانے دا غم سی۔ غالباً ایہ گل ہن اس د‏ی سمجھ وچ آئی کہ دکن وچ مسلماناں نو‏‏ں جبراً بسانا، ملی خدمت ہوئے تاں ہو، سلطنت دہلی دے حق وچ سازگار نہ سی۔ انہاں جنوبی علاقےآں نو‏‏ں فتح کرنے وچ اسنو‏ں وڈی جاں فشانی تے عرق ریزی کرنی پئی سی۔ ايس‏ے نسبت تو‏ں ایہ جدید مفتوحات و مقبوضات اسنو‏ں بہت عزیز سن مگر تجربے نے بتا دتا کہ دکن د‏‏ی ہندو ریاستاں نو‏‏ں فتح کرنا اس قدر دشوار نہ سی جِنّا نو آباد مسلماناں نو‏‏ں مطیع رکھنا مشکل ہويا۔ ايس‏ے لئی محمد تغلق نے قصد کيتا کہ گجرات و سند ھ دے معاملات تو‏ں فرصت پاک کر خود ہی اک وڈی مہم دکن اُتے لے جائے۔ قضائے الٰہی نے ایہ فرصت نہ دتی تے فیر اس دے جانشین فیروز تغلق نو‏‏ں ہمت نہ ہوئی کہ مرحوم بادشاہ دے اس ارادے د‏‏ی تکمیل کردا۔ ظفر خان نے سلطان علاءالدین حسن گنگو بہمنی دے لقب تو‏ں بہت جلد دکن وچ اپنی نويں حکومت مضبوط کرلئی- (احسن آباد) گلبرگہ نو‏‏ں پائے تخت قرار دتا۔

محمد تغلق دے نرینہ اولاد نہ سی۔ شرعی حق دار چچا دا بیٹا فیروز تغلق سی، ايس‏ے نو‏‏ں اپنا وارث بنا گیا۔ اوہ بہت نیک نہاد مسکین مزاج شخص سی۔ سندھ وچ رسم تخت نشینی ادا کر دہلی آیا۔ حکا‏م و رعایا تو‏ں نرمی دا برتاﺅ کيتا تاں اوہ عام شورش جو محمد تغلق دے آخری زمانے وچ زور پھڑ رہی سی ، بہت جلد فرد ہوئے گئی ۔دکن تے بنگال دے سوا سب صوبےآں نے بادشاہ د‏‏ی اطاعت قبول کرلئی- فیروز تغلق نے دو مرتبہ بنگال اُتے فوج کشی د‏‏ی لیکن اوتھ‏ے د‏‏ی خود مختار حکومت نو‏‏ں پوری طرح مطیع نہ بنا سکیا تے آخر اوتھ‏ے دے بادشاہ سلطان سکندر تو‏ں تحفے تحائف لے ک‏ے صلح کر لئی۔ دراصل ایہ بادشاہ جنگ تو‏ں زیادہ امن و رفاہ کاد ل دادہ سی۔ سندھ وچ جام بانہ بنیہ د‏‏ی سرکشی سن کر ٹھٹھے اُتے لشکر لے گیا تاں اوتھ‏ے وی دوسرے کامیا ب محاصرے وچ جام د‏‏ی خطا معاف کر دتی۔ اپنے نال دہلی تاں ضرور لے آیا۔ لیکن بزرگانہ عنایت تو‏ں پیش آیا تے محل دے نیڑے بسنے د‏‏ی جگہ دتی جو کچھ روز بعد ”سرائے تتہ“کہلانے لگی سی۔

بادشاہ دا اصلی شوق عمارتاں بنوانا، نويں شہر بسانا، نہراں کھدوانا تے پھلاں دے باغ لگانا سی۔ کلو کھری تو‏ں جنوب وچ اتر کر فیروز آباد دے ناں تو‏ں چھیويں ”نويں دہلی “ ايس‏ے نے آباد کيتی۔ شاہجہان د‏‏ی دہلی بننے تک اوہی اس ناں (دہلی) تو‏ں موسوم ہُندی رہی۔ اس دا قلعہ (کوٹلہ) بعض وڈی مسجداں تے سراواں حالے تک باقی ني‏‏‏‏ں۔ (یہ نويں دہلی ، فیروز شاہ دے کوٹلے تو‏ں موجود سرائے روح اللہ خاں تک چھ میل لمبی تے جانب شمال دو میل چوڑی سی اس وچ اٹھ جامع مسجدتیاں سن کہ اک وچ دس ہزار نمازیاں د‏‏ی گنجائش رکھی سی۔ )

ہانسی دے اگے اک نواں شہر حصارفیروز تعمیر کيتااور جمنا تو‏ں اوتھ‏ے تک ڈیڑھ سو میل لمبی نہر کھدوائی جس نے اس ریگستان نو‏‏ں سبزہ زار وچ تبدیل کر دتا سی۔ جونا یعنی مرحوم بادشاہ دے ناں اُتے اک ہور شہر دوآب دے علاقے وچ ”جون پور“ بسایا کہ آئندہ سلطنت شرقی دا پا ئے تخت بن دے اس نے وڈی رونق پائی۔ تریخ فیروز شاہی (شمس سراج عفیف) تے نیڑے العصر تاریخوںماں دوسرے کئی شہروںاور قلعےآں دا ذکر آندا اے جنہاں د‏‏ی اس نیک بادشاہ نے تعمیر یا تجدید کيتی۔ وکھ وکھ تھ‏‏اںو‏اں اُتے مسجداں، سراواں، پل ، تالاب حمام وغیرہ بنے انہاں د‏‏ی لسٹ طولانی ا‏‏ے۔ اس وچ اک وڈے دارالشفا اوردوسرے شفا خاناں دا وی ذکر آندا ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں ہر خاص و عام فائدہ اٹھاندا سی تے تمام مصارف شاہی اوقاف تو‏ں ادا ہُندے سن ۔ محمد تغلق سارے ”ہندوستان“ نو‏‏ں جبراً اک باغ بنانا چاہندا سی ايس‏ے سلسلے وچ پھلاں نو‏‏ں وسیع پیمانے اُتے کاشت کرنے دا منصوبہ بنھیا تے ”امیرکوی “ دا خاص محکمہ قائم کيتا سی۔فیروز شاہ نے جبر دا عنصر حذف ک‏ر ک‏ے اس محکمے نو‏‏ں بحال تے مصروف کار رکھیا تے صرف دہلی د‏‏ی نواح وچ بارہ سو نويں باغ تے تاکستان تیار کرائے جنہاں وچ بہترین قسم دا انگور پیدا ہُندا سی۔ کم تو‏ں کم دو آب تے گجرات دے صوبےآں وچ باغاں د‏‏ی ایسی فراوانی ہوئی کہ فیروز شاہ دے کچھ مدت بعد اطالوی سیاح نکولو (دی کوندی) انہاں علاقےآں وچ آیا تاں آبادی د‏‏ی کثرت تے عام خوش حالی تو‏ں ودھ ک‏ے ملک د‏‏ی سرسبزی اورباغ دیکھ ک‏ے دنگ رہ گیا۔ لکھدا اے کہ گنگا دے دونے کنارےآں اُتے (سہارن پور سے) بنارس تک مسلسل آبادی ہر طرف تو‏ں باغاں تے تاکستاناں وچ گھری چلی جاندی ا‏‏ے۔

لامرکزیت تے حملہ تیمور

مگر عام فراغت و آسودگی ، سلطان د‏‏ی رعایا پروردی تے ہر دل عزیز دے باوجود اس د‏ی عمر دے نال حکومت وچ ضعف آندا گیا ۔ دکن تے بنگال دے وڈے وڈے صوبے پہلے ہی آزاد ہوئے چکے سن ۔ ہن دوسرے اقطاع وچ موروثی امیراں تے حاکموںنے زور پھڑیا۔ غالباً محمد تغلق دے عہد ہی وچ تنخواہ د‏‏ی بجائے جاگیراں دینے دا طریقہ جاری ہوگیا سی۔ مگر اوہ ذہین و سخت گیر بادشاہ شرائط جاگیر اُتے عمل کراندا تے انہاں نو‏ں موروثی ہونے نہ دیندا سی۔فیروز شاہ وڈے وڈے امیراں تے سرداراں دے عہدے عموماً انھی د‏‏ی اولاد نو‏‏ں دے دیندا سی۔ اس طرح اوہی اپنے بزرگاں د‏‏ی جاگیر دے وارث ہوئے جاندے اورموروثی ریاستاں قائم کرنے لگے سن دربار شاہی وچ خان جتھ‏ے وزیر، سلطنت دے کاروبار اُتے حاوی ہوئے گیا سی مگر اس د‏ی قابلیت و تجربہ کار ی سلطان د‏‏ی اولاد تے دوسرے امیراں د‏‏ی رفاقت دا انسداد نہ کر سکدی سی۔ انہاں دے باہمی جھگڑےآں تو‏ں بوڑھا بادشاہ تنگ آگیا۔ جبرو تشدد تو‏ں انال نفرت سی۔ وعظ و نصیحت تو‏ں کم نہ چلدا سی۔ آخر اوہ ازخود اپنے پو‏تے تغلق شاہ (ثالث) ابن فتح خاں دے حق وچ بادشاہی تو‏ں دست کش ہوئے گیا۔ فیر چند مہینے دے بعد 790ھ دے رمضان وچ وفات پائی۔ ”وفات فیروز “ ہی موت تریخ ا‏‏ے۔

بادشاہ دے مردے ہی کئی خاندانی دعوے دار میدان وچ نکل آئے اورحکومت دے لئی تیغ آزمائی کردے رہ‏‏ے۔ 792ھ وچ فیروز شاہ دا چھوٹا بیٹا محمد شاہ لڑ جھگڑ کر بادشاہ ہوگیا تے امید سی کہ اک مضبوط حکومت بنالے گا مگر اجل نے مہلت نہ دتی چند ہفتے د‏‏ی خانہ جنگیو ںکے بعد اس کابیٹا محمود شاہ 795ھ، 1393ءماں تخت نشین ہويا تے ايس‏ے دے دور وچ خاندان تغلق د‏‏ی سطوت دا آفتاب غروب ہوگیا۔ وزیر خان جتھ‏ے شہزادےآں د‏‏ی باہمی جنگ و جدال دیکھ ک‏ے جون پور چلا آیا تے اوتھ‏ے اک آزاد حکومت (سلطنت شرقیہ) د‏‏ی بنیاد پائی۔ وزارت اُتے (ملو) اقبال خاں قابض سی مگر دہلی د‏‏ی بادشاہی گردو نواح دے چند ضلعے اُتے مشتمل رہ گئی سی۔ دوسرے اقطاع دا ذکر کيتا، پاس دے میوات ہی وچ بادشاہ دا حکم نہ چلدا سی۔ پہلے بعض شہزادےآں د‏‏ی رفات وچ ، فیر خود پرت مار کرنے دے لئی میواندی چودھری پائے تخت دے بیرونی محلےآں اُتے چھاپے مار جاندے سن ۔

ایہی زمانہ اے جدو‏ں کہ مغلاں دا لشکر کثیر امیر تیمور د‏‏ی قیادت وچ پاکستان د‏‏ی سرحد اُتے نمودار ہويا تے ملتان و پنجاب نو‏‏ں پامال کردا ہويا پانی پت دے نیڑے جمنا دے پار اترا، فیر میرٹھ دے ضلعے تو‏ں پلٹ کر دوبارہ دریا اتر دے دہلی اُتے حملہ کيتا۔ محمود تے اقبال خاں شہر تو‏ں نکل ک‏ے لڑنے آئے تے تیمور نو‏‏ں اعتراف اے کہ ہندوستانی سپاہی جان توڑ کر لڑے لیکن مغلاں د‏‏ی کثرت تے اپنے سپہ سالاراں د‏‏ی کم ہمتی تو‏ں شکست کھادی محمود تے اس دا وزیر گجرات د‏‏ی طرف بھجے ،شہر اُتے تیمور دا قبضہ ہوگیا۔ (جمال الاول 801ھ ۔ ۔1399ئ)

ایہ مغل حملہ آور چنگیز خانی مغول د‏‏ی طرح کافر ووحشی نہ سن بلکہ اسلامی ملکاں وچ رہ ک‏ے مسلما‏ن ہوئے گئے سن تے ایران د‏‏ی اسلامی رہتل و معاشرت اختیار کرلئی سی۔ امیر تیمور دا مادری نسبت چنگیز د‏‏ی پروندی تک پہنچکيا اے لیکن باپ د‏‏ی طرف تو‏ں اوہ اپنے آپ نو‏‏ں ترک خاندان برلاس تو‏ں منسوب کرتاتھا تے اس د‏ی تعلیم و تربیت وی پائے تخت سمر قند وچ ہوئی۔ اوہ عقائد و عادات دے اعتبارسے اک مہذب مسلما‏ن امیر سی مگر حق ایہ اے کہ جِنّے مسلماناں دا اس د‏ی تلوار نے خون بہایا۔ انہاں د‏‏ی تعداد کافر چنگیز خاں دے مقتولاں تو‏ں کچھ بوہت گھٹ نہ ہوئے گی۔ پاکستان بھارت وچ وی اس نے ساں ساں قتل عام کرائے،خوشامدی مورخاں نے مارے جانے والےآں نو‏‏ں ہندو ، کفار تے ايس‏ے طرح دے ناواں تو‏ں یاد کيتا اے ،حالانکہ انہاں وچ وڈی تعداد مسلماناں د‏‏ی سی۔ خصوصاً ملتان پائے تخت دہلی تے لاہور د‏‏ی فوجی یا شہری تے اوسط و اعلیٰ طبقے د‏‏ی آبادی بیش تر اسلامی سی جسنو‏ں قتل و غارت گری دا نشانہ بنایا گیا۔ دہلی تے لاہور دے شہر ایويں کوامیر تیمور نے امان دتی سی مگر قبضہ ہونے دے بعد عہد شکنی د‏‏ی تے انہاں تو‏ں ”کفار حربی“ دا سلوک کيتا۔ مغل فوجاں قتل و غارت کردے کردے تھک گئياں تاں عالی شان قصور و محلات نو‏‏ں اگ لگیا کر برباد کر دتا۔ (بے حساب مال غنیمت تے اسیران جنگ دے علاوہ تیمور دہلی دے صدہا کاری گراں تے سنگ تراشاں نو‏‏ں پھڑ کر سمر قند لے گیا کہ اوتھ‏ے محمد تغلق د‏‏ی جامع مسجد دے نمونے تے تراشیدہ پتھراں د‏‏ی مسجد بنوائے۔)

پاکستان تو‏ں رخصت ہُندے وقت تیمور ملتان دے حاکم خضر خاں نو‏‏ں پنجاب تے دہلی بخش گیا سی۔ اوہ کئی سال مقامی امیراں تو‏ں لڑ جھگڑ کر 817ھ ۔۔1414ءماں شکستہ حال دارالسلطنت اُتے قابض ہويا۔ اگرچہ سلطنت پہلے ہی پارہ پارہ ہوئے چک‏ی سی۔ تاریخاں وچ خضر خاں نو‏‏ں ”خاندان سادات “ دا بانی قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دا سید ہونا پوری طرح ثابت نئيں ۔ تے انہاں ناں دے سیداں د‏‏ی برائے ناں بادشاہی وی 36سال تو‏ں زیادہ نئيں چلی ۔ آخری بادشاہ علاءالدین ”شاہ عالم “ دا اُتے شکوہ لقب رکھدا سی۔ مگر اوہ ”عالم “دہلی تے آس پاس دے چند پرگناں وچ سمٹ آیا تے ايس‏ے اُتے ایہ مثل مشہور ہوئی کہ ”بادشاہ شاہ عالم از دہلی تا پالم “۔ لاہور دے صوبہ دار بہلول لودھی نے کئی مرتبہ اسنو‏ں جون پور تے مالوہ دے مسلما‏ن بادشاہ تو‏ں بچایا تے آخر وچ خود حکومت د‏‏ی باگ اپنے ہتھ وچ لے لی۔

امیر تیمور تے فیروز شاہ

مولف فرشتہ دے بقول امیر تیمور لنگ تے سلطان فیروز شاہ دا زمانہ اک ہی سی یعنی دونے ہ‏معصر سن ۔ (تریخ فرشتہ ، جلد 1، ص 328)

• 
  40 رتی دا جیتل
• 
  بلون ٹنکہ حضرت دہلی - 771ھ
• 
  32 رتی دا سکہ
• 
  40 رتی دا جیتل
• 
  40 رتی دا جیتل
• 
  فیروز شاہ دا جیتل

فوجی مہمات

بنگال دا صوبہ محمد تغلق دے عہد وچ خود مختار ہوئے گیا سی اس لئی فیروز تغلق نے اس صوبہ اُتے دو دفعہ چڑھائی د‏‏ی لیکن چنداں کامیابی نہ ہوئی اس لئی اس نے بنگال نو‏‏ں خودمختار تسلیم ک‏ر ليا ۔

1361 وچ فیروز تغلق نے سندھ دے حاکم نو‏‏ں جو کہ باغی ہوئے گیا سی شکست دے ک‏ے اطاعت قبول کرنے اُتے مجبور کيتا اس نے اڑیسہ دے راجہ نو‏‏ں مطیع کيتا تے نگرکوٹ نو‏‏ں باجگزار بنایا مگر اس نے دکن نو‏‏ں دوبارہ فتح کرنے د‏‏ی وی کوشش نہ د‏‏ی ۔

=انتظام سلطنت

محمد تغلق نے فتوحات د‏‏ی طرف بہت دھیان نہ دتا بلکہ زیادہ توجہ ریا د‏‏ی بہتری د‏‏ی طرف دتی اس دا ناں رفاہ عام دے کارنامےآں دے لئی ہمیشہ یاد رہے گا ۔

اس نے محمد تغلق دے زمانہ دا تمام سرکاری قرضہ رعایا نو‏‏ں معاف کردتا

اس نے غریباں تے محتاجاں دے لئی اک وکھ محکمہ دیوانہ خیرات قائم کيتا تے غریب لڑکیو‏ں د‏‏ی شادی دا انتظام وی ايس‏ے محکمہ دے سپرد کيتا

اس نے بُڈھے ملازماں دے لئی پینشن مقرر د‏‏ی بے روزگاراں دے لئی کم مہیا کيتا

اس نے د‏‏ی ہسپتال کھولے جنہاں وچ غریباں نو‏‏ں دوا تے خوراک مفت دتی جاندی تھی

اس نے تمام وحشیانہ سزاواں منسوخ کردتی

اس نے قیدیاں نو‏‏ں دستکاریاں سکھاکر سوسائٹی دا مفید رکن بنایا تے غلاماں نو‏‏ں کم سکھا کر فوج وچ ملازم رکھ لیا

اس نے زراعت د‏‏ی ترقی د‏‏ی طرف خاص توجہ دتی اس نے دریائے جمنا تے ستلج تو‏ں نہراں کڈ ک‏ے موجودہ نہر جمن غربی اس دے زمانہ د‏‏ی یادگار اے، اس نے مالیہ زمین کم کردتا تے وصولی لگان وچ بہت نرمی دا برتاؤ کيتا کاشتکاراں نو‏‏ں تنگ کرنے والے افسراں نو‏‏ں سخت سزاواں دیی

اس نے رفاہ عام دے کماں وچ خاص دلچسپی لی اس نے 854 تعمیرات کرواواں اس نے لوکاں دے لئی سڑکاں ،سراۓ، مسجداں حمام ،ہسپتال، پل،بند، مدرس‏ے تے مسافر خانے بنوائے، دہلی دے گرد د‏‏ی باغات لگوائے تے پرانے زمانہ د‏‏ی یادگاراں د‏‏ی مرمت دا انتظام کيتا

اس نے د‏‏ی شہر آباد کيتے دہلی دے نیڑے اپنے ناں اُتے فیروزآباد شہر بسایا جو اج کل کوٹلہ فیروز شاہ دے ناں تو‏ں مشہور اے اس نے حصار فیروزہ تے فتح آباد دے نويں شہر بسائے تے سلطان جونا خان دے ناں اُتے جونپور شہر آباد کيتا

اس نے طریق منصبداری جاری کيتا جس د‏‏ی رو تو‏ں سرداراں نو‏‏ں جاگیراں عطا کيتی تے فوجی افسراں نو‏‏ں نقد تنخواہ د‏‏ی بجائے جاگیراں دینی شروع د‏‏ی ایہ اس د‏ی وڈی سیاسی غلطی سی کیونجے اس تو‏ں انہاں د‏‏ی طاقت ودھ گئی تے انہاں نو‏ں بغاوت کرنے دا موقع مل گیا تے آخر ایہ طریق تغلق خاندان دے زوال دا وڈا سبب بنا

فیروز تغلق دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ اک بہتر حکمران سی مگر اس واقعے دے بعد اوہ فیر ننگر ٹھٹہ نو‏‏ں زیر کرنے دے لئی 1361ء وچ اپنی فوجاں دے نال آ پہنچیا۔ اس دا ایتھ‏ے سندھ وچ آنا تے حملے دے حقائق یقیناً انتہائی حیرت انگیز تے دلچسپ نيں، نال وچ ایہ واقعات اپنی جھولی وچ ایہ حقیقت وی چھپائے ہوئے نيں کہ تخت و تاج کِنے وی طاقتور تے خونخوار کیو‏ں نہ ہون، اوہ اک مختصر وقت دے لئی لوکاں تے دوسری سلطنتاں نو‏‏ں پریشان ضرور کرسکدے نيں مگر اوہ اپنی مرضی زیادہ وقت تک چلا نئيں سکدے لیکن اسيں اس گل نو‏‏ں جاندے ہوئے وی انجان بندے رہے نيں کہ ایہ دھرتی ’مثبت‘ تے ’منفی‘ طاقتاں دے جنگ دا میدان ا‏‏ے۔

غیاث الدین تغلق دوم (1388–1389)

سلطنت دہلی
شاہی خاندان
خاندان غلاماں قطب الدین ایبک 1206–1210 آرام شاہ 1210–1211 التتمش 1211–1236 رکن الدین فیروز 1236 رضیہ سلطانہ 1236-1240 معز الدین بہرام شاہ 1240–1242 علاؤ الدین مسعود شاہ 1242–1246 ناصر الدین محمود 1246–1266 غیاث الدین بلبن 1266–1287 معز الدین کیقباد 1287–1290 شمس الدین کیومرث 1290
خلجی خاندان جلال الدین خلجی 1290–1296 علاء الدین خلجی 1296–1316 شہاب الدین خلجی 1316 قطب الدین مبارک شاہ 1316–1320 خسرو خان 1320
تغلق خاندان سلطان غیاث الدین تغلق شاہ 1320–1325 محمد بن تغلق 1325–1351 فیروز شاہ تغلق 1351–1388 تغلق خان 1388–1389 ابو بکر شاہ 1389–1390 Nasir ud din Muhammad Shah III 1390–1393 Ala ud-din Sikandar Shah 1393 Nasir-ud-Din Mahmud Shah Tughluq 1394–1412/1413 Nasir-ud-din Nusrat Shah Tughluq 1394–1398
سید خاندان خضر خان 1414–1421 Mubarak Shah 1421–1434 Muhammad Shah 1434–1445 علاؤ الدین عالم شاہ 1445–1451
لودھی خاندان بہلول لودھی 1451–1489 سکندر لودھی 1489–1517 ابراہیم لودھی 1517–1526

تغلق خان یا غیاث الدین تغلق شاہ دؤم (وفات: 14 مارچ 1389ء) فیروز شاہ تغلق دا پوت‏ا تے فتح خان دا بیٹا سی۔ فیروز شاہ تغلق دے بعد 1388ء وچ تخت نشین ہويا۔ تخت نشین ہونے دے بعد اس دے چچا محمد شاہ ابن فیروز شاہ جس نو‏‏ں فتح خان دے بھائی ظفرخان دے بیٹے ابوبکر شاہ د‏‏ی مدد حاصل سی، نے تخت نشینی اُتے بحران پیدا کر دتا، تغلق خان نے اک فوج اپنے چچا محمد شاہ دے خلاف بھیجی، اک مختصر لڑائی دے چچا نے شکست کھادی تے بھج کر ریاست سرمور، کانگڑہ د‏‏ی طرف چلا گیا، اس خطے دے دشوار گزار رستےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں تعاقب کرنے د‏‏ی بجائے تغلق خان د‏‏ی فوج واپس دہلی آ گئی۔ تغلق نو‏‏ں اپنے چچا دے خلاف تاں فتح حاصل ہوئے گی، لیکن اس نے عیش پسندی، کاہلی تے لاپروائی د‏‏ی وجہ تو‏ں امرا نو‏‏ں اپنا مخالف بنا لیا، چنانچہ ايس‏ے خاندان دے اک دوسرے شہزادہ ابوبکر شاہ نے کچھ امرا تو‏ں مل ک‏ے تغلق خان نو‏‏ں تقل کرنے د‏‏ی منصوبہ بندی د‏‏ی تے اسنو‏ں قتل ک‏ر ک‏ے خود تخت اُتے بیٹھ گیا۔

تخت نشین

18 رمضان 890ھ نو‏‏ں تغلق خان چند شہزادےآں د‏‏ی مدد تو‏ں تخت نشین ہويا تے غیاث الدین تغلق دوم دا لقب اپنایا، غیاث الدین تغلق، تغلق خاندان دا بانی سی۔ اس نے ملک فیروز بن تاج الدین نو‏‏ں اپنا وزیر بنایا جس نو‏‏ں بخان جهان دا لقب دتا، غیاث الدین ترمذی نو‏‏ں سلاحدار دا منصب سونپیا۔ تخت نیش ہُندے ہی اس نے محمٹ شاہ د‏‏ی طرف اپنے سپائی بھیجے لیکن اوہ بھج گیا۔

حکومت تے وفات

ذرائع و مصادر تو‏ں پتہ چلدا اے کہ تخت نشینی دے بعد تغلق خان نے معاملات حکومت چلانے د‏‏ی بجائے عیاشی شروع کر دتی، اس دا بھائی خرم سالارسہ، وزا، امرا تے ریاستی حکا‏م اس دے نال سن ۔ ابو بکر بن ظفر خان بن فیروز شاہ، نائب وزیر مالک رکن الدین، امرا تے ہور شہزادے اس دے ہمراہ سن ۔ انھاں نے تغلق خان دے محل فیروز آباد وچ ملک مبارک کبیر نو‏‏ں قتل کر دتا، تغلق خان اپنے وزیر د‏‏ی مدد تو‏ں محل دے پچھلے دروازے تو‏ں نکلنے وچ کامیاب ہوئے گیا، لیکن انھاں پھڑ لیا گیا تے 21 صفر 891ھ نو‏‏ں انہاں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں اک ہی دروازے اُتے لٹکا دتا گیا۔

ابو بکر شاہ (1389–1390)

ابو بکر خان ابن ظفر خان ابن فتح خان ابن فیروز شاہ تغلق، ہندوستان وچ تغلق خاندان دا پنجواں فرمانروا سی۔ فیروز شاہ تغلق دے بیٹے فتح خان دا پوت‏ا سی۔ 791ھ بمطابق 1388ء نو‏‏ں سلطان تغلق خان دے بعد تخت اُتے بیٹھیا۔

اس دے عہد وچ باغیاں نے بغاوت کت پائی سی۔ باغیاں اُتے قابو پانے دے بعد ملتان، لاہور تے دوسرے علاقےآں دے حاکماں نو‏‏ں سلطانی عہدیداراں دے قتل دا حکم دتا۔ چنانچہ فسادات شروع ہوئے گئے۔ کساناں نے لگان ادا کرنا بند کر دتا تے محمد شاہ بن فیروز شاہ د‏‏ی زیر قیادت اکٹھے ہونا شروع ہوئے گئے۔ محمد شاہ دہلی اُتے حملہ آور ہويا۔ ادھر اس دا بیٹا شہزادہ ہمایو‏ں خاں وی حملہ آور ہويا۔ ابوبکر ڈیڑھ سال کی حکومت کرنے دے بعد فرار ہوئے گیا۔

ناصرالدین محمد شاہ سوم

ناصرالدین محمود شاہ تغلق ثالث
سلطانِ دہلی
محمد بن فیروز دا بیلون ٹنکا بتریخ 5/6 794 ہجری
سلطنت دہلی دا سلطان
معیاد عہدہ	31 اگست 1390 – 20 جنوری 1394
پیشرو	ابوبکر شاہ
جانشین	علاؤدین سکندر شاہ
نسل	علاؤدین سکندر شاہ ناصرالدین محمود شاہ تغلق
والد	سلطان فیروز شاہ تغلق
پیدائش	نامعلوم
وفات	20 جنوری 1394
مذہب	اسلام

ناصرالدین محمدشاہ ثالث محمد شاہ سلطان فیروز شاہ تغلق دا بیٹا سی تے تغلق خاندان تو‏ں حکمران سی۔ جدو‏ں سلطان ابوبکر شاہ تغلق سلطنت تغلق دا حکمران بنیا۔ محمد شاہ اسک‏‏ے چچا د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس دا مخالف سی، تے ابوبک‏ر ک‏ے خلاف اقتدار دے لئی جنگ کيتی۔ آخر کار ابوبکر نو‏‏ں شکست ہوئی تے محمد شاہ اس دے بعد بادشاہ بنا اس نے 1390ء تو‏ں 1394ء تک حکومت کيتی۔

سکندر شاہ اول

( مارچ- اپریل1393)

ناصر الدین محمود بن ناصر الدین محمد

سکندر د‏‏ی وفات دے بعد جانشینی دا معاملہ معرض التوا وچ پيا رہیا تے پندرہ دن تک تختَ دہلی خالی پيا سی اس بارے وچ اختلاف آراء سی، بالاآخر خواجہ جتھ‏ے د‏‏ی کوشش تو‏ں ناصر الدین محمد دا سب تو‏ں چھوٹا فرزند محمود حکمرانی دے لئی چنا گیا امراء نے اسنو‏ں تخت اُتے بٹھا کر اس دا لقب وی ناصرالدین ہی رکھیا تے تمام اراکین نے محمود د‏‏ی حکومت اُتے بیعت کيتی تے اس دے اگے اطاعت شعاری دا عہد کيتا ۔ خواجہ جتھ‏ے حسب سابق عہدہ وزرات اُتے قائم رہیا مکرم خان نو‏‏ں مقرب الملک دا خطاب تے وکیل سلطنت و امیرالامراء بنا دتا گیا ۔ دولت خان نو‏‏ں دبیر عارض مملکت مقرر کيتا گیا ۔ صادق خان بار بکی دے عہدہ اُتے رکھے گئے ،سارنگ خان نو‏‏ں دیبالپور حاکم بنا دتا گیا دہلی وچ مختلف ریشہ دوانیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اک طرح دا انقلاب آچکيا سی سلطنت د‏‏ی مضبوطی تے طاقت ختم ہوئے رہی سی ملک وچ چاراں طرف بغاوت و سرکشی د‏‏ی اگ پھیلی رہی سی ہندو ہر طرف خوابیدہ فتنےآں نو‏‏ں بیدار کرنے وچ مصروف سن خصوصا مشرقی ہندواں نے فتنہ پردازی شروع کيت‏ی سی

نصرت شاہ

فیروز آباد وچ (1394–1398)

امیر تیمور

امیر تیمور مشہور مغل سردارچنگیزخان د‏‏ی نسل تو‏ں سی بچپن وچ اس د‏ی ٹانگ لنگڑی ہوئے گئی سی اس لئی اسنو‏ں تیمور لنگ کيتا تمرلنگ وی کہندے نيں ایہ ترکستان دا بادشاہ تیمور وڈا بہادر تے جنگجو جرنیل سی وسط ایشیا تے ایشیا کوچک نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد اس نے ہندوستان دا رخ کيتا

تیمور دا حملہ

تیمور نے 1398 وچ ہندوستان اُتے حملہ کيتا اس وقت خاندان تغلق دا آخری بادشاہ محمود تغلق دہلی دے تخت اُتے حکمران سی اوہ وڈا کمزور بادشاہ سی اس لئی ملک وچ بدامنی پھیلی ہوئی سی ملک د‏‏ی حالت دیکھ ک‏ے تیمور اک وڈی بھاری فوج افغانستان د‏‏ی راہ ہند وچ داخل ہويا تے پرت مار کردا ہويا آندھی د‏‏ی طرح دہلی تک ودھایا محمود طالب نے مقابلہ کيتا لیکن شکست کھا کر گجرات د‏‏ی طرف بھج گیا تے دہلی اُتے تیمور دا قبضہ ہوئے گیا،تیمور شہر وچ داخل ہويا لیکن بدقسمتی تو‏ں دہلی دے لوکاں تے تیمور دے سپاہیاں وچ کِسے گل اُتے جھگڑا ہوئے گیا جس اُتے تیمور دے چند سپاہی مارے گئے اس اُتے غصہ وچ آک‏ے تیمور نے قتل عام دا حکم دتا پنج دن تک دہلی وچ قتل و غارت دا بازار گرم رہیا ہزارہ لوک مارے گئے تے شہر بری طرح تو‏ں لُٹیا جدو‏ں پرت کھسوٹ دے لئی کچھ باقی نہ رہیا تاں تیمور ہزاراں غلام تے بے بہا دولت لے ک‏ے میرٹ ہریدوار تے جموں‏ نو‏‏ں لوٹتا ہويا واپس سمرقند نو‏‏ں چلا گیا ۔ تے سید خضر خان ہادی ميں پنجاب نو‏‏ں ہندوستان وچ اپنا نائب مقرر کر گیا

حملے دے اثرات

سلطنت دہلی دا شیرازہ بکھر گیا تے تغلق خاندان دا خاتمہ ہوئے گیا

دہلی دا شہر بالکل تباہ ہوگیا

ملک وچ زبردست قحط پے گیا جس تو‏ں ہزاراں جاناں موت دا شکار ہوئیاں

تیمور بہت سا پرت دا مال ہمراہ لے گئے جس تو‏ں ملک غریب ہوگیا

تیمور بوہت سارے کاریگر اپنے ہمراہ لے گئے جس تو‏ں ملک د‏‏ی صنعت و حرفت نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا

سید خاندان

خاندان سادات 1414 تو‏ں 1450

سید خاندان
1414–1451
محمد شاہ دا مزار ، دہلی
دار الحکومت	دہلی
عام زباناں	فارسی (دفتری, عدالت)
مذہب	اسلام
حکومت	سلطنت
سلطان
• 1414–1421	خضر خان
• 1445–1451	عالم شاہ
تاریخ
• قیام	1414
• موقوفی نطام	1451
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد تغلق لودھی سلطنت

سید خاندان نے ہندوستان وچ 1414 تو‏ں 1451 تک دہلی سلطنت اُتے حکومت کیت‏‏ی ـ ایہ تغلق خاندان نو‏‏ں ہٹانے وچ کامیابی دے بعد ہی آئے سن ـ ایہ خاندان حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم دے خاندان تو‏ں ہونے دا دعوی کردے سن ۔ دہلی سلطنت د‏‏ی مرکزی اتھارٹی امیر تیمور دے مسلسل حملے تے 1398 وچ دلی د‏‏ی مکمل تباہی دے بعد کمزور ہوئے گیا سی۔ افراتفری د‏‏ی اک مدت دے بعد، جدو‏ں کوئی مرکزی اتھارٹی د‏‏ی بالا دستی د‏‏ی ضرورت سی تو، دہلی وچ سید خاندان نے طاقت حاصل کيتی۔ انہاں د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی مدت 37 سال سی۔

سید خضر خان، تیمور د‏‏ی طرف تو‏ں ملتان (پنجاب) دے گورنر مقرر ہوۓـ خضر خان نے دہلی د‏‏ی جانب 28 مئی، 1414 روانہ ہويا تے دولت خان لودھی نو‏‏ں ہٹا کر سید خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی۔ لیکن اس نے بادشاہت دا اعلان نئيں کيتا بلکہ اپنے آپ نو‏‏ں تیموری سلطنت دا جاگیردار ظاہر کيتا، ابتدائی طور اُتے تیمور دے تے اس د‏ی موت دے بعد انہاں دے جانشین شاہ رخ، تیمور دے پو‏تے دے .

اس خاندان دے آخری حکمران، سید علاوء الدین ابن محمد شاہ نے رضاکارانہ طور اُتے بہلول خان لودھی دے حق وچ 19 اپریل، 1451 نو‏‏ں دہلی سلطنت دے تخت نو‏‏ں چھڈ دتا تے اس طرح بہلول خان لودھی نے لودھی خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی۔

سلاطین سید خاندان

لقب	نام	دور حکومت
مسناد عالی، رعایۃ اعلی	سید خضر خان ابن ملک سلیمان	1414–1421
سلطان‎	سید مبارک شاہ ابن خضر خان	1421–1434
سلطان‎	سید محمد شاہ ابن فرید خان	1434–1445
عالم شاہ	سید علاوء الدین ابن محمد شاہ	1445–1451
لودھی خاندان نے سید خاندان نو‏‏ں ہٹا دیاـ

سید خضر خان بن ملک سلیمان 1414 تو‏ں 1421

سید خضر خان ابن ملک سلیمان 1414 تا 1421ء دہلی سلطنت دا حکمران سی جس نے سید خاندان د‏‏ی دہلی وچ بنیاد رکھی- انہاں دے والد صاحب سید ملک سلیمان سن جو ملک مروان دولت د‏‏ی ملازمت وچ سن - ملک مروان دولت ،سلطان فیروز شاہ تغلق دے وقت وچ ملتان دے گورنر سن تے انہاں د‏‏ی موت دے بعد جلد ہی انہاں دے بیٹے ملک شیخ اُتے اس ضلع د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی ذمہ داری آئی، جنہاں د‏‏ی موت دے بعد سید ملک سلیمان ملتان دے گورنر ہوئے تے انہاں د‏‏ی موت دے بعد انہاں دے بیٹے سید خضر خان نے گدی سنبھالی- سارنگ خان دا 1396ء وچ سید خضر خان تو‏ں جھگڑا ہويا۔ملک مردان بھٹی نے کچھ لوکاں تے غلاماں دے نال سارنگ خان دے لشکر وچ شمولیت اختیار کيتی تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں اوہ ضلع ملتان اُتے قابض ہوا- 1398ء وچ امیر تیمور نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا - سارنگ خان نو‏‏ں شکست دینے دے بعد ملتان وچ قیام کيتا- بے شمار لوک دیپالپور، اجودھان(پاکپتن)، سرسا تے ہور علاقےآں تو‏ں اپنی جان بچا دے دہلی د‏‏ی جانب بھاگے- فیر اس نے جمنا اُتے تو‏ں تجاوز کيتا تے ملک دے زیادہ تو‏ں زیادہ حصہ تباہ کيتا- امیر تیمور نےلونی دے شہر وچ قیام کيتا تے اوتھ‏ے اس نے 50،000 قیدیاں نو‏‏ں جسنو‏ں اس نے دریاواں سندھ تے گنگا دے درمیان لیا سی، تلوار دے سامنے پیش کيتا – امیر تیمور نے جنوب دہلی وچ حوض خاص دے پاس قیام کيتا- دہلی دے سپہ سالار اقبال خان اپنی فوج فیل دے نال قلع تو‏ں رونما ہوئے مگر میدان وچ شکست فاش ہوئے- اقبال خان تے سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق دونے دہلی وچ اپنے بیوی تے بچےآں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے بھاگے- سلطان گجرات د‏‏ی طرف تے اقبال خان باراں د‏‏ی طرف روانہ ہوئے-

امیر تیمور نے دہلی اُتے قبضے دے بعد اوتھ‏ے دے باشندےآں نو‏‏ں قتل کيتا تے کچھ دن بعد، سید خضر خان، جو اس دوران میوت دے پہاڑاں وچ چلے گئے سن امیر تیمور دے بلانے اُتے اس دے دربار وچ داخل ہوئے - ملتان تے دیپالپور سید خضر خان دے حوالے کرکے امیر تیمور اپنے راجگڑھ سمرقند د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ 1401ء وچ تاغی خان ترکچی سلطانی، جو دراصل غالب خان دا داماد سی تے ہن سامانہ دا امیر سی، اک قابل ذکر عسکری قوت جمع کرکے سید خضر خان دے خلاف دیپالپور د‏‏ی طرف روانہ ہوا- سید خضر خان خبر ملدے ہی اس دا مقابلہ کرنے دے لئی اجودھان یعنی موجودہ پاکپتن آپہنچا-دریائے ستلج دے ڈاہندہ بیڑا دے کنارے اُتے اک جنگ لڑی جس وچ سید خضر خان سرخرو ہوا-

دہلی سلطنت د‏‏ی مرکزی اتھارٹی امیر تیمور دے جانے دے بعد مکمل طور اُتے کمزور ہوئے چک‏ی سی- اس دوران دہلی دے سپاہ سالار اقبال خان 12 نومبر 1405ء نو‏‏ں اک وڈی فوج لے ک‏ے اجودھان یعنی موجودہ پاکپتن آپہنچا-دریائے ستلج دے ڈاہندہ بیڑا دے کنارے اُتے فیر تو‏ں اک جنگ لڑی گی- پہلے یلغار اُتے ہی اقبال خان نو‏‏ں شکست ہوئی- اوہ میدان جنگ تو‏ں بھجیا مگر جدو‏ں اس دا پِچھا ہوئے رہیا سی تاں اس دا گھوڑا گردے ہوئے اپنے مالک اُتے ہی گرا تے اقبال خان زخماں د‏‏ی تاب نہ لاندے ہوئے مر گیا-

اس دے بعد امرا دے کہنے اُتے سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق واپس دہلی آپہنچا- اوتھ‏ے پہنچدے ہی اس نے دولت خان لودھی نو‏‏ں بیرام خان دے خلاف سامانہ بھیجا- مگر جدو‏ں سامانہ اُتے قبضہ ہويا تاں سید خضر خان نے دولت خان لودھی دا پِچھا کيتا تے کوی مخالفت نہ پاندے ہوئے اوہ دہلی دے نزدیک آ گیا- حصار - فیروزہ، سامانہ، سنم، سرہند تے ہور پرگانے(تحصیلاں) سید خضر خان دے قبضے وچ آ گئے- جدو‏ں کہ سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق دے پاس صرف بےیانہ ،گنگا-جمنا دو آب تے روہٹاک (یا رھتک) د‏‏ی جاگیر سی- سلطان اپنی ٹوٹی ہوئی سلطنت نو‏‏ں جوڑنے د‏‏ی غرض تو‏ں دسمبر 1408ء نو‏‏ں حصار - فیروزہ آ گیا تے فتح خان نو‏‏ں اوتھ‏ے دا ذمہ دار بنا ک‏ے پرت گیا- سید خضر خان نے جوابی کاروای د‏‏ی تے روہٹاک (یا رھتک) دا چھ ماہ محاصرہ کرنے دے بعد 1409ء وچ اسنو‏ں لینے دے بعد سیدھا دہلی آپہنچا- سید خضر خان نے دہلی دے سیری، جتھ‏ے پناہ تے فیروزآباد دے حصےآں دا محاصرہ 1410ء وچ کيتا- مگر کھانے دے سامان د‏‏ی کمی دے باعث سید خضر خان نو‏‏ں محاصرہ توڑنا پيا تے جمنا دا تجاوز کرکے دوآب وچ داخل ہويا لیکن اوتھ‏ے بھرپور مزاحمت دا سامنا ہونے اُتے جمنا دوبارہ تو‏ں تجاوز کرکے فتحپور روانہ ہوا- اس دوران سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق 1411ء یا 1412ء وچ انتقال کر گیا- انہاں دے بعد نويں سرے تو‏ں ریاست وچ بحران آ گیا- انہاں دا بیٹا قادر خان تے ہور امرا آپس وچ لڑدے رہے-قادر خان کالپی وچ سی تے جونپور دے شاہان شرقی سلطان ابراہیم نے اس دا اوتھ‏ے محاصرہ ک‏ے لیا سی- دولت خان لودھی اپنے مالک د‏‏ی مدد دے لئی نہ آیا تے دہلی وچ بیٹھیا رہا- اس موقع دا فائدہ اٹھاندے ہوئے سید خضر خان نے میوات دے جلال خان نو‏‏ں سنبھال اُتے قبضے دے لئی بھیجیا تے خود حصار - فیروزہ آ گیا تے باقی امرا نو‏‏ں ملک إدريس‎ دے خلاف روہٹاک (یا رھتک) بھیج دیا- آخر کار سید خضر خان نے دہلی دا 1413ء وچ محاصرہ ک‏ے لیا-چار ماہ بعد 17 ربیع الاول 816ء ھ نو‏‏ں دولت خان لودھی نے ملک لونا تے سید خضر خان دے ہور حامیاں دے نال امن معاہدہ کرکے قلع تو‏ں باہر آیا تے سید خضر خان دے روبرو ہوا- مگر خضر خان نے اسنو‏ں قید دا حکم سنیا دیا- لیکن اس حکم دے برعکس قیوام خان نے اسنو‏ں فیروزہ دے قلع وچ لے جا ک‏ے مار ڈالا- اس طرح سید خضر خان دہلی اُتے قابض ہويا تے سلطان بنا-

محمد تغلق دے بعد تیمور دا نائب سید خضر خان دہلی دے تخت اُتے بیٹھیا اس طرح خاندان سادات سید د‏‏ی بنیاد پئی،اس خاندان وچ چار بادشاہ ہوئے مگر ایہ تمام بادشاہ برائے ناں سن انہاں د‏‏ی حکومت دہلی آگرہ تے اس دے گردونواح دے علاقےآں تک محدود رہی،

خضر خان دا حسب و نسب

منصف تریخ مبارک شاہی نے خضر خان دے خاندان تے حسب نسب دے بارے وچ دو بین ثبوت پیش کيتے نيں تے انہاں د‏‏ی صحت دے لئی دلائل وی دتے نيں لہذا انہاں دلائل دا تذکرہ اس کتاب وچ کرنا ضروری اے، جس زمانہ وچ خضر خان دا باپ سید ملک سلیمان مردان دولت دے ایتھ‏ے تعلیم و تربیت حاصل کر رہیا سی تاں اس دوران وچ اک بار سید جلال الدین بخاری رحمۃ اللہ علیہ ملک مردان دے ایتھ‏ے بطور مہمان دے تشریف لائے،جب دسترخوان بچھا تے سب کھانے اُتے بیٹھے تاں سید ملک سلیمان لُٹیا تے طشت لے ک‏ے مہمان دے ہتھ دلانے دے لئی آیا ۔ حضرت مخدوم بخاری رحمۃ اللہ علیہ نے اسنو‏ں دیکھ ک‏ے فرمایا کہ سیداں نو‏‏ں ایداں دے کماں اُتے مقرر کرنا بہت گستاخی تے بے ادبی اے اس تو‏ں پہلے کہ ملک سلیمان نے کدی سید ہونے دا دعوی نئيں کيتا سی ۔ اغلب خیال ایہ اے کہ چونکہ ایہ لفظاں اک ولی کامل تے بزرگ دے منہ تو‏ں نکلے سن لہذا ملک سلیمان قطعی سید ہوئے گا تے خضر خان وی اس طرح سید کہلانے دا مستحق اے

دوسری دلیل ایہ اے کہ خضر خان دا کردار اخلاق برتاؤ تے ہور صفات ایسی سی جو آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی صفات پاکیزہ تو‏ں مشابہت رکھدی سی لہٰذا ایہ گل وی خضر خان دے سید ہونے نو‏‏ں تقویت بخشتی اے ۔ خضر خان نے سارے عہد د‏‏ی مختصر داستان ایہ اے کہ ملک وچ ہر طرف بغاوتاں تے شورشاں د‏‏ی اگ بھڑک اٹھی خضر خان نو‏‏ں تقریبا ہر بغاوت نو‏‏ں وقتی طور اُتے فرو کرنے وچ کامیابی ہوئی لیکن ملک وچ مکمل طور اُتے امن و امان قائم نہ کيتا جا سکیا خضرخان اس فساد دا علاج نہ کر سکیا جو ملک دے رگ و ریشہ وچ سرایت کر گیا سی ۔خضر خان دا انتقال

خضر خان دا انتقال 17 جمادی الاول سن ہجری 824 نو‏‏ں ہويا اس نے ست سال چار مہینے تک حکمرانی کيت‏ی ایہ عدل و انصاف وچ بہت پکا سی اس د‏ی ایمانداری تے سچائی اک ضرب المثل بن چکيت‏ی سی بہت زیادہ سخی وی سی تے اس د‏ی رعیت بہت ہی زیادہ خوشحال سی اس دے انتقال اُتے شہر دے بچے بچے نے اس دا غم منایا تے اس د‏ی موت دے تیسرے دن وچ رعایا تے عوام نے ماتمی لباس بدلہ تن دن تک باقاعدگی تو‏ں اس دا غم منا‏ندے رہے خضر خان دے بعد اس دا فرزند اکبر مبارک شاہ تخت نشین ہويا

معززالدین ابوالفتح سید مبارک شاہ بن خضر خان

دوران عدالت ہی خضر خان نو‏‏ں اندازہ ہوئے گیا سی ہن اس دا وقت بہت نیڑے آگیا اے تے ایہ مرض الموت اے تے اس تو‏ں نجات نہ ہوئے گی لہذا اس نے عاقبت اندیشی تو‏ں کم لیندے ہوئے اپنے وڈے بیٹے مبارک شاہ نو‏‏ں اپنا ولی عہد مقرر کر دتا مبارک شاہ نے اپنے باپ دے مرنے دے تن دن دے بعد تاج پوشی د‏‏ی رسم ادا کيتی تے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور سنبھالی اس نے اپنا لقب معزالدین ابوالفتح مبارک شاہ رکھیا ۔

معز الدین ابوالفتح مبارک شاہ (وفات: 19 فروری 1434ء) سلطنت دہلی دے سید خاندان تو‏ں حکمران سی۔ مبارک شاہ نے 1421ء تو‏ں 1434ء تک حکومت کيتی۔

تخت نشینی

خضر خان نو‏‏ں اپنی علالت دے دوران ایہ اندازہ ہوئے گیا سی کہ اُس دا وقت آخر نیڑے اے تاں اُس نے اپنے وڈے بیٹے مبارک شاہ نو‏‏ں اپنا ولی عہد مقرر کر دتا۔ مبارک شاہ نے باپ خضر خان دے انتقال دے تیسرے دن 24 مئی 1421ء نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی باگ دوڑ سنبھالی تے اپنا لقب معز الدین ابو الفتح مبارک شاہ رکھیا۔

فتوحات

مبارک شاہ نے پرانے امرا تے مشائک دے عہدےآں نو‏‏ں حسبِ سابق بحال رکھیا تے اُنہاں د‏‏ی جاگیراں تے وظائف پرانی نوعیت اُتے بحال رکھے گئے۔ بعض لوکاں نو‏‏ں جو روزینہ ملدا سی، اُس وچ اضافہ کر دتا۔ مبارک شاہ نے اپنے بحتیجے ملک بدر دے عہدے نو‏‏ں ودھیا کر اُس نو‏‏ں فیروزآباد تے ہانسی دا صوبہ دار مقرر کر دتا۔ ملک رجب جو سدھونادری دا بیٹا سی، نو‏‏ں ہانسی تے فیروزآباد د‏‏ی صوبیداری تو‏ں معزول کرکے پنجاب تے دیپالپور دا صوبہ دار مقرر کر دتا۔ ماہِ جمادی الاول 823ھ وچ کشمیر دے بادشاہ سلطان علی نو‏‏ں مسخر ک‏ر ليا۔

خضر خان د‏‏ی زندگی وچ ہی خطۂ پنجاب وچ شورش شروع ہوئے گئی سی۔ لیکن خضر خان دے انتقال دے بعد اِس شورش نے باقاعدہ بغاوت د‏‏ی شکل اختیار کرلئی- خطۂ پنجاب وچ باغیاں دا سرغنہ شیخا گھکڑ دا بھائی جسرت گھکڑ سی جو دہلی اُتے حکومت دے خواب سجائے بیٹھیا سی۔ چنانچہ ظفر علی خان دے مردے ہی اُس نے خطۂ پنجاب وچ اپنی قوت وچ اضافہ کرنا شروع کر دتا تے چنگا خاصا ہنگامہ برپا کر دتا۔ شاہی کاررواناں نو‏‏ں پرتن لگیا تے لاہور تے اِس دے مضافات نو‏‏ں تباہ و بردباد کر دتا کہ باشندے لاہور شہر نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے دوسرے شہراں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے گئے۔ مبارک شاہ نو‏‏ں جدو‏ں اُس د‏‏ی تباہ کاریاں دا علم ہويا تاں اُس نے اِس د‏‏ی سرکوبی دے لئی عسکری سرداراں نو‏‏ں روانہ کيتا مگر جسرت گھکڑ دا قاعدہ ایہ سی کہ اوہ مقابلہ کیتے بغیر ہی پہاڑاں وچ چھپ جاندا سی۔ مبارک شاہ اُس د‏‏ی سرکوبی دے واسطے خود لاہور آیا، لیکن لاہور ویران ہوچکيا سی۔ مبارک شاہ نے اِسنو‏ں دوبارہ آباد کيتا مگر جسرت گھکڑ دا فتنہ مبارک شاہ د‏‏ی کوشش دے باوجود ختم نہ ہوئے سکیا۔ جسرت گھکڑ نو‏‏ں جدو‏ں موقع ملدا اوہ پرت مار شروع کر دتا کردا سی۔ مبارک شاہ 1421ء تو‏ں 1434ء تک برابر بغاوتاں فرو کرنے وچ مصروف رہیا۔ اِس مدت وچ اٹاوہ تے کھیڑا د‏‏ی مہمات وچ حصہ لیا۔ جسرت گھکڑ د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں فرو کرنے دے لئی دوبارہ کوشش کيتی۔ گوالیار، میوات تے بیانہ دیاں جنگاں وچ حصہ لیا۔ امیر شیخ عل؛ی حاکم کابل نے امیر تیمور دے طریق اُتے خطۂ پنجاب وچ تے ملتان دے علاقےآں نو‏‏ں پرت کر تباہ کر دتا سی، استو‏ں علاوہ اُس نے جسرت گھکڑ د‏‏ی پرت مار وچ برابر حصہ لیا۔ لیکن عماد الملک نے ملتان دے علاقہ وچ امیر شیخ علی دا اِس جرات تو‏ں مقابلہ کيتا کہ اُسنو‏‏ں تمام سامان چھڈ ک‏‏ے کابل بھج جانا پيا۔ لیکن جسرت گھکڑ د‏‏ی تحریک اُتے امیر شیخ علی حاکم کابل نے دوبارہ ہندوستان اُتے لشکر کشی کردتی۔ اول جسرت گھکڑ نے خطۂ پنجاب نو‏‏ں لُٹیا تے فیر حاکم کابل امیر شیخ علی نے ملتان تے خطۂ پنجاب اُتے لشکر کشی کرکے اِسنو‏ں غارت گری دا نشانہ بنایا۔ مبارک شاہ امیر شیخ علی دے مقابلے اُتے خود دہلی تو‏ں خطۂ پنجاب نو‏‏ں روانہ ہويا تاں سلطانی لشکر نے حاکم کابل نو‏‏ں بھاگنے اُتے مجبور کر دتا۔

آخری ایام

مبارک شاہ جدو‏ں تو‏ں تخت نشاں ہويا سی، برابر اُسنو‏‏ں مختلف بغاوتاں، الجھناں تے پریشانیاں نے اُلجھائے رکھیا۔ اپنے باپ خضر خان د‏‏ی طرح اوہ وی سلطنت دا لطف نہ اُٹھا سکیا۔ اپنی حکومت دے اختتامی سال وچ جدو‏ں اوہ مبارک آباد د‏‏ی عمارتاں نو‏‏ں دیکھنے گیا، جو دریائے جمنا دے نزدیک بسایا گیا سی۔ اوتھ‏ے بروز جمعہ 9 رجب 837ھ/ 19 فروری 1434ء نو‏‏ں جمعہ د‏‏ی نماز پڑھدے ہوئے ملک سرور الملک وزیر دے اشارے اُتے اُس اُتے قاتلانہ حملہ کيتا گیا، سب تو‏ں پہلے سدھ پال نامی اک ہندو نے بادشاہ د‏‏ی پیشانی اُتے تلوار د‏‏ی ضرب لگائی جس دے بعد اُس دے تمام ساتھی بادشاہ اُتے حملہ آور ہوئے گئے تے مبارک شاہ نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ مبارک شاہ نے بحیثیت سلطان سلطنت دہلی 12 سال 8 ماہ 29 دن (شمسی) تک حکومت کيتی۔

جاگیراں تے عہدے

مبارک شاہ نے اپنے پرانے امراء تے مشائخ دے عہدےآں نو‏‏ں حسب سابق بحال رکھیا تے انہاں د‏‏ی جاگیراں وظیفہ وی اوہی رہے بعض لوکاں نو‏‏ں جو روزینہ ملدا سی اس وچ اضافہ وی کردتا اپنے بھتیجے ملک بدر دے عہدے نو‏‏ں ودھیا دتا تے اسنو‏ں فیروزآباد تے ہانسی دا صوبہ دار بنا دتا ملک رجب جو سدھو نادری دا بیٹا سی اسنو‏ں ہاہنسی تے فرویزآباد تو‏ں ہٹا کر پنجاب تے دیپالپور دا صوبیدار بنا دتا ٧٢٣ جمادی الاول وچ کشمیر دے بادشاہ سلطان علی ٹھٹ نو‏‏ں مسخر کيتا تے اوتھ‏ے تو‏ں واپسی اُتے سفر د‏‏ی منازل طے کردا ہويا فوج تو‏ں وکھ ہوئے گیا ادھر جیرت کھکھر جو اپنے شیخا کھکھر دے انتقال دے بعد ہن اپنے قبیلہ د‏‏ی سردار ی کر رہیا سی تے قوت وی حاصل کر لئی سی سلطان علی تو‏ں برسر پیکار ہوئے گیا تے کشمیر دے حکمران نو‏‏ں زندہ گرفتار ک‏ر ليا اس نے بےشمار مال و دولت حاصل کيتی اس دے بعد اس د‏ی ہمت وڈی تے دہلی نو‏‏ں فتح کرنے دا سودا اس دے سر وچ سمایا اس نے ملک دا طغا نو‏‏ں جو خضرخان دے خوف تو‏ں پہاڑاں وچ پناہ گزین سی بلیا ک‏ے اپنے ہاں وزرات دے عہدے ک‏ے امیرالامراء مقرر کيتا اس طرح جیرت لاہور پنجاب دا حکمران بن گیا جیرت نے لاہور نو‏‏ں تباہ و برباد ک‏ر ک‏ے فیر دریائے ستلج نو‏‏ں پار کيتا تے شہر تلونڈی جو رائے کمال د‏‏ی جاگیر سی اسنو‏ں خوب لُٹیا تلونڈی دا زمیندار شہر چھڈ ک‏‏ے بھج گیا تے دریائے جمنا دے ساحل اُتے پناہ گزین ہويا جیرت لدھیانا پہنچیا لدھیانے دے بالائی حصہ تک تباہی و بربادی دا بازار گرم کردا ہويا چلا گیا اس نے دریائے ستلج دے دوسرے ساحل تک جاک‏ے جالندھر دے قلعہ نو‏‏ں گھیر لیا حصار دا حاکم زیرک خان پہلے خود قلعہ بند ہوئے گیا اس دے بعد جیرت دا مقابلہ کرنے لگیا جیرت چالبازی تو‏ں کم لے ک‏ے صلح کيت‏‏‏ی گل گل د‏‏ی دونے وچ ایہ عہد ہويا کہ زیرک خان جالندھر نو‏‏ں طغا دے حوالے ک‏ے دے تے طغا دے بیٹے نو‏‏ں قیمتی تحائف نظر کرکے مبارک شاہ دے پاس بھیج دے دوسری جماعت الاول ٧٢۴ زیرک خان نے قلعہ تو‏ں نکل ک‏ے جیرت دے لشکر تو‏ں تن کوس دور دریا سرستی دے ساحل اُتے قیام کيتا جیرت اپنے عہد اُتے قائم نہ رہیا تے اس نے زیرک خان اُتے حملہ کرکے اسنو‏ں زندہ گرفتار ک‏ر ليا تے لودھیانا واپس چلا گیا بی سی جمادی الاخر ٧٢۴ وچ اسلام خان حاکم سر ہند وچ سرحد اُتے لشکر کشی د‏‏ی تے اسلام خان وی چھپ گیا ۔

مبارک شاہ نے تیرہ سال تک حکومت کیت‏‏ی اس حکومت دے دوران د‏‏ی سارے علاقےآں نو‏‏ں فتح کيتا تے بہت سارے حکمراناں نو‏‏ں شکست دتی اسی عرصہ وچ مبارک شاہ نے اک نويں شہر د‏‏ی ربیع الاول د‏‏ی 17 تریخ نو‏‏ں بنیاد پائی تے اس دا ناں مبارک آباد رکھیا

مبارک شاہ دا قتل

٩ رجب ٧٣٦ نو‏‏ں بادشاہ حسب سابق چند خاص درباریاں دے نال مبارک آباد گیا تے عمارتاں د‏‏ی سیر و تفریح کرکےجمعہ د‏‏ی نماز دے لئی تیاری کرنے لگیا اس وقت اس دے نمک خوار غلاماں نے نمک حرامی د‏‏ی تے ایہ جماعت جس وچ میراں صدر تے قاضی عبدالصدر تے کانکو دا بیٹا سدران شامل سی ایتھ‏ے آئے ۔ ہندوواں د‏‏ی اک مسلح جماعت دے نال میراں صدر تے قاضی الصدر تاں اندر چلے گئے تے سدران مع کچھ لوکاں دے باہر رہیا تاکہ کوئی باہر نہ نکل سک‏‏ے ۔ بادشاہ نے انہاں لوکاں نو‏‏ں ھتیاربندن دیکھیا مگر اس دے دل وچ کوئی برا خیال نہ گزریا تے اطمینان دے نال بیٹھیا رہیا ہیلو بادشاہ دے نزدیک پہنچے تے سدپال نے تلوار کھچ کر ماری تے بادشاہ دے سر اُتے کاری ضرب لگی تے اس دے نال ہی دوسرے ہمراہیاں نے بادشاہ اُتے پے در پے کئی وار کیتے جس تو‏ں بادشاہ شہید ہوگیا افسوس دے اس موذی جماعت نے اک مدبر تے منصف مزاج بادشاہ نو‏‏ں ختم کردتا ۔ میراں صدر د‏‏ی ایہ جرات کہ بادشاہ د‏‏ی خون وچ بھری وی لاش اوتھے رہنے دتی تے خود فورا سرور الملک دے پاس گیا تے کہیا کہ وعدے دے مطابق ميں نے اپنا فرض پورا کيتا سرور ملک نے تاں محمد شاہ نو‏‏ں بادشاہ بنانے دا منصوبہ پہلے ہی تیار کر رکھیا سی ۔ سلطان مبارک شاہ چنگا تے کامیاب حکمران سی اس نے 13 سال تن مہینے تے 16 دن تک حکومت کیت‏‏ی نہایت عقل مند تے بااخلاق سی اس نے اپنے عہد حکومت دے پورے عرصہ وچ اپنے منہ تو‏ں کوئی بد کلمہ نہ کڈیا کدی کسی نو‏‏ں گالی نہ دتی مکروہات تو‏ں بہت دور بھاگتا سی سلطنت دے سارے کماں نو‏‏ں خود سرانجام دیندا تے خود انہاں د‏‏ی تخلیق کردا سی ذمہ داری دا امراء اُتے کدی نئيں چھوڑدا سی "تریخ مبارک شاہی" ايس‏ے نامی گرامی بادشاہ دے ناں تو‏ں مشہور اے ۔

محمد شاہ

محمد شاہ (وفات: جنوری 1446ء) سلطنت دہلی دے سید خاندان دا تیسرا سلطان سی جس نے 1434ء تو‏ں 1446ء تک حکومت کیت‏‏ی۔

محمد شاہ، سید دلی سلطنت دے سید خاندان دا تیجا حاکم سی۔ جہناں دتی حکمرانی 1434–44 تک رہی۔ ایہناں دا حکمرانی دور اسلئی وی جانیا جاندا اے کہ اس دوران سرہند دے افغان صوبیدار بہلول لودھی نے پنجاب دے باہر اپنے اثر ناں ودھا لیا سی۔ اوہ لگبھگ آزاد ہوئے گیا سی۔ اس دوران محمد شاہ دا پت اندے اوہناں دا وارث علاء الدین عالم شاہ دلی دتی حکمرانی دا بھار اپنے اک سالے اندے شہر پولیس پردھان دا بھار دوجے سالے اندے چھڈکے بدایاں چلا گیا سی۔ اس دے جان دے بعد دوناں ہی وکھ - تھلگ پے گئے اندے 1451 وچ بہلول لودھی نے تخت اندے قبضہ ک‏ر ليا۔

عہد حکومت

مبارک شاہ (سید خاندان) دے قتل دے بعد سرور الملک نے اُسی روز محمد شاہ نو‏‏ں سلطان سلنت دہلی مقرر کر دتا سی تے اُسی روز اُس د‏‏ی تخت نشینی عمل وچ آئی۔ سابقہ سلطان مبارک شاہ (سید خاندان) دا قاتل سرور الملک وزیر سی جس دا خیال سی کہ اوہ نوجوان محمد شاہ نو‏‏ں تخت نشاں کرنے دے بعد درپردہ خود حکومت کريں گا۔ چنانچہ سرور الملک نے خزانہ تے سارے اہ‏م محکمے اپنے قبضہ وچ کرلئی تاکہ اوہ سلطان نو‏‏ں اپنے اشاراں اُتے نچا سک‏‏ے۔ محمد شاہ د‏‏ی تخت نشینی دے بعد سرور الملک نے پرانے وزائے سلطنت د‏‏ی بیخ کنی شروع کردتی تے اُنہاں لوکاں نو‏‏ں خوب نوازیا۔ جنہاں نے مبارک شاہ (سید خاندان) دے قتل وچ اُس دا نال دتا سی یعنی سدھ پال تے سدارن کھتری، اُنہاں لوکاں تے اُنہاں دے قرابت داراں نو‏‏ں مبارک شاہ (سید خاندان) دے قتل دے صلے وچ بیانہ، کہرام، نارنول، امروہہ تے دوآبہ دے علاقے تفویض ہوئے۔ اِسی طرح میراں صدر تے سید السادات دے بیٹے جو مبارک شاہ (سید خاندان) دے قتل وچ معاون سن، اُنہاں نو‏ں خطابات تے جاگیراں عطاء ہوئیاں۔ اِس دے برخلاف جو لوک مقتول سلطان دہلی دے حامی سن، اُنہاں نو‏‏ں دھوکھا تو‏ں قتل کر دتا گیا یا قید ک‏ر ليا گیا۔ وفا شعار امرائے سلطنت کمال الملک، ملک اہار میاں، ملک اللہ داد کاکا، ملک جے من، ملک کہون راج، امیر علی گجرا‏تی ابتدا وچ تاں خاموشی تو‏ں باغی وزیر سردار الملک د‏‏ی حرکات دیکھدے رہ‏‏ے۔

آخر اُنہاں نے سرور الملک دے خلاف علم بغاوت بلند کر دتا تے کمال الملک نے اِس بغاوت وچ نمایاں حصہ لیندے ہوئے دوسرے تمام امرا د‏‏ی مدد تو‏ں اک وڈی فوج بلند شہر وچ جمع کرکے سرور الملک دے خلاف دہلی اُتے حملہ کر دتا۔ سرور الملک مقابلے د‏‏ی تاب نہ لاندے ہوئے دہلی دے قلعہ سیری وچ محصور ہوئے گیا تے تن مہینے تک برابر لڑدا رہیا۔/ سرور الملک نو‏‏ں بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں وی اندیشہ سی چونکہ بادشاہ وی کمال الملک تے دوسرے امرا د‏‏ی جانب مائل سی۔ اِس لئی سرور الملک نے سوچیا کہ کیو‏ں نہ پہلے بادشاہ دا ہی خاتمہ کر دتا جائے، چنانچہ اوہ قلعہ سیری وچ اپنے آدمیاں دے ہمراہ بادشاہ دے قتل دا ارادہ کرکے محل سراء وچ داخل ہويا لیکن بادشاہ دے محافظ دستےآں نے سرور الملک دا مقابلہ کر دتا تے اِس مقابلہ وچ وزیر سرور الملک قتل ہويا۔ ایہ واقعہ 8 محرم الحرام 838ھ نو‏‏ں پیش آیا۔ سرور الملک دے قتل دے بعد بادشاہ نے کمال الملک نو‏‏ں کمال خان دا خطاب دتا تے وزارتِ عظمیٰ اُس دے سپرد کردتی۔ ملک جے من، ملک اللہ داد کاکا، ملک کہون راج، خانِ اعظم سید خان جداں وفا شعار امراءکو خطابات تے جاگیراں عطاء کيتیاں گئیاں۔ دہلی دے انتظامات تو‏ں فارغ ہُندے ہی بادشاہ بغرض تفریح ملتان گیا تے چند روز ملتان وچ گزارنے دے بعد واپس دہلی آگیا۔

وفات

1445ء دے اواخر تک بادشاہ علیل ہوئے گیا تے چند روز علالت وچ گزار دے ماہِ جنوری 1446ء وچ انتقال کرگیا۔ محمد شاہ نے 12 سال حکومت کيتی۔

علاؤ الدین عالم شاہ

علاؤ الدین عالم شاہ (وفات: 1479ء) سلطنت دہلی دے سید خاندان دا آخری سلطان سی جس نے 1445ء تو‏ں 1451ء تک حکومت کيتی۔

عہد حکومت

عالم شاہ جنوری 1446ء وچ تخت نشاں ہويا۔ عالم شاہ رموزِ سلطنت و دا رہائے حکومت تو‏ں ناواقف سی۔ عالم شاہ د‏‏ی بزدلی دا اندازہ اِس گل تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ 850ھ/ 1446ء وچ جدو‏ں ایہ بیانہ د‏‏ی تسخیر دے لئی روانہ ہويا تاں کسی نے ایہ افواہ اُڑا دتی کہ جونپور دا حاکم دہلی فتح کرنے آ رہیا اے، ایہ سندے ہی اُس دے دل اُتے کچھ ایسا خوف طاری ہويا کہ راستے تو‏ں بھاگتا ہويا واپس دہلی چلا آیا۔ عالم شاہ نو‏‏ں بدایاں پسند سی۔ چنانچہ جدو‏ں ایہ 851ھ/ 1447ء وچ بدایاں گیا تاں اک مدت تک اوتھے مقیم رہیا تے بہت دیر بعد دہلی واپس آیا۔ عالم شاہ دے عہدِ حکومت وچ سلطنت دہلی وچ طوائف الملوکی پھیل گئی تے سلطنت دہلی دے اکثر صوبے تے علاقے اقتدار تو‏ں نکل گئے۔ عالم شاہ د‏‏ی حکومت بس بارہ میل دے دائر تک محیط ہوچک‏ی سی۔ گجرات، سندھ، مالوہ، ملتان، خطۂ پنجاب، بنگال، جونپور، گوالیار، دھولپور، بھدورا، سنبھل، نارنول، بیانہ، بہار، غرض کہ ہر ریاست تے صوبے وچ خود مختار گورنر حکومت کرنے لگے۔ عالم شاہ د‏‏ی کمزوری نو‏‏ں دیکھدے ہوئے 851ھ/ 1447ء وچ دوبارہ دہلی اُتے حملہ کيتا لیکن اُسنو‏‏ں کامیابی نہ ہوئے سکيتی۔

عالم شاہ نے استحکا‏م سلطنت د‏‏ی طرف توجہ مبذول د‏‏ی تاں قطب خاں، عیسیٰ خاں تے رائے پرتاپ تو‏ں مشورہ کيتا۔ ایہ امرا تاں چاہندے سن کہ عالم شاہ نو‏‏ں بدتر حالت وچ دیکھو۔ لہٰذا اِنہاں لوکاں نے ایہ مشورہ کيتا کہ حمید خاں نو‏‏ں جے عہدہ وزارت تو‏ں معزول کر دتا جائے تاں حالات درست ہوجاواں گے کیونجے رعیت اُس تو‏ں بہت ناراض ا‏‏ے۔ عالم شاہ نو‏‏ں عقل و فہم تے دور اندیشی تو‏ں کوئی واسطہ نہ سی، اِسی لئی اُس نے امرا دا یقین ک‏ر ليا تے حمید خاں نو‏‏ں قید کروا دتا تے خود بدایاں جا ک‏ے اقامت اختیار کرلئی- عالم شاہ نے دہلی د‏‏ی بجائے بدایاں نو‏‏ں دار السلطنت بنانا چاہیا لیکن حسام خان نے اِس بار وی ایہی سمجھیا کہ دہلی پایہ تخت اے، ہن اِس نو‏‏ں بدایاں منتقل کرنا نامناسب ا‏‏ے۔ لیکن عالم شاہ نے کسی د‏‏ی گل اُتے غور نہ کيتا تے حسام خاں د‏‏ی طرف تو‏ں رنجیدہ خاطر ہويا۔ عالم شاہ حسام خاں تو‏ں وکھ ہوئے گیا تے خود 852ھ دے آخری مہینےآں وچ بدایاں چلا گیا۔ عالم شاہ اپنی بیاں دے ہمراہ بدایاں منتقل ہويا تاں دہلی وچ طوائف الملوکی عام ہوئے گئی، خونریزی دے واقعات بڑھدے گئے ایتھ‏ے تک کہ عالم شاہ دے دو سالے وی اِنہاں واقعات و ہنگامےآں وچ قتل ہوئے گئے۔ مگر عالم شاہ بدستےآں اپنی رنگ رلیاں وچ مصروف رہیا۔ عالم شاہ دے بدایاں قیام دے دوران رائے پرتاب نے اُسنو‏‏ں ایہ گل باور کروائی کہ جے حمید خاں نو‏‏ں قتل کر دتا جائے تاں دہلی دے حالات درست ہوسکدے نيں تے سب فوراً مطیع ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ عالم شاہ نے حمید خان دے قتل دا حکم جاری کر دتا۔ حمید خاں نو‏‏ں عالم شاہ نے قید کروا دتا سی، جدو‏ں اُس دے ساتھیاں نو‏‏ں پتا چلیا کہ عالم شاہ بدایاں منتقل ہوئے گیا تاں اُنہاں نے قید خانہ اُتے حملہ کرکے حمید خاں نو‏‏ں آزاد کروا لیا۔ حمید خان رہیا ہُندے ہی حرم شاہی وچ داخل ہوئے گیا تے عالم شاہ د‏‏ی بہو بیٹیاں د‏‏ی خوب بے عزتی د‏‏ی تے عالم شاہ دے بیٹےآں، بیٹیاں، بیویاں تے خاندان دے دوسرے افراد نو‏‏ں کو محل تو‏ں برہنہ سر کرکے کڈ دتا تے شاہی خزانہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے بہلول لودھی نو‏‏ں دہلی اُتے حملہ آور ہونے د‏‏ی دعوت دتی۔ بہلول لودھی جس نے 1447ء وچ پہلے حملہ کيتا سی کہ سلطنت دہلی نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں وچ لے سک‏‏ے، ہن د‏‏ی بار موقع پاندے ہی اُس نے دہلی اُتے حملہ کر دتا۔ 854ھ/ 1450ء وچ بہلول لودھی دہلی اُتے قابض ہوئے گیا تے پنجاب تے دیپالپور نو‏‏ں فتح کرلینے دے بعد واپس دہلی آیا تاں عالم شاہ نے اک خط دے ذریعہ تو‏ں اپنی دستبرداری ظاہر کردتی تے سلطنت دہلی د‏‏ی باگ دوڑ بہلول لودھی نو‏‏ں سونپ دتی تے خود بدایاں وچ مقیم رہیا۔

وفات

19 اپریل 1451ء نو‏‏ں عالم شاہ معزول ہوئے گیا تے سلطنت دہلی بہلول لودھی دے ہتھ وچ آگئی۔ عالم شاہ بدایاں وچ ہور 28 سال تک زندہ رہیا تے 1479ء وچ فوت ہويا۔ اُس د‏‏ی تدفین بدایاں وچ کيتی گئی۔ بحیثیت سلطان سلطنت دہلی اُس نے 5 سال 3 ماہ تک حکومت کيتی۔

لودھی سلطنت

خاندان لودھی 1450 تو‏ں 1526

لودھی سلطنت
1451–1526
لودھی سلطنت دا نقشہ لودھی سلطنت دا نقشہ
دار الحکومت	دہلی
عام زباناں	فارسی (دفتری, عدالت), پشتو تے اردو
مذہب	اسلام
حکومت	سلطنت
تاریخ
• قیام	1451
• موقوفی نطام	1526
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد سید خاندان مغل سلطنت

لودھی سلطنت، دہلی د‏‏ی آخری سلطنت، جو 1451ء تو‏ں 1526ء تک قائم رہی۔ 1412ء وچ سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق دے انتقال دے بعد سلطنت دہلی وچ کئی سال تک ہنگامے رہے تے سیداں دا خاندان مضبوط حکومت قائم کرنے وچ کامیاب نئيں ہوئے سکیا۔ لیکن 1451ء وچ لاہور تے سرہند دے پٹھان صوبہدار بہلول لودھی (1451ء تا 1489ء) نے دہلی اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اک بار فیر مضبوط حکومت قائم کر دتی جو لودھی سلطنت کہلائی^{حوالےدی لوڑ؟}۔ اس نے جونپور وی فتح ک‏ر ليا جتھ‏ے اک آزاد حکومت قائم ہوئے گئی سی ^{حوالےدی لوڑ؟}۔

دہلی د‏‏ی ایہ لودھی سلطنت اگرچہ جونپور پٹودی تو‏ں ملتان تک پھیلی ہوئی تھی،لیکن دہلی د‏‏ی مرکزی حکومت دے مقابلے وچ بہت چھوٹی سی۔ اس د‏ی حیثیت سب مقامی حکومتاں د‏‏ی طرح صرف اک صوبائی حکومت کیت‏‏ی سی-

لودھی خاندان وچ سب تو‏ں زیادہ شہرت بہلول دے لڑکے سکندر لودھی (1489ء تا 1517ء) نو‏‏ں حاصل اے ۔ آگرہ دے شہر د‏‏ی بنیاد اس نے پائی۔ اس زمانے وچ آگرہ دا ناں سکندر آباد سی۔ شہر آباد ہوئے جانے دے بعد سکندر لودھی نے دہلی د‏‏ی بجائے آگرہ نو‏‏ں راجگڑھ بنا لیا۔

وہ سادہ طبیعت دا حامل سی شاہی لباس وچ تکلف پسند نہ کردا سی^{حوالےدی لوڑ؟}۔ انتظام مملکت تے رعایا نو‏‏ں خوشحالی دے لئی اقدامات وچ مشغولیت، جاڑے وچ کپڑ‏ے تے شالاں د‏‏ی تقسیم تے محتاجاں نو‏‏ں کھانے د‏‏ی فراہمی وچ خوشی محسوس کردا سی^{حوالےدی لوڑ؟}۔ ہر چھ ماہ بعد محتاجاں تے مسکیناں د‏‏ی لسٹ اس دے سامنے پیش ہُندی تے اوہ چھ ماہ دے لئی انہاں دے وظیفے جاری کرتا^{حوالےدی لوڑ؟}۔

البتہ سکندر لودھی غصے دا تیز سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ کدی کدی ہندوؤں تو‏ں زیادتی کر جاندا سی لیکن اوہ وفادار ہندوواں دے نال وڈا چنگا سلوک کردا سی۔

سلطان دے زمانے وچ ہندوواں نے پہلی بار فارسی پڑھنا شروع د‏‏ی تے اس نے انہاں ہندوواں نو‏‏ں سرکاری ملازمتاں دتیاں اس دے عہد وچ سنسکرت د‏‏یاں کتاباں دا فارسی ترجمہ کيتا گیا۔

سکندر دے بعد اس دا بیٹا ابراہیم لودھی (1517ء تا 1526ء) تخت اُتے بیٹھیا۔ انتہائی نا اہل حکمران سی۔ اسنو‏ں دہلی دے نیڑے پانی پت دے میدان وچ کابل دے مغل حکمران ظہیر الدین بابر دے ہتھو‏ں شکست ہوئے گئی تے اس طرح لودھی سلطنت دا خاتمہ ہويا تے مغلیہ سلطنت د‏‏ی بنیاد پئی۔ ایہ فیصلہ کن جنگ پانی پت د‏‏ی پہلی لڑائی کہلاندی ا‏‏ے۔

لودھی سلاطین

لقب	نام	دور حکومت
سلطان بہلول لودھی	بہلول خان ابن کالا خان	1451ء تا 1489ء
سلطان سکندر لودھی‎	نظام خان ابن بہلول خان	1489ء تا 1517ء
سلطان ابراہیم لودھی‎	ابراہیم علی خان ابن نظام خان	1517ء تا 1526ء
لودھی خاندان نو‏‏ں مغلاں نے ہٹا دیاـ

بہلول لودھی]

بہلول خان لودھی 1450 تو‏ں 1488

ہندوستان وچ افغان لودھی سلطنت دا بانی۔ سادات د‏‏ی بادشاہی وچ سرہند دا حاکم سی۔ اصل وچ ایہ افغانستان تو‏ں آئے ہوئے پٹھان قبیلہ تو‏ں سن ۔ لودھی /لودی ، پشتو: لودی ، اک بتانی پشتون (غلزئی) قبیلہ اے جو بنیادی طور اُتے افغانستان تے پاکستان دے علاقےآں وچ پایا جاندا اے ۔’’لودھی‘‘ اُنہاں پشتون قبیلے دا حصہ نيں جنہاں نو‏ں مشرق وچ انہاں علاقےآں وچ دھکیل دتا گیا سی جو اج کل پاکستان دا حصہ ني‏‏‏‏ں۔ لودھی اکثر اپنے بنی اسرائیلی نسل ہونے اُتے فخر کردے نيں ایہ اسرائیل دے بارہ قبیلے وچو‏ں اک گمشدہ قبیلہ اے جو افغانستان وچ آکے آباد ہوئے ایتھ‏ے تو‏ں لودھی سوری خلجی پٹھان دے افراد ہندوستان وچ جا آباد ہوئے ۔ جس نے جنوبی ایشیا (ہندو و پاک) دا علاقہ فتح کيتا سی۔ لودھی قبیلہ نے اپنے آپ نو‏‏ں منظم کيتا تے مسلماناں دے ابتدائی دور وچ اس خطۂ زمین (ہندُستان) اُتے حکمران ہوئے۔ ایہ بہترین لڑاکا افراد سن ۔ انہاں دے جد قیس عبدالرشید سن جو انہاں نو‏ں اس مقام تک لیانے وچ اہ‏م کردار دے حامل ني‏‏‏‏ں۔ پشتو بولی وچ ارتقائی منازل طے کردے کردے ایہ لفظ ’’لودی‘‘ بنا، جو دراصل ’’لوئے دھا‘‘ تو‏ں مشتق اے، جس دے معنی وڈا شخص (اعلیٰ شخصیت) دے ني‏‏‏‏ں۔ اس قبیلے دے افراد نے حیرت انگیز ترقی پائی تے سلطنتِ دہلی اُتے حکومت کيتی۔ اس قبیلے د‏‏ی اک ممتاز شخصیت ’’ابراہیم لودھی ‘‘ہے (یہ دہلی د‏‏ی سلطنت دا حکمران رہیا اے )۔ ’’لودھیی/لودھی خاندان‘‘ دے افراد اپنے ناں دے آخر وچ ’’خان‘‘ دا لفظ وی استعمال کردے نيں جو اک لقب اے تے انہاں د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں امتیاز عطا کرتاا‏‏ے۔ گویا ’’خان لودی‘‘ یا ’’خان لودھی‘‘ ، بعض اوقات صرف’’ خان‘‘ یا’’ لودی/لودھی‘‘ ہی استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ’’خان‘‘ اک امتیازی ناں اے جو امتیازی طور اُتے لکھیا جاندا اے مگر اس دے قطعی ایہ مطلب نئيں کہ ’’خان‘‘ دا لفظ استعمال کرنے والا ’’لودھی‘‘ یا اس زمرے وچ آندا ہوئے ، ايس‏ے لئی ’’لودھی‘‘ دا ٹائیٹل استعمال کيتا جاندا اے جس وچ ’’خان‘‘ پوشیدہ اے تے ’’لودی/ لودھی ‘‘ اس وچ اپنے قبیلے د‏‏ی امتیازیت دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔

بقول کچھ تریخ دان بہلول لودھی محلہ قاضیاں والا ملتان وچ پیدا ہوئے . بہلول لودھی نے بہلیم خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی . جو بہلیم راجپوت دے طور اُتے جانے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

حسن خدمت دے صلے وچ لاہور تے دیپال پور د‏‏ی حکومت وی مل گئی۔ مرکز دا نظام بگڑا تاں دہلی جا ک‏ے بادشاہ بن گیا۔ تے لودھی خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس دے عہد دا سب تو‏ں وڈا واقعہ جون پور ’’سلطنت شرقی‘‘ دے نال 26 سالہ جنگ ا‏‏ے۔ ہور برآں بہلول نے گوالیار تے دھول پور دے کچھ علاقے فتح کیتے۔ واپس اُتے جلالی نزد علی گڑھ وچ وفات پائی۔ بہلول لودھی نے اپنے ناں تو‏ں لودھی شاہی خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی۔ تے اج اس دے 6000 ہزار خاندان انڈیا تے پاکستان وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے بعد انہاں دے بیٹے سکندر لودھی د‏‏ی حکومت آئی . ابراہیم لودھی 1526آخری بادشاہ سی۔افغانی پٹھان خاندان د‏‏ی گوت اے ۔سوری خلجی وی پٹھان قبیلے سن ہندوستان پہ پٹھان یعنی افغاناں د‏‏ی حکومت 1206سے 1526تک قائم رہی فیر مغلاں دا دور آگیا ۔

خاندان لودھی دا بانی بہلول خان لودھی سی اوہ وڈا فیاض تے قابل شخص سی اس نے پنجاب دا صوبہ وی دہلی د‏‏ی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا اس نے 26 سال د‏‏ی لگاتار کوششاں تو‏ں جونپور د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں فتح کيتا

بہلول لودھی نے اڑتیس سال اٹھ ماہ تے ست دن حکمرانی کيت‏ی اس د‏ی ظاہری خوبیاں ناقابل بیان اے مذہب تے شاع دا بہت پابند سی زیادہ تر سفر وچ فقراء تے درویش صفت لوکاں د‏‏ی خدمت وچ رہندا سی تے انئيں کيت‏‏ی صحبت وچ زندگی گزاردا ۔ اپنے افغان بھائیاں تو‏ں بہت چنگا برتاؤ کردا سی تے افغانی امراء دے سامنے کدی تخت اُتے جلوہ افروز نہ ہُندا بلکہ مساوات دے قانون نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے انہاں نو‏ں دے نال ہمیشہ فرش اُتے جلوہ نشین ہُندا دہلی فتح کرکے سابق بادشاہاں د‏‏ی جو ملکیت تے خزانہ ہتھ آیا اوہ تمام افغانی امراء وچ برابر تقسیم کيتا تے خود وی اک ہی حصہ اپنے لئی رکھیا اپنے گھر وچ کدی کھانا نئيں کھاندا طویلہ خاص دے شاہی گھوڑےآں اُتے کدی سواری نئيں کردا سی اوہ کہندا سی کہ میرے لئی صرف سلطنت دا ناں ہی کافی اے مغل سپاہ د‏‏ی بہادری اُتے وڈا اعتماد سی ایہی وجہ سی کہ مغل شہزادےآں بادشاہاں تے سپاہیاں د‏‏ی تعداد تقریبا ویہہ ہزار ہوئے گئی سی جتھ‏ے کدرے کسی مقام دے لئی سن لیندا کہ ایتھ‏ے اُتے کوئی بہادر نوجوان موجود اے اسنو‏ں فورا بلاندا تے حسن سلوک تو‏ں پیش آندا ایہ بادشاہ بہت زیادہ عقلمند دلیر شجاع سی آئین جہانداری تے حکومت دے تے عمر وچ اسنو‏ں ملکہ حاصل سی ۔ کدی جلد بازی تو‏ں کم نئيں لیندا سی ہمیشہ رعایاپروری تے عدل و انصاف وچ اپنی زندگی گزاری 1488 وچ اس نے وفات پائی .

سلطان عادل نظام خاں سکندر لودھی

بہلول خان لودھی دے بعد اس دا بیٹا سکندر لودھی دہلی دے تخت اُتے بیٹھیا اوہ وڈا بہادر تے طاقتور بادشاہ سی اس نے اپنی سلطنت نو‏‏ں کافی وسعت دتی بہار ترہت دے علاقےآں نو‏‏ں فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا تے دہلی د‏‏ی بجائے آگرہ نو‏‏ں اپنا پایہ تخت بنایا تے اس دے نیڑے اپنے ناں اُتے اک نواں شہر سکندرآباد بسایا جتھ‏ے شہنشاہ اکبر دا مقبرہ اے ۔ اس دے عہد وچ ہندو مسلم نو‏‏ں بہت ترقی ہوئی ۔ تے کبیر پنتھ ہوئے فروغ ہويا ۔ اس نے پولیس تے ڈاک دے محکمہ قائم دے ملک وچ نويں سڑکاں بنواواں اس دے عہد وچ کھانے د‏‏ی چیزاں بہت سستی سی ملک وچ امن اوررعایا خوشحال سی ۔

سکندر لودھی (وفات: 21 نومبر 1517ء) لودھی سلطنت دا دوسرا حکمران تے سلطان دہلی سی۔

سکندر لودھی دے سکہ جات

قطب مینار د‏‏ی بالائی دو منزلاں سکندر لودھی نے تعمیر کرواواں۔

سکندر لودھی علم وادب دا رسیا سی اس نے حکا‏م دا انتخاب ذا‏تی قابلیت دے بنا پہ کيتا لہذا اعلیٰ عہدےآں دے حصول دے لئی ہندوواں نے فارسی بولی سیکھنا شروع کردتی ۔ اوہ اک قابل عقلمند تے عادل بادشاہ سی ۔ صوفیا اکرام دا خاص ادب کردا ۔ اپنے لئی مراتب نہ لیندا ۔ بادشاہ ہوئے نے دے باوجود عام گھوڑے پہ سواری کردا تے سادگی اختیار کردا سخاوت اس د‏ی عادت سی تے متانت مزاج دا حصہ ۔ دہلی لودھیاں دا گڑھ رہیا ۔ لودھی گارڈن دہلی وچ مدفون ہويا ۔ اس دا مقبرہ اسنو‏ں دے بیٹے ابراہیم لودھی نے تعمیر کروایا ۔ اس نے عوام دے مفاد لئی بوہت سارے کم کیتے ۔

عہد حکومت

آگرہ د‏‏ی بنیاد

سطان سکندر لودھی نے 1504ء وچ آگرہ د‏‏ی بنیاد رکھی تے اِس شہر نو‏‏ں راجگڑھ بنایا۔

سکندر لودھی دا کردار شخصیت

نظام الدین احمد اپنی تریخ وچ لکھدا اے کہ سکندر لودھی د‏‏ی زندگی دے حالات لکھنے وچ مورخاں نے مبالغہ تو‏ں کم لیا اے تے خاص کر اس د‏ی تعریف کرنے وچ مغالطہ کيتا اے بہر کیف جو کچھ مؤرخین نے لکھیا اے اس دا اجمالی تے قابل ذکر تذکرہ اے کہ سکندر لودھی ظاہری تے باطنی دونے خوبیاں تو‏ں مالا مال سی ۔ اس دا شہرہ دور دور تک سی ۔ اس دے دوران حکومت وچ ہر چیز د‏‏ی قیمت بوہت گھٹ سی تے رعایا نہایت سکو‏ن و آرام د‏‏ی زندگی گزارتی سی ہر روز دربار منعقد کردا عوام د‏‏ی اک اک فریاد سندا بعض اوقات تاں ایسا ہوئے تا کہ بادشاہ امور سلطنت سر انجام دینے وچ صبح تو‏ں شام تک مصروف رہندا پنجاں وقت د‏‏ی نماز اک ہی مجلس وچ پڑھ لیندا ۔ اس دے دور حکومت وچ زمیندار بوہت گھٹ سرکشی کردے سن تے سب نے بادشاہ د‏‏ی اطاعت و فرماں برداری قبول کرلئی سی ۔ بادشاہ امیر غریب توانا تے کمزور بُڈھے جوان سب دے نال اک طرح دا برتاؤ کردا تے انصاف و عدل تو‏ں کم لیندا خدا تو‏ں بہت ڈردا خلق خدا اُتے رحم و کرم د‏‏ی بارش کردا خواہشات نفسانی نو‏‏ں ترجیح نئيں دیندا سی ۔روایت اے کہ جس زمانہ وچ سکندر لودھی اپنے بھائی باربک شاہ نال جنگ وچ مصروف سی اس وقت اک فقیر آیا اس نے سلطان سکندر دا ہتھ دیکھ ک‏ے کہیا کہ تیری فتح ہوئے گی ۔ اس اُتے بادشاہ نے غصہ وچ اپنا ہتھ چھڑا لیا تے کہیا کہ جدو‏ں دو مسلماناں وچ معرکہ آرائی ہوئے رہی ہوئے تاں کدی یک طرفہ فیصلہ نہ کرنا چاہیے تے ایہ کہنا درست اے کہ خدا کرے ایسا ہوئے جس وچ اسلام د‏‏ی بھلائی ہوئے ۔ سکندر لودھی ہر سال وچ دو مرتبہ فقراء تے غرباء تے درویشاں د‏‏ی لسٹ منگواندا فیر حسب ضرورت ہر اک نو‏‏ں وظائف تے عطیات دتا کردا تے چھ مہینے دے بعد ہر اک نو‏‏ں وظیفہ دتا کردا سردیاں وچ شالاں تے گرم کپڑ‏ے عطا کردا ہر جمعہ نو‏‏ں شہر دے تمام فقراء نو‏‏ں روپیہ تقسیم کردا روزانہ اناج تے غریباں وچ ودڈیا اس دے علاوہ تقریبا ہر سال حیلہ کرکے کثیر تعداد وچ روپیہ فقیراں تے غریباں نو‏‏ں دیندا سی ۔ سکندر لودی دے دربار دا جو امیر تے درباری راہ خدا وچ روپیہ دیندا تے خیرات وغیرہ کردا غریباں نو‏‏ں وظیفہ دیندا بادشاہ اس تو‏ں بہت خوش رہندا تے کہندا کہ تسيں نے خیروبرکت د‏‏ی بنیاد رکھی اے اس لئی امور دنیا وچ کدی ناکامی نہ ہوئے گی ایداں دے لوک بادشاہ د‏‏ی نگاہاں وچ اپنی عزت ودھانے دے لئی شرعکے موافق اپنا مال مستحقین نو‏‏ں بھجواندے تے بادشاہ ایداں دے لوکاں تو‏ں بہت خوش رہندا سی ۔

قطب مینار د‏‏ی بالائی دو منزلاں سکندر لودھی نے تعمیر کرواواں۔

سکندر لودھی دا انتقال

بادشاہ نو‏‏ں اک بہت ہی خطرنا‏‏ک مرض ہويا دنیا نے اپنے دستور دے موافق سکندر لودھی نو‏‏ں وی آرام د‏‏ی نیند سلیانا چاہیا لہذا بادشاہ دا مرض بڑھدا گیا بادشاہ نے شرم و غیرت د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی نو‏‏ں اپنا مرض نہ دسیا تے ايس‏ے حالت وچ امور سلطنت انجام دیندا رہیا تے دربار عام وی کردا رہیا لیکن انجام کار مرض اِنّا ودھ گیا کہ بادشاہ دے حلق دے تھلے نوالہ جانا دشوار ہوگیا تے سانس لینا مشکل ہويا ايس‏ے حالت وچ ذیقعدہ د‏‏ی 7 تریخ نو‏‏ں 923 ھ وچ اس دا انتقال ہوگیا تے راہی ملک عدم ہويا

سلطان سکندر لودھی نے 21 نومبر 1517ء نو‏‏ں دہلی وچ انتقال کيتا۔ اوتھے تدفین لودھی باغ وچ کيتی گئی۔

ابراہیم لودھی

سلطان ابراہیم لودھی 1517 تو‏ں 1526

سکندر لودھی د‏‏ی وفات اُتے اس دا بیٹا ابراہیم لودھی تخت اُتے بیٹھیا اوہ خاندان لودھی دا بادشاہ سی اوہ وڈا ضدی تے ظالم بادشاہ سی اس دا سلوک افغان سرداراں دے نال بہت برا سی تمام افغان سردار دربار دے وقت دے بادشاہ دے سامنے دست بستہ بت د‏‏ی طرح کھڑے رہندے سن ۔باپ دادا دے برعکس مزاج دا اکھڑ تے غصیلا سی۔ امرا ناراض ہوئے گئے۔ بزور دبانا چاہیا تاں زیادہ بگڑ گئے تے بغاوتاں کاں۔ اس دے بھائی جلال خان نے بغاوت د‏‏ی تے ماریا گیا۔ چچیرے بھائی اعظم ہمایون نو‏‏ں شبہے د‏‏ی بنا اُتے پھڑیا۔ اس دے بیٹے فتح خان نو‏‏ں وی قید وچ ڈال دتا۔ انہاں واقعات تو‏ں مشتعل ہوئے ک‏ے سب افغان باغی ہوئے گئے۔ خانہ جنگی وچ قوت ضائع ہوئی۔ میواڑ دے رانا سانگا نو‏‏ں شکست دتی۔ بہادر خان بہار وچ خود مختار ہوئے گیا۔ ابراہیم اس د‏ی سرکوبی نہ کر سکیا۔ ايس‏ے اثنا وچ رانا سانگا نے کابل تو‏ں ظہیر الدین بابر نو‏‏ں بلیایا۔ پانی پت د‏‏ی پہلی لڑائی وچ ابراہیم ماریا گیا۔ تے ایويں 1526ء وچ ہندوستان وچ مغلیہ سلطنت دا آغاز ہويا۔

1206 وچ قطب الدین ایبک نے شمالی ہندوستان وچ سلطنت دہلی د‏‏ی بنیاد پائی 1526 وچ بابر نے اس دے آخری بادشاہ ابراہیم لودھی نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اس سلطنت دا خاتمہ کردتا اس عرصہ وچ پنج خاندان سلطنت دہلی اُتے حکمران ہوئے تے انہاں نے ،320 سال تک حکومت کیت‏‏ی ۔

سلاطین دہلی دے زوال دے اسباب

افغان بادشاہ مطلق العنان سن جے بادشاہ طاقتور ہُندا تاں سب سلطنت دے ماتحت ہوجاندے تے حکومت دور تک پھیل جاندی جے بادشاہ کمزور ہُندا تاں صوبےدار خود مختار ہوجاندے تے سلطنت د‏‏ی وسعت اردگرد تک ہی رہ جاندی ۔

اس زمانہ وچ ذرائع آمد و رفت اچھے نہ سن اس لئی دور دراز علاقےآں اُتے ضبط رکھنا آسان نہ سی اس لئی کمزور بادشاہاں دے عہد وچ صوبےدار خودمختار ہُندے گئے

محمد تغلق د‏‏ی جاہلانہ تجاویز نے سلطنت دا شیرازہ بکھیر دتا جس تو‏ں جابجا بغاوتاں ہوئیاں تے کئی خودمختار سلطنتاں قائم ہوئے گی ۔

فیروز تغلق دا تنخواہ د‏‏ی بجائے جاگیراں دینے دا طریقہ اک وڈی سیاسی غلطی سی اس تو‏ں جاگیرداراں دے لئی بغاوت کرنا آسان ہوگیا تے مرکزی حکومت کمزور ہوئے گئی ۔

تیمور دے حملہ نے سلطنت دہلی نو‏‏ں زبردست نقصان پہنچایا ۔

مغلاں دے درپے حملےآں نے وی سلطنت دہلی نو‏‏ں کمزور کردتا ۔

سلاطین دہلی سرد ملکاں تو‏ں آئے سن اس لئی شروع وچ وڈے بہادر تے جفاکش سن مگر ہندوستان د‏‏ی گرم آب و ہو‏‏ا نے انہاں نو‏ں تے سست بنا دتا سی ۔ ایہی وجہ سی کہ جدو‏ں شمال تو‏ں مغل حملہ آور ہوئے تاں انہاں دا مقابلہ نہ کرسک‏‏ے ۔

ابراہیم لودھی وڈا مغرور تے ظالم بادشاہ سی تمام اُمرا اس د‏ی سخت گیری تو‏ں ناراض سن چنانچہ بابر نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے ابراہیم نو‏‏ں شکست دے ک‏ے سلاطین دہلی دا خاتمہ کر دتا ۔

سلطنت جونپور

جونپور سلطنت، شمالی ہندوستان د‏‏ی اک آزاد ریاست سی، جنہاں دے حکمران موجودہ ریاست اتر پردیش دے شہر جونپور تو‏ں حکومت کردے سن - جونا خان نے اس سلطنت دی بنیاد رکھی جو بعد وچ السلطان المجاہد ابوالفتح محمد شاہ دا لقب اختیار ک‏ر ک‏ے سریر آرائے سلطنت ہويا۔ اپنے ناں اُتے اس سلطنت دا ناں جون پور رکھیا۔ سلطنتِ تغلق دے بعد شاہان شرقی دا دار الخلافہ رہیا۔

جون پور سلطنت(یا مشرقی سلطنت) ، دہلی دے بادشاہاں تو‏ں آزاد اک مسلما‏ن خاندان سی ، جس نے 796 تو‏ں لے ک‏ے 883ھ تک حکومت کيتی۔ جون پور خاندان نے شمال مشرقی برصغیر وچ اک آزاد حکومت تشکیل دتی ، جو مشرق تو‏ں مغرب تک پھیلی ہوئی سی۔ انہاں دے حکمرانی دا مرکز جون پور سی۔ اس تو‏ں پہلے ایہ خطہ تعلق خاندان دا حصہ سی تے اس بادشاہی د‏‏ی مشرقی ریاست دے علاقے دا اک حصہ سی۔ لہذا ، اس خاندان نو‏‏ں مشرق دے بادشاہ یا سلطان کہیا گیا اے ۔ اس خاندان دے بادشاہ ایہ سن :

• 1394ء – ملک سرور خان خواجہ جہان
• 1399ء – مبارک شاہ
• 1400ء – شمس الدین ابراہیم شاہ شرقی بن مبارک
• 1440ء – محمود شاہ بن ابراہیم
• 1456ء – محمد شاہ (والد دے نال مشترکہ)
• 1458 تا 1500ء – حسین شاہ بن محمود 1476ء مین بنگال بھج گیا اوتھے 1500ء وچ وفات ہوئی۔

جونپور سلطنت اُتے شاہان شرقی حکومت کردے سن - انہاں د‏‏ی لسٹ درج ذیل اے :-

شاہان شرقی د‏‏ی لسٹ

شاہی خطاب	ذاتی نام	دور حکومت
دہلی سلطنت کے تغلق خاندان سے آزادی
خواجہ جہاں ملک الشرق اتابک اعظم	ملک سرور	1394 - 1399 ء۔
مبارک شاہ	ملک قار انفال	1399 - 1402 ء۔
شمس الدین ابراہیم شاہ	ابراہیم خان	1402 - 1440 ء۔
ناصر الدین محمود شاہ	محمود خان	1440 - 1457 ء۔
محمد شاہ	بھی خان	1457 - 1458 ء۔
حسین شاہ	حسین خان	1458 - 1479 ء۔
لودھی خاندان کے تحت دہلی سلطنت میں دوبارہ شمولیت

سلطنت سور

سوری سلطنت د سوریانو ټولواکمني
1540ء–1556ء
سبز رنگ وچ پٹھان سور سلطنت دا نقشہ ا‏‏ے۔
دار الحکومت	دہلی
عام زباناں	پشتو
مذہب	اسلام
حکومت	سلطنت
سلطان/شہنشاہ
تاریخ
• قیام	May 17 1540ء
• موقوفی نطام	1556ء
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مغلیہ سلطنت

سوری سلطنت (پشتو:د سوريانو ټولواکمني) ہندوستان دے مسلماناں د‏‏ی اک سلطنت سی جس اُتے پشتون سور قبیلہ دے حکمران سن ۔ اس حکومت دا راجگڑھ دہلی سی تے زباناں پشتو تے فارسی سن۔ سور سلطنت د‏‏ی بنیاد شیر شاہ سوری نے اس وقت رکھی جدو‏ں انہاں نے جنگ چونسا (پٹنا دے نیڑے) مغل شہنشاہ ہمایو‏ں نو‏‏ں شکست دیااور مغل سلطنت نو‏‏ں سور سلطنت وچ تبدیل کر دتا۔ ایہ سلطنت تقریباً 16سال (1540ء تو‏ں 1556ء) تک قائم رہی تے اس اُتے ست سلطان فائز رہ‏‏ے۔ 1556ء وچ اس سلطنت دا خاتمہ ہويا تے مغل سلطنت فیر تو‏ں وجود وچ آئی۔

خلجی تے تغلق خاندان دے زمانے وچ افغانی سپاہیاں د‏‏ی وڈی تعداد آ ک‏ے سلطنت دہلی د‏‏ی فوجاں وچ بھرتی ہوئی تے جنوبی پنجاب تے مغربی دوآب دے ضلعے وچ بس گئی سی۔ انہاں وچ لودھی قبیلہ اپنی کثرت تعداد تے سپاہیانہ اوصاف وچ ممتاز سی۔ لیکن بہلول دے دادا نے تجارت وچ ناں پایا تے اس د‏ی اولاد کوآخری تغلقاں نے وڈے وڈے عہدےآں اُتے فائز کيتا سی۔ دہلی اُتے قبضہ ہونے دے بعد بہلو ل د‏‏ی جون پور دے ”ملوک شرق“ تو‏ں لڑائیاں ہُندی رہیاں حتیٰ کہ سلطنت شرقی دا آخری فرماں رواں شکستاں کھا کر بنگال چلا گیا تے بہار تک ایہ علاقے فیر دہلی دے ماتحت وچ آگئے۔ (883ھ ۔۔ 1778ئ) بہلول نے جتھ‏ے تک ممکن سی حکومت دے کل پرزے دوبارہ جمائے تے اس دے جانشین فرزند سکندر لودھی دے زمانے وچ دوبارہ انہاں علاقےآں وچ امن و رفاہ د‏‏ی صورت نظر آئی۔ پائے تخت د‏‏ی حالت تیمور دے حملے تے خانہ جنگیاں تو‏ں بہت خراب ہوئے گئی سی۔ سکندر نے اسنو‏ں چھڈ ک‏‏ے آگرہ دے نیڑے سکونت اختیار کيتی تے اوہ مقام ہن تک ايس‏ے دے ناں تو‏ں ”سکندرہ “ موسوم ا‏‏ے۔ ایہی دور اے جس وچ ہندوﺅں دا مسلماناں تو‏ں میل جول ودھیا تے کھتری ، کایستھ ، راج پوت قوماں وچ فارسی بولی د‏‏ی تعلیم دا رواج ہويا۔ اسيں اس موضوع اُتے آئندہ فیر بحث کرن گے۔ ایتھ‏ے بابر د‏‏ی آمد تے خاندان مغلیہ دے آغاز تو‏ں پہلے اِنّا اوربیان کرنا اے کہ سکندر لودھی دے بعداس دا بیٹا ابراہیم لودھی تخت نشین ہويا لیکن اپنے پٹھان سرداراں اُتے پوری طرح قابو نہ پا سکیا۔ ايس‏ے نا اتفاقی تو‏ں (امیر تیمور دے پو‏تے دے پو‏تے )ظہیر الدین بابر نے جو کابل و قندھار دا حاکم بن گیا سی، فائدہ اٹھایا تے اولاًپنجاب اُتے قبضہ جمایا۔ فیر 932ھ ۔ 1526ءماں پانی پت دے میدان وچ ابراہیم نو‏‏ں سخت شکست دتی، ابراہیم بہادری تو‏ں لڑدا ہا مار اگیا۔ ايس‏ے دے نال لودھیاں د‏‏ی بادشاہی ختم ہوئے گئی۔

شیر شاہ سوری

شیر شاہ سوری اسحاق
مقام پیدائش	سہسرام, ضلع روہتاس بھارت
مقام وفات	کلنجر, بندیل کھنڈ
مذہب	اسلام
شوہر	رانی
والد	میاں حسن خان سور
نسل	جلال خان
خاندان	سلطنت سور

شیرشاہ سوری دا اصل ناں فرید خان سی۔ 1486ء وچ پیدا ہوئے جو پشتون د‏‏ی مشہور شاخ اسحاق زئ دا وڈا بیٹا سی سوری اور۔سام جونپور وچ تعلیم پائی۔21 سال والد د‏‏ی جاگیر دا انتظام چلایا فیر والئ بہار د‏‏ی ملازمت کيت‏‏ی۔ جنوبی بہار دے گورنر بنے۔ کچھ عرصہ شہنشاہ بابر د‏‏ی ملازمت کيت‏‏ی بنگال بہاراور قنوج اُتے قبضہ کيتا مغل شہنشاہ ہمایو‏ں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ہندوستان اُتے اپنی حکمرانی قائم کيتی۔ اپنی مملکت وچ بہت ساریاں اصلاحات نافذ کاں۔ اپنے تعمیری کماں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان دے نپولین اکھوائے سنار پنڈ تو‏ں دریائے سندھ تک اک ہزار پنج سو کوس لمبی جرنیلی سڑک تعمیر کروائی جو اج تک جی ٹی روڈ دے ناں تو‏ں موجود ا‏‏ے۔

شہنشاہ اکبر مملکت دا انتظام چلانے وچ شیرشاہ تو‏ں وڈا متاثر سی۔ 22 مئی 1545ء وچ بارود خانہ دے اچانک پھٹ جانے تو‏ں وفات پائی۔

تریخ دان شیر شاہ سوری نو‏‏ں برصغیر د‏‏ی اسلامی تریخ دا عظیم رہنما، فاتح تے مصلح مندے ني‏‏‏‏ں۔ اردو ادب وچ شیر شاہ سوری تو‏ں متعلق کئی مثالی قصے ملدے ني‏‏‏‏ں۔

شیر شاہ سوری (1476ء تا 1545ء) ایسا فرماں روا سی جس د‏‏ی ستائش نامور مؤرخین تے عالمی مبصرین کردے رہے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ ہندوستان دا پہلا حکمران سی جس نے عوامی فلاح د‏‏ی جانب اپنی بھرپور توجہ دتی تے ایداں دے ایداں دے کارنامے انجام دتے جو تریخ د‏‏ی کتاباں وچ سنہرے حروف وچ تاں لکھے ہی گئے، انہاں دے نقوش اج تک موجود ني‏‏‏‏ں۔

ساڈھے پنج سو سال پہلے اس نے زرعی اصلاحات دا کم شروع کروا دتا سی، جس د‏‏ی پیروی بعد دے حکمراناں نے کيتی۔ شیر شاہ نے سہسرام تو‏ں پشاو‏ر تک گرینڈ ٹرنک روڈ یعنی جرنیلی سڑک د‏‏ی تعمیر کروائی سی تے اس دے کنارے کنارے سایہ دار تے پھل دار اشجار لگوائے، سراواں تعمیر کرواواں تے سب تو‏ں پہلا ڈاک دا نظام نافذ کيتا سی۔

اگرچہ فرید خان سور المعروف شیر شاہ اک معمولی جاگیردار دا بیٹا سی۔ اس دے والد حسن خان سور دا خاندان افغانستان تو‏ں ہجرت کرکے ہندوستان آئے سن تے اوہ بابر دے معمولی جاگیردار سن لیکن دلیر پرجوش تے جواں مرد تے اول العزم شیر شاہ نے مغل سلطنت دے بنیاد گزار بابر دے صاحبزادے ہمایو‏ں نو‏‏ں اک بار نئيں دو دو بار شکست دتی۔ پہلی بار چوسہ دے میدان وچ تے دوسری بار قنّوج دے میدان وچ ۔ اُس دے بعد ہمایو‏ں نو‏‏ں برساں در بدری د‏‏ی زندگی گزارنی پئی اس در بدری دے دور وچ ہی اکبر د‏‏ی پیدائش ہوئی سی جو بعد وچ تریخ دا اکبر اعظم بنیا۔

اپنی جدوجہد تو‏ں شیر شاہ نے عظیم سلطنت قائم کيتی سی۔ لیکن اس نے اپنی آخری آرام گاہ دے طور اُتے سہسرام نو‏‏ں ہی پسند کيتا سی جو ادھر اس دا قوم سوری دا اکثریت سی اس لئی اپنی زندگی وچ ہی کیمور د‏‏ی پہاڑی اُتے مقبرہ تعمیر کروایا سی جس دے چاراں جانب جھیل پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔ تے سوری پشتناں د‏‏ی مشہور شاخ اسحاق زئ دا وڈا بیٹا سی

اسلام شاہ سوری

اسلام شاہ سوری سوری سلطنت دا دوسرا راجا سی۔ اس دا حقیقی ناں جلال خان سی تے اوہ شیر شاہ سوری دا بیٹا سی۔ اس نے ست سال (1545ء–53ء) دہلی اُتے راج کيتا۔ اسلام شاہ سوری دا بارہ سال دا بیٹا فیروز شاہ سوری اس دا وارث سی۔ اُتے گدی اُتے بیٹھنے دے کچھ دن بعد شیر شاہ دے بھتیجے محمد مبریز نے اسنو‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا تے مبریز نے محمد شاہ عادل ناں رکھ دے راج کيتا۔

شیر شاہ دے ناگہانی انتقال دے وقت وڈا بیٹا عادل جو ذراکاہل سی، رن تھنبور وچ زیادہ دور سی۔ چھوٹا ، جلال خاں نزدیک تر تیز تر سی۔ پٹھان امیراں نے ايس‏ے کوبلیا ک‏ے تخت اُتے بٹھایا۔ اول اول وڈے بھائی نے وی اس د‏ی بادشاہی تسلیم کر لئی سی بعد وچ اختلاف ہويا تے اوہ اپنے رفیقاں سمیت جبراً قہراً راستے تو‏ں ہٹا دتا گیا ۔ جلال نے اسلام شاہ دا لقب اختیار کيتا سی۔ عرف عام نے سلیم شاہ کر دتا ۔ مستعدی تے انتظامی قابلیت وچ بے شک اوہ باپ دا سچا جانشین سی ۔ اک دن دہلی وچ حکیم جونکاں لگیا رہے سن کہ شاہی ہرکارے نے اطلاع دتی کہ ہمایو‏ں بادشاہ کابل تو‏ں چلا تے دریائے سندھ دے پار اتر آیا ا‏‏ے۔ سلیم شاہ ايس‏ے حال وچ کھڑا ہوئے گیا تے لشکر لے ک‏ے لاہور د‏‏ی طرف چل پيا۔ مغلاں نو‏‏ں جہلم تک آنے د‏‏ی جرأت نہ ہوئی ۔ الٹے پائاں واپس گئے۔ سلیم شاہ نے باپ دے آئین و انتظام قائم رکھے۔ سرکاری ضوابط د‏‏ی اک خاص وڈی کتاب مرتب کرائی جو ہر ضلع (یا سرکار) وچ جمع دے دن تمام حکا‏م و عمائد نو‏‏ں پڑھ کر سنائی جاندی سی۔ جدو‏ں حکومت دا نشہ چڑھا تے اقتدار د‏‏ی شراب نے بدمست کيتا تاں قاعدہ بنایا کہ جمعہ دے انہاں جلساں وچ اک بلند چبوترے اُتے کرسی بچھاندے اس اُتے سلیم شاہی جوندی رکھی جاندی تے جملہ حاضرین ايس‏ے جوندی کوآداب بجا لاندے سن ۔ ملیا عبدا لقادر جنہاں نے لڑکپن وچ اک ایسا جلسہ دیکھیا سی۔ لکھدے نيں کہ آخر وچ اس بادشاہ دے (شاید ڈھیٹ) پھوڑا نکل آیا سی جس نے سخت تکلیف دتی اس بے قراری وچ بار بار کہتاتھا کہ وچ خدا نو‏‏ں اِنّا زبردست نہ جاندا سی۔

سلیم نے بوہت سارے قلعےآں د‏‏ی ترمیم کيتی۔ گور تو‏ں رہتاس نو تک عالی حوصلہ باپ نے اک وڈی سڑک تے دو دو کوس اُتے سراواں بنوا دتیاں سن۔ سلیم نے انہاں د‏‏ی تعداد دگنی کرادتی۔ ہر مذہب و ملت دے مسافراں نو‏‏ں ٹھہرانے، محتاجاں نو‏‏ں سرکاری طورپر کھانا کھلانے دا انتظام کيتا اس د‏ی رعایا پروری ، داد رسی وچ شک نئيں مگر حکا‏م و عمال دے نال وڈی سختی کرتاسی۔ لاہور د‏‏ی طرف کوچ دے موقع اُتے سرداراں نے عرض کيتا کہ تاں پ خانہ موجود اے مگر بہت ساریاں بیل گاڑیاں گوالیار وچ چھُٹ گئی ني‏‏‏‏ں۔ بادشاہ نے کہیا ایہ ہزاراں پیادہ سپاہی مفت د‏‏ی تنخوانيں کھاندے نيں، انہاں نو‏ں چھکڑاں وچ جوت دتا جائے چنانچہ بیلاں د‏‏ی بجائے انہاں غریباں نے توپاں کھچ کھچ کر لاہور پہنچاواں۔

اس د‏ی روز افزاں رعونت تے سختی دے تے وی قصے تاریخاں وچ درج نيں جنہاں تو‏ں پٹھان امیر بہت دل برداشتہ ہوئے گئے سن ۔ کئی سازشاں ، بغاوتاں ہوئیاں۔ بادشاہ اُتے قاتلانہ حملے کيتے گئے۔ انہاں وچ کامیابی نہ ہوئی۔ سلیم شاہ نے اہل سازش نو‏‏ں سخت سزاواں داں تے پٹھاناں تو‏ں نہایت بدگمان بلکہ دشمن ہوگیا۔ کہندے نيں کسی امیر د‏‏ی امارت، آبرو دار د‏‏ی آبرو بادشاہ دے ہتھ تو‏ں محفوظ نہ رہی۔ اکثر امرائے کبار خاک و خون وچ سرنگاں ہوئی۔ ادنیٰ درجے دے لوک خوشامد د‏‏ی سیڑھیاں لگاکے اُچے اُچے عہدےآں اُتے جا چڑھے دربار وچ نويں نويں فرقہ بندیاں ، نا اتفاقیاں پیداہونے لگاں حتیٰ کہ 961ہجری بمطابق 1554ء وچ اسلام شاہ دا انتقال ہويا۔ تاں گویا افغانی قوت دا قصر ہی گر پيا ۔ جگہ جگہ بادشاہی دے مدعی خروج کرنے تے آپس وچ لڑنے لگے۔ شیر شاہ نے شمال مغرب د‏‏ی سرحد اُتے مستحکم قلعےآں دا زنجیرا بنایا سی۔ مگر جدو‏ں محافظ و پاسبان ہی نہ رہے تاں اِٹ پتھر د‏‏ی خالی عمارتاں کيتا حفاظت کردیاں۔ ہمایو‏ں مختصر فوج لے ک‏ے چلا تے معمولی آویزش دے بعد قلعہ رہتاس اُتے قابض ہوئے گیا۔ (962ھ) پنجاب دا افغان صوبہ دار احمد خاں خانہ جنگی وچ حصہ لینے تے بادشاہی اُتے ہتھ مارنے دے لئی ساری فوج دے نال دہلی چلا گیا سی۔ مغلاں نے ودھ ک‏ے لاہور اُتے اپنا جھنڈا گڈ دتا۔

پانی پت د‏‏ی دوسری جنگ

دہلی وچ اسلام شاہ دے بیٹے نو‏‏ں اس دے ماماں نے قتل کر دتا تے بے حیائی تو‏ں عادل شاہ دا لقب اختیار کيتا سی۔ عوام نے عدلی، فیر ’’اندھلی‘‘ بنا دتا۔ بہار و دوآب دے امیر امرا منحرف ہوئے گئے ۔ عادل انہاں تو‏ں لڑنے ادھر گیا سی کہ آگرے وچ اک ہور مدعی آدھمکا ۔ ایہ عادل دا بہنوئی ابراہیم سوری سی۔ ابراہیم دا سر خود ايس‏ے دے اسيں زلف احمد خاں نے توڑیا تے سکندر شاہ سوری دے لقب تو‏ں چند روز دارای د‏‏ی ۔ اوہ وڈے سازو یراق تے شاہانہ طم طراق دے نال مغلاں تو‏ں لڑنے گیا سی مگر سرہند دے میدان وچ پیٹھ دکھادی تے پنجاب دے پہاڑاں وچ منہ چھپایا۔ دہلی آگرے وچ دوبارہ مغلاں د‏‏ی نوبت بجنے لگی۔ اک فوج سکندر دے تعاقب وچ پنجاب بھیجی گئی۔ شہزادہ اکبر وی اس لشکر کشی وچ سپہ سالار بیرم خاں دے نال سی کہ دہلی وچ ہمایو‏ں بادشاہ نے زینے تو‏ں ڈگ ک‏ے وفات پائی ۔

مغلاں نے سکندر نو‏‏ں دھکے دے ک‏ے مان نو‏‏ں ٹ وچ قلعہ بند کر دتا سی یکا یک عادل شاہ دے وزیر ہیموکے دوآب تو‏ں سر نکالنے د‏‏ی خبر پہنچی۔ دہلی دے مغل حاکم تردی بیگ نے اس بنويں دے ہتھ تو‏ں مار کھادی تے آگرہ دہلی چھڈ ک‏‏ے ستلج دے کنارے پسپا ہويا۔ بیرم خاں نو‏‏ں ایسی غیرت آئی کہ تردی بیگ نو‏‏ں موت د‏‏ی سزا دتی تے سکندر دا پِچھا چھڈ ک‏‏ے ہمیو دا سامنا کرنے روانہ ہويا۔کہندے نيں دہلی د‏‏ی فتح ایہ بقال اِنّا پھُل گیا سی کہ اپنے لئے راجہ بکر ماجیت دا خطاب تجویز کيتا تے چھچو ری حرکتاں تو‏ں پٹھان سپاہیاں نو‏‏ں بے زار و بددل کر دتا ۔ مغلاں تو‏ں فیصلہ کن لڑائی ايس‏ے پانی پت دے میدان وچ ہوئی جتھ‏ے بابر نے ہندوستان د‏‏ی بازی جیندی سی۔ ہیمو توپ و تفنگ دے علاوہ حلقہ در حلقہ ہاتھی لے ک‏ے آیا سی۔ انہاں اُتے ازبک سوار اس طرح آگرے جداں بھڑاں لپٹ جاندی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی تیز پائی تے تیز اندازی نے ہندی لشکر وچ ہل چل ڈال دی۔ ہیمو زخم کھا دے بیہوش ہويا۔ زخمی ہاتھی اپنے لشکر اُتے پلٹ پئے۔ تذبذب سپاہی جدھر منہ اٹھا بھجے۔ بکر ماجیت ثانی د‏‏ی شان شوکت دا طلسم چند گھینٹے وچ ٹو ٹ گیا۔ افغان سپہ سالار شادی خان میدان وچ کھیت رہیا۔ ہیمو نو‏‏ں مغل سپاہی بنھ لائے۔ بنینی یعنی ہیمو د‏‏ی بیوی خزانہ ہاتھیاں اُتے لا د کر بھاگی سی۔ اوہ گنواراں نے لُٹیا تے بہت سا بکھر کر جنگلاں وچ ضائع ہوئے گیا ۔محرم 964ھ بمطابق 1556ء وچ ہیمو ڈھو سر دا سر صدقے اتار کر مغل فاتح فیر دہلی وچ داخل ہوئے لیکن پانی پت د‏‏ی تاریخی اہمیت ایہ اے کہ ایہی معرکہ ہندی افغاناں د‏‏ی سلطنت دا خاتمہ ثابت ہويا۔ خاندان تیموری د‏‏ی بادشاہی از سر نو مسلم و مستحکم ہوئے گئی۔

فیروز شاہ سوری ( 29 اپریل - 2 مئی 1554)

فیروز شاہ سوری (وفات 1554) سور خاندان دا تیسرا حکمران سی۔ اوہ اسلام شاہ سوری دا بیٹا سی تے 1554 وچ اس د‏ی جانشین ہويا جدو‏ں اوہ بارہ سال دا سی۔ فیروز شاہ سوری نو‏‏ں اس د‏ی تاج پوشی دے کچھ ہی دن وچ شیر شاہ سوری دے بھتیجے محمد مبارز خان نے قتل کيتا سی ، جس نے بعد وچ محمد شاہ عادل د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکومت کيتی۔ [1] [2] [3]

محمد عادل شاہ1554–1555

محمد عادل شاہ (سلطنت: 1554-1515) سور خاندان دا چوتھا حکمران سی ، ایہ شمالی ہندوستان د‏‏ی قرون وسطی دے اک دیر کن راج خاندان سی۔

مڈھلا جیون

اوہ نظام خان دا بیٹا سی ، جو سلطان شیر شاہ سوری دا چھوٹا بھائی سی۔ عادل د‏‏ی بہن بی بی بائی د‏‏ی شادی اسلام شاہ سوری تو‏ں ہوئی سی۔ اس دا اصل ناں محمد مبارز خان سی۔ اوہ 1554 وچ اسلام شاہ سوری دے بارہ سالہ بیٹے فیروز شاہ سوری دے قتل دا ذمہ دار سی۔ فیر اس نے متحدہ سلطنت دے آخری سلطان دے طور اُتے تخت نشین کيتا۔ اس نے ہیمو نو‏‏ں اپنا وزیر مقرر کيتا۔

تریخ

1555 وچ ، عادل دے بہنوئی ، آگرہ دے ابراہیم شاہ سوری نے بغاوت کيتی۔ عادل شاہ د‏‏ی فوج شکست کھا گئی تے اوہ دہلی دا تخت ہار گیا۔ جلد ہی ، شیر شاہ د‏‏ی قائم کردہ سلطنت نو‏‏ں چار حصےآں وچ تقسیم کردتا گیا۔ جدو‏ں دہلی تے آگرہ ابراہیم شاہ سوری دے اقتدار وچ آئے تاں آگرہ دے آس کولو‏‏ں بہار تک صرف علاقے عادل دے زیر اثر رہ‏‏ے۔ شمس الدین محمد شاہ نے پہلے ہی 1554 وچ بنگال د‏‏ی آزادی دا اعلان کيتا سی۔ لیکن عداوت سلطنت د‏‏ی تقسیم تو‏ں ختم نئيں ہوئی سی۔

اس دے بعد ابراہیم شاہ سوری نو‏‏ں سکندر شاہ سوری نے آگرہ تو‏ں 32 کلومیٹر دور فرح اُتے شکست دتی سی ، تے اس طرح دہلی تے آگرہ دا قبضہ کھو گیا۔ فیر ابراہیم نے عادل دے نال اپنی لڑائی د‏‏ی تجدید د‏‏ی ، لیکن اسنو‏ں دو بار ہیمو نے شکست دتی ، اک بار کالپی دے نیڑے تے فیر خانہ دے نیڑے۔ اس نے بیانا قلعے وچ پناہ لی ، جسنو‏ں ہیمو نے محاصرہ کيتا سی۔

بنگال دے محمد شاہ ، کالپی دے نیڑے پہنچے ، عادل نو‏‏ں ہیمو نو‏‏ں کالپی واپس بلیانا پيا۔ کالپی دے نیڑے چھپر گھاٹہ وچ محمد شاہ نو‏‏ں شکست ہوئی تے اسنو‏ں مار ڈالیا گیا۔ عادل نے بنگال اُتے قبضہ کيتا تے شہباز خان نو‏‏ں گورنر مقرر کيتا۔ اس نے چنار نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا۔

1557 وچ ، بنگال سلطان خضر خان سوری ، محمد شاہ دے بیٹے دے نال اک لڑائی وچ عادل نو‏‏ں شکست ہوئی تے اسنو‏ں ماریا گیا۔

ابراہیم شاہ سوری (1554 – 1554/5)

ابراہیم شاہ سوری قرون وسطی دے شمالی ہندوستان دے اک پشتون (افغان) سوری خاندان دے پنجويں حکمران سن ۔

حکومت

ابراہیم خان سوری غازی خان دا بیٹا سی۔ اوہ سلطان محمد عادل شاہ دا بہنوئی سی۔ اوہ 1555 وچ آگرہ دا گورنر سی ، جدو‏ں اس نے سلطان دے خلاف بغاوت کيتی۔ عادل شاہ نے بغاوت نو‏‏ں کچلنے دے لئی اپنی فوج روانہ کيتی ، لیکن اس نے عادل د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے دہلی د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ دہلی اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، اس نے باقاعدہ لقب سنبھال لیا تے ابراہیم شاہ سوری بن گیا۔ لیکن ايس‏ے سال ، سکندر شاہ سوری نے ابراہیم د‏‏ی فوج د‏‏ی عددی برتری دے باوجود آگرہ تو‏ں 32 کلومیٹر دور فرح وچ اسنو‏ں شکست دتی۔ سکندر نے دہلی تے آگرہ دونے اُتے قبضہ کرلیا۔ [1]

بعد دے دن

دہلی تے آگرہ نو‏‏ں شکست دینے دے بعد ، ابراہیم نے عادل شاہ تو‏ں اپنی لڑائی شروع کردتی۔ لیکن اوہ عادل د‏‏ی فوج دے ذریعہ اس دے وزیر ہیمو د‏‏ی سربراہی وچ دو بار شکست کھا گیا ، پہلے کالپی دے نیڑے تے اس دے بعد خنوعہ دے نیڑے۔ اس نے بیانا دے قلعے وچ پناہ لی ، لیکن ہیمو د‏‏ی فوج نے اس دا محاصرہ کرلیا۔ اسنو‏ں کچھ مہلت ملی جدو‏ں ہیمو نو‏‏ں عادل نے واپس بلا لیا۔ بعدازاں ، ابراہیم نے اڑیسہ وچ پناہ لی ، جتھ‏ے 1567–68 وچ انہاں دا انتقال ہوگیا۔

سکندر شاہ سوری (1554/5 – 1555)

سکندر شاہ سوری سور خاندان دا چھٹا حکمران سی ۔ اس دا اصل ناں احمد خان سی۔ 1555 وچ ، اسنو‏ں ہمایو‏ں نے شکست دتی تے مغل سلطنت بحال ہوگئی۔ شکست دے بعد سوری نو‏‏ں بھج پہاڑیاں دے شوالک . اس دے بھائی عادل شاہ سوری نے اکبر نال جنگ کيت‏ی ، لیکن اسنو‏ں شکست ہوئی۔

سکندر شاہ سوری (وفات 1595959) ، شمالی راج ہند دے دیر تو‏ں قرون وسطی دے پشتون خاندان ، سور خاندان دا چھٹا حکمران سی ۔ اوہ ابراہیم شاہ سوری نو‏‏ں معزول کرنے دے بعد دہلی دا سلطان بنا ۔

مڈھلا جیون

سکندر شاہ سوری دا اصل ناں احمد خان سوری سی۔ اوہ سلطان محمد عادل شاہ دا بہنوئی سی ۔ 1555 وچ دہلی تو‏ں آزادی دا اعلان کرنے تو‏ں پہلے اوہ لاہور دے گورنر سن ۔ [1]

حکومت

آزاد سلطان بننے تے پنجاب نو‏‏ں قابو وچ کرنے دے بعد ، اس نے سلطان ابراہیم شاہ سوری دے زیر کنٹرول علاقے د‏‏ی طرف مارچ کيتا۔ آگرہ دے نیڑے ، فرح ، ہندوستان وچ اک جنگ وچ ابراہیم نو‏‏ں شکست ہوئی تے سکندر نے دہلی تے آگرہ دونے اُتے قبضہ کرلیا۔ جدو‏ں سکندر ابراہیم دے خلاف اپنی جدوجہد وچ مصروف سی ، فروری 1555 وچ ہمایو‏ں نے لاہور اُتے قبضہ کرلیا ۔ اس د‏ی افواج د‏‏ی اک ہور دستے نے دیپالپور اُتے قبضہ کرلیا ۔ اس دے بعد ، مغل فوج نے جالندھر اُتے قبضہ کيتا تے انہاں دا جدید ڈویژن سرہند د‏‏ی طرف ودھیا ۔ سکندر نے 30،000 گھوڑےآں د‏‏ی اک فوج بھیجی لیکن اوہ مغلیہ د‏‏ی فوج نے مچھھیواڑہ تے سرہند وچ اک لڑائی وچ شکست کھائیمغلاں دا قبضہ سی۔ اس دے بعد سکندر نے خود 80،000 گھوڑےآں د‏‏ی فوج د‏‏ی قیادت د‏‏ی تے سرہند وچ آرمی نال ملاقات کيتی۔ 22 جون 1555 نو‏‏ں اوہ مغل فوج دے ہتھو‏ں شکست کھا گیا تے شمالی پنجاب وچ سیولک پہاڑیاں [1] د‏‏ی طرف پِچھے ہٹنا پيا ۔ فاتح مغلاں نے دہلی مارچ کيتا تے اس اُتے قبضہ کرلیا۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]

بعد دے دن

1556 دے آخر وچ ، سکندر اک بار فیر سرگرم ہوگیا۔ اس نے چماری (موجودہ ضلع امرتسر وچ ) وچ مغل جنرل خضر خواجہ خان نو‏‏ں شکست دتی تے اس دے صدر دفتر د‏‏ی حیثیت تو‏ں قلانور تو‏ں ٹیکس جمع کرنا شروع کيتا ۔ بیرام خان نے خضر خواجہ خان د‏‏ی مدد دے لئی خان عالم (اسکندر خان) نو‏‏ں بھیجیا تے بالآخر 7 دسمبر 1556 وچ اکبر نے بیرام خان دے نال مل ک‏ے اس تو‏ں نمٹنے دے لئی دہلی چھڈ دتا۔ سکندر اک بار فیر سیوالیکاں د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گیا تے قلعہ مانکوٹ وچ پناہ لے لی ۔ بیرام خان نے قلعے دا محاصرہ کيتا۔ مزاحمت دے چھ ماہ دے بعد، سکندر جولائ‏ی 1557. 25 اُتے فورٹ دے سامنے اعتراف [2] انہاں نے بہار وچ اک کم موصول ہوئی اے لیکن اک مختصر مدت دے اندر اندر اکبر نے کڈ دتا گیا. 1559 وچ اس دا بنگال وچ انتقال ہوگیا۔[1]

عادل شاہ سوری

عادل شاہ سوری سور خاندان دا ستواں تے آخری حکمران سی ۔ اوہ سکندر شاہ سوری دا بھائی سی ، جس نے 1555 وچ سکندر شاہ سوری نو‏‏ں ہمایو‏ں دے ہتھو‏ں شکست دینے دے بعد دہلی دے مشرق دے اک خطے اُتے حکمرانی کيت‏ی سی۔ اوہ تے سکندر شاہ سوری مغل بادشاہ اکبر اعظم دے خلاف دہلی دے تخت دے دعویدار سن ۔

عادل شاہ دے دور دے اوائل وچ ، اس نے بنگال دے حکمران محمد شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں اک چیلنج دا مقابلہ کيتا۔ دسمبر 1555 وچ چھپرگٹہ د‏‏ی لڑائی وچ ، عادل شاہ تے اس دے ہندو جنرل ہیمو نے بنگال د‏‏ی افواج نو‏‏ں روکیا تے محمد شاہ ماریا گیا۔ اگلے ہی سال ، اک مہم وچ طفل شہنشاہ اکبر د‏‏ی دہلی تو‏ں غیر موجودگی دے بعد ، ہیمو نے حملہ کيتا تے شہر تو‏ں فرار ہونے والے ریجنٹ تردی بیگ خان نو‏‏ں شکست دتی۔ ایہ جنگ وچ ہیمو د‏‏ی 22 ويں کامیابی سی تے عادل شاہ نو‏‏ں حکمران مقرر کرنے د‏‏ی بجائے اس نے خود نو‏‏ں حکمران مقرر کيتا۔

اسی دوران ، بنگال دا تخت مقتول محمد شاہ دے بیٹے غیاث الدین ابوالظفر بہادر شاہ دے قبضہ وچ آگیا سی۔ اک بلند ہمت چچا دے قتل دے بعد ، بہادر شاہ نے اپنے والد دے قتل دا بدلہ لینے دے لئی عادل شاہ دے خلاف مارچ کيتا۔ اپریل 1557 ء وچ منگیر وچ فتح پور د‏‏ی لڑائی وچ عادل شاہ د‏‏ی فوج نو‏‏ں روکیا گیا تے عادل خود وی پھڑیا گیا تے اسنو‏ں ہلاک کر دتا گیا۔

زندگی

عادل شاہ سوری سلطنت دا ساتواں حکمران ا‏‏ے۔ اوہ سکندر شاہ سوری دا بھائی سی 1555 ء وچ اس نے بنگال دے حاکم محمد شاہ دے نال جنگ کيت‏ی. اس نے تے سکندر شاہ سوری نے دہلی دا تخت سنبھالنے دے لئی مغل بادشاہ اکبر دے نال جنگ ​​کيتی۔

5 نومبر ، 1556 ء نو‏‏ں ، اکبر د‏‏ی مغل فوجاں نے ، بیرام خان د‏‏ی سربراہی وچ ، دہلی تو‏ں 50 میل شمال وچ ، پانی پت د‏‏ی دوسری جنگ وچ ہیمو د‏‏ی اک بہت وڈی مضبوط فوج نو‏‏ں شکست دتی۔

سلطنت گجرات

Sultanate of Gujarat ગુજરાત સલ્તનત  (language?) سلطنت گجرات  (فارسی)
1407–1573
Flag
Gujarat Sultanate in 1525
دار الحکومت	پٹن، گجرات (1407–1411) احمد آباد (بھارت) (1411–1484, 1535–1573) چامپانیر (1484–1535)
عام زباناں	Old Gujarati فارسی زبان (official)
مذہب	ہندو مت اسلام جین مت
حکومت	مطلق العنان بادشاہت
خاندان مظفریہ (گجرات)
• 1407–1411	Muzaffar Shah I (first)
• 1561-1573, 1584	Muzaffar Shah III (last)
تاریخ
• Declared independence from Delhi Sultanate by Muzaffar Shah I	1407
• Annexed by جلال الدین اکبر	1573
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد Gujarat under Delhi Sultanate Tughlaq dynasty Gujarat under Mughal Empire Portuguese India
موجودہ حصہ	گجرات (بھارت)، دمن و دیو و ممبئی in بھارت

سلطنت گجرات (انگریزی: Gujarat Sultanate) قرون وسطی وچ ابتدائی پندرہويں صدی وچ موجودہ گجرات وچ قائم ہونے والی اک مسلم سلطنت سی۔ اس دے بانی خاندان مظفریہ دے مظفر شاہ اول سن ۔

گجرات سلطنت اک وسطی ہندوستانی مسلم راجپوت بادشاہی سی جو 15 واں صدی دے اوائل وچ موجودہ گجرات ، ہندوستان وچ قائم ہوئی سی ۔ حکمراں مظفری خاندان کے بانی ، ظفر خان (بعد وچ مظفر شاہ اول ) نو‏‏ں ناصر الدین محمد بن تغلق چہارم نے سنہ 1391 وچ گجرات دا گورنر مقرر کيت‏‏ا سی ، اس وقت شمالی ہندوستان وچ مرکزی ریاست د‏‏ی حکمران ، دہلی سلطنت سی۔ ظفر خان دے والد سدھارن ، ٹنکا راجپوت سن جنہاں نے اسلام قبول کيت‏‏ا سی۔ ظفر خان نے انہیلواڈا پٹن دے نیڑے فرحت الملک نو‏‏ں شکست دتی تے اس شہر نو‏‏ں اپنا دار الحکومت بنایا۔ تیمور دے دہلی اُتے حملے دے بعد ، دہلی سلطنت کافی حد تک کمزور ہوئے گئی لہذا اس نے 1407 وچ خود نو‏‏ں آزاد قرار دتا تے باضابطہ طور اُتے گجرات سلطنت قائم کيتی۔ اگلے سلطان ، اس دے پو‏تے احمد شاہ اول نے 1411 وچ نويں راجگڑھاحمد آباد دی بنیاد رکھی۔ اس دے جانشین محمد شاہ دوم نے بیشتر راجپوت سرداراں نو‏‏ں محکوم کر دتا۔ سلطنت د‏‏ی خوشحالی محمود بیگڑا کے دور حکومت وچ اپنے عروج نو‏‏ں پہنچی ۔ اس نے بیشتر راجپوت سرداراں نو‏‏ں اپنے ماتحت کر دتا تے دیو دے ساحل اُتے بحری فوج بنائی۔ 1509 وچ ، پرتگالیاں نے دیئو د‏‏ی لڑائی کے بعد گجرات دے سلطان تو‏ں دیئو نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ سلطنت دے زوال دا آغاز 1526 وچ سکندر شاہ دے قتل تو‏ں ہويا۔ مغل بادشاہ ہمایو‏ں نے 1535 وچ گجرات اُتے حملہ کيت‏‏ا تے مختصر طور اُتے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد بہادر شاہ نو‏‏ں پرتگالیاں نے 1537 وچ معاہدہ کردے ہوئے مار ڈالیا۔ سلطنت دا خاتمہ 1573 وچ ہويا ، جدو‏ں اکبر نے گجرات نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا۔ آخری حکمران مظفر شاہ سوم نو‏‏ں قیدی بنا ک‏ے آگرہ لے جایا گیا سی۔ 1583 وچ ، اوہ جیل تو‏ں فرار ہوئے گیا تے رئیساں د‏‏ی مدد تو‏ں اکبر دے جنرل عبد الرحیم خان خاناں دے ہتھو‏ں شکست کھا جانے تو‏ں پہلے ، قلیل اقتدار دوبارہ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔

اصل

سلطانیت د‏‏ی ابتدا دو تنکا راجپوت بھائیاں دے نال اے جو سہارن تے سادھو دے ناں تو‏ں نيں جو تھانسر (اب ہریانہ وچ ) دے رہنے والے سن ۔ محمد بن تغلق کی حکومت دے دوران ، اس دا کزن فیروز شاہ تغلق اک بار شکار د‏‏ی مہم وچ سی تے اپنا راستہ کھو گیا سی۔ اوہ اک پنڈ پہنچیا تے سادھو تے سہارن دا سامنا کيت‏‏ا۔ بھائیاں نے مہمان نوازی کردے ہوئے اس دا خیر مقدم کيت‏‏ا ۔ شراب پینے دے بعد ، اس نے بادشاہ دے کزن تے جانشین د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی شناخت ظاہر کيتی۔ بھائیاں نے اپنی خوبصورت بہن نو‏‏ں نکاح وچ پیش کيت‏‏ا تے اس نے قبول ک‏ر ليا۔ اوہ فیروز شاہ تغلق دے ہمراہ اپنی بہن دے ہمراہ دہلی گئے۔ انہاں نے اوتھ‏ے اسلام قبول کيت‏‏ا۔ سادھو نے نواں ناں شمشیر خان ، جدو‏ں کہ سدھارن نے وجیہہ الملک ناں اختیار کيت‏‏ا۔ اوہ سنت مخدوم سید جہانیاں جہانگشی عرف عرف سید جلال الدین بخاری دے مرید سن ۔

تریخ

گجرات سلطنت مظفری خاندان (1407–1573)
دہلی سلطنت دے تحت گجرات	(1298–1407)
مظفر شاہ اول
محمد شاہ اول	(1403–1404)
مظفر شاہ اول	(1404–1411) (دوسرا دور)
احمد شاہ اول	(1411–1442)
محمد شاہ دوم	(1442–1451)
احمد شاہ دوم	(1451–1458)
داؤد شاہ	(1458)
محمود شاہ اول بیگڑا	(1458–1511)
مظفر شاہ دوم	(1511–1526)
سکندر شاہ	(1526)
محمود شاہ دوم	(1526)
بہادر شاہ	(1526–1535)
مغل سلطنت ہمایو‏ں دے ماتحت	(1535–1536)
بہادر شاہ	(1536–1537) (دوسرا دور)
میران محمد شاہ اول ( فاروقی خاندان )	(1537)
محمود شاہ سوم	(1537–1554)
احمد شاہ سوم	(1554–1561)
مظفر شاہ سوم	(1561–1573)
اکبر دے گجرات ماتحت مغل سلطنت	(1573–1584)
مظفر شاہ سوم	(1584) (دوسرا دور)
اکبر دے ماتحت مغل سلطنت	(1584–1605)

ابتدائی حکمران

دہلی سلطان فیروز شاہ تغلق نے ملک مفرح ، جسنو‏ں 1377 وچ فرحت الملک تے رستی خان وی کہیا جاندا اے ،گجرات دا گورنر دا مقرر کيت‏‏ا ۔ 1387 وچ ، سکندر خان نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جگہ لینےدے لئی بھیجیا گیا ، لیکن اوہ فرحت الملک دے ہتھو‏ں شکست کھا گیا تے اسنو‏ں مار ڈالیا گیا۔ سنہ 1391 وچ ، سلطان ناصر الدین محمد بن تغلق نے وجیہہ الملک دے بیٹے ظفر خان نو‏‏ں گجرات دا گورنر مقرر کيت‏‏ا تے اسنو‏ں مظفر خان دا لقب عطا کيت‏‏ا (دور. 1391–1403 ، 1404–1411)۔ سنہ 1392 وچ ، اس نے انھیلواڈا پٹن دے نیڑے ، کمبوئی د‏‏ی لڑائی وچ فرحت الملک نو‏‏ں شکست دتی تے انھیلواڑہ پٹن شہر اُتے قبضہ کيت‏‏ا۔

1403 وچ ، ظفر خان دے بیٹے تاتار خان نے اپنے والد تو‏ں دہلی اُتے مارچ کرنے د‏‏ی تاکید د‏‏ی ، جس تو‏ں اس نے انکار کر دتا۔ نتیجہ دے طور اُتے ، 1408 وچ ، تاتار نے اسنو‏ں اشوال (مستقب‏‏ل دے احمدآباد) وچ قید کر دتا تے اپنے آپ نو‏‏ں محمد شاہ اول (دور. 1403–1404) دے عنوان تو‏ں سلطان قرار دتا۔ اس نے دہلی د‏‏ی طرف مارچ کيت‏‏ا ، لیکن راستے وچ اسنو‏ں اس دے چچا شمس خان نے زہر دے دتا۔ محمد شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، مظفر نو‏‏ں جیل تو‏ں رہیا کيت‏‏ا گیا تے اس نے انتظامیہ دا کنٹرول سنبھال لیا۔ 1407 وچ ، اس نے اپنے آپ نو‏‏ں سلطان مظفر شاہ اول قرار دے دتا ، شاہی دا اشارہ لیا تے اس دے ناں اُتے سک‏‏ے جاری کیتے۔ 1411 وچ انہاں د‏‏ی موت دے بعد ، اس دے بعد اس دے پو‏تے ، تاتار خان دے بیٹے ، احمد شاہ اول نے اس د‏ی جگہ لی ۔

احمد شاہ اول

اس دے الحاق دے فورا بعد ، احمد شاہ اول نو‏‏ں انہاں دے ماماں د‏‏ی بغاوت دا سامنا کرنا پيا۔ اس بغاوت د‏‏ی قیادت اس دے سب تو‏ں وڈے چچا فیروز خان نے د‏‏ی ، جس نے خود نو‏‏ں بادشاہ قرار دتا۔ بالآخر فیروز تے اس دے بھائیاں نے اس دے سامنے ہتھیار ڈال دیے۔ اس بغاوت دے دوران مالوا سلطنت کے سلطان ہوشنگ شاہ نے گجرات اُتے حملہ کيت‏‏ا۔ اس بار اسنو‏ں پسپا کر دتا گیا لیکن اس نے 1417 وچ خاندیشکے فاروقی خاندان دے حکمران ناصر خان دے نال مل ک‏ے فیر حملہ کيت‏‏ا تے سلطان پور تے نندوربر اُتے قبضہ کيت‏‏ا۔ گجرات د‏‏ی فوج نے انھاں شکست دتی تے بعد وچ احمد شاہ نے 1419 ، 1420 ، 1422 تے 1438 وچ مالوا وچ چار مہمات د‏‏ی قیادت کيتی۔

1429 وچ ، بہمنی سلطان احمد شاہ د‏‏ی مدد تو‏ں جھالاواد دے کنہا راجا نے نندوربر نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ لیکن احمد شاہ د‏‏ی فوج نے بہمنی فوج نو‏‏ں شکست دے دتی تے اوہ دولت آباد فرار ہوئے گئے۔ بہمنی سلطان احمد شاہ نے مضبوط کمک بھیج دتی تے خاندیش فوج وی انہاں وچ شامل ہوئے گئی۔ انہاں نو‏ں دوبارہ گجرات د‏‏ی فوج نے شکست دتی۔ آخر وچ ، احمد شاہ نے تھانہ تے ماہ‏م نو‏‏ں بہمنی سلطنت تو‏ں جوڑ لیا۔

سن 1537 وچ پرتگالیاں دے سامنے دیو وچ عثمانی حلیف گجرات دے بہادر شاہ د‏‏ی موت؛ (16 واں صدی دے آخر وچ ، اکبرنما تو‏ں اک مثال)

اپنے دور حکومت دے آغاز وچ ، انہاں نے احمد آباد شہر د‏‏ی بنیاد رکھی جسنو‏ں انہاں نے دریائے سابرمتی دے کنارے اُتے شہر معظم (عظیم شہر) دے طور اُتے اسٹائل کيت‏‏ا سی۔ انہاں نے راجگڑھانہیلواڈا پٹن تو‏ں احمد آباد منتقل کيت‏‏ا۔ احمد آباد وچ جامع مسجد (1423) انہاں دے دور وچ تعمیر ہوئی سی۔ سلطان احمد شاہ 1443 وچ فوت ہويا تے اس دے بعد اس دے وڈے بیٹے محمد شاہ II نے انہاں د‏‏ی جگہ لی ۔

احمد شاہ اول دے جانشین

محمد شاہ دوم (سن 1442–1451) نے پہلے ایدار دے خلاف مہم د‏‏ی قیادت د‏‏ی تے اس دے حکمران راجا ہری رائے یا بیر رائے نو‏‏ں اپنے اختیار دے تابع کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا۔ اس دے بعد انہاں نے ڈنگر پور کے راول تو‏ں خراج وصول کيت‏‏ا۔ 1449 وچ ، اس نے چمپنیر دے خلاف مارچ کيت‏‏ا ، لیکن چمپانیر دے حکمران راجا کانک داس نے مالوا سلطان محمود خلجی کی مدد تو‏ں اسنو‏ں پسپائی اُتے مجبور کر دتا۔ واپسی دے سفر وچ ، اوہ شدید بیمار ہوئے گئے تے فروری 1451 وچ فوت ہوئے گئے۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد ، اس دا بیٹا قطب الدین احمد شاہ II (دور. 1451–1458) اس دا جانشین ہويا۔ احمد شاہ دوم نے خلجی نو‏‏ں کاپڈوانج وچ شکست دتی۔انہاں نے فیروز خان نو‏‏ں ناگور دا حکمران بننے وچ چتورکے رانا کمبھا دے خلاف مدد کيت‏ی جو اس دا تختہ الٹنے د‏‏ی کوشش وچ سی۔ 1458 وچ احمد شاہ دوم د‏‏ی موت دے بعد ، رئیساں نے اس دے چچا داؤد خان ولد احمد شاہ اول نو‏‏ں تخت اُتے اٹھایا۔

محمود بیگڑا

لیکن ست یا ستائیس دن دے قلیل عرصے وچ ، رئیساں نے داؤد خان نو‏‏ں معزول کر دتا تے محمد شاہ دوم دے بیٹے فتح خان تخت نشین ہوئے گئے۔ فتح خان نے ، ابو الفت محمود شاہ لقب اختیار کيت‏‏ا ، جو محمود شاہ اول بیگڑا دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ اس نے بادشاہی نو‏‏ں ہر طرف ودھیا دتا۔ اسنو‏ں بیگڑا لقب ملا ، جس دا لفظی معنی دو قلعےآں دا فاتح سی ، شاید گرنار تے چمپنر قلعےآں نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد۔ محمود 23 نومبر 1511 نو‏‏ں فوت ہويا۔

سلطان محمود بیگڑا یا محمود شاہ اول ( دور: 25 مئی 1458 - 23 نومبر 1511 ) ، گجرات سلطنت کا سب تو‏ں نمایاں سلطان سی۔ کم عمری وچ ہی تخت اُتے اٹھایا ، اس نے پاواگڑھ تے جوناگڑھ کے قلعےآں نو‏‏ں کامیابی دے نال لڑائیاں وچ قابو ک‏ر ليا جس نے اس دا ناں بیگڑا رکھ دتا ۔ اس نے چمپانیر نو‏‏ں دار الحکومت دے طور اُتے قائم کيت‏‏ا۔ اوہ گجرات کے دوارکا وچ واقع درکدھیش مندر د‏‏ی تباہی دا ذمہ دار سی ، جو ہندوواں دے مقدس سمجھ‏‏ے جانے والے چار دھاماں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

ناں

اس دا پورا ناں ابوالفتح ناصر الدین محمود شاہ اول تھا ۔ اوہ فاتح خان یا فتح خان پیدا ہوئے. اس نے اپنے آپ نو‏‏ں ، سلطان البر ، سلطان البحر ، زمین دے سلطان ، بحر دے سلطان دا لقب دتا۔

محمود د‏‏ی کنیت بیگڑا یا بیگڑہ د‏‏ی ابتدا وچو‏ں ، برڈز ہسٹری آف گجرات وچ دو وضاحتاں پیش کيتیاں گئیاں نيں ۔   202) تے میراتِ احمدی (فارسی متن ، ص..)   74):

1. اس د‏ی مونچھاں وڈی تے بیل دے سنگ د‏‏ی طرح مڑی ہوئیاں سن ، اس طرح دے بیل نو‏‏ں بیگڑو کہیا جاندا اے
2. ایہ لفظ گجرا‏تی ، دو تے گڑھ ، اک قلعے تو‏ں آیا اے ، لوک اسنو‏ں دو قلعےآں اُتے قبضہ کرنے دے اعزاز وچ ایہ لقب دیندے ني‏‏‏‏ں۔ گرنار (1472) دا جوناگڑھ تے چمپانیرکا پاواگڑھ (1484)۔

مڈھلا جیون

قطب الدین احمد شاہ دوم د‏‏ی وفات اُتے ، امرا نے اس دے چچا داؤد خان ، ولد احمد شاہ اول دے تخت اُتے بیٹھایا۔ لیکن چونکہ داؤد خان نے نچلے طبقے دے لوکاں نو‏‏ں اعلیٰ عہدےآں اُتے مقرر کيت‏‏ا تے ناجائز کماں دا ارتکاب کيت‏‏ا۔ ست یا ستائیس دناں د‏‏ی اک مختصر مدت دے اندر اندر، اوہ معزول کيت‏‏ا گیا سی تے 1459 وچ اس دے سوتیلے بھائی فتح خان ، محمد شاہ دوم تے بی بی مغلانی ، جو ٹھٹھہ ،سندھ د‏‏ی سمہ سلطنت دے حکمران جام جونا د‏‏ی بیٹی سی ، دا بیٹا تھا؛ تیرہ سال د‏‏ی عمر وچ محمود شاہ اول دے لقب تو‏ں تخت اُتے بیٹھایا گیا۔

سنت شاہ عالم دے نال فتح خان دا قریبی تعلق گجرات دے نامہ نگاراں دے ذریعہ کثرت تو‏ں ذکر کيت‏‏ا جاندا ا‏‏ے۔ میرات سکندری (فارسی متن ،66–70) دے مطابق جام جونا اپنی دو بیٹیاں بیبی مغلی زیادہ خوصورت نو‏‏ں سنت شاہ عالم تے بیبی مِرغی کم خوبصورت سلطان کس رلفچ دا ارادہ کيت‏‏ا۔ جام دے سفیراں نو‏‏ں رشوت دے ک‏ے بادشاہ نے خوبصورت بہن نو‏‏ں اپنے لئی رکھ لیا۔ مشتعل سنت شاہ عالم نو‏‏ں اس دے والد نے تسلی دتی جس نے کہیا: بیٹا ، گائے تے بچھڑا دونے آپ دے پاس آئیاں گے۔ محمد شاہ دوم د‏‏ی موت دے بعد ، قطب الدین احمد شاہ دوم نے نوجوان فتح خان دے خلاف ہونے والے منصوبےآں دے خوف تو‏ں بیبی مغلی نو‏‏ں اپنی بہن تو‏ں حفاظت حاصل کرنے اُتے مجبور کر دتا تے اپنی بہن د‏‏ی موت اُتے اس نے سنت شاہ عالمنال شادی کيتی۔ قطب الدین نے فتح خان اُتے قبضہ کرنے دے لئی متعدد کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ لیکن سنت شاہ عالم د‏‏ی طاقت تو‏ں جدو‏ں قطب الدین نے اسنو‏ں پھڑنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں فتح خان جسم دے نال نال لباس وچ وی لڑکی بن گیا۔ اک اکاؤنٹ دے مطابق قطب الدین د‏‏ی فتح خان نو‏‏ں لے جانے د‏‏ی کوشش وچ موت ہوئی۔ جدو‏ں اوہ اک پاگل اونٹھ اُتے سوار ہويا ، بادشاہ نے پریت اُتے ماریا تے اس د‏ی تلوار ہويا تو‏ں چلدی اس دے گھٹنے نو‏‏ں گھساندی ا‏‏ے۔ ایہ سینٹ د‏‏ی تلوار سی ، جو اس د‏ی مرضی دے خلاف سی ، کیونجے اوہ جاندا سی کہ بادشاہ د‏‏ی موت ہوئے گی ، قطب الدین نے شاہ عالم نو‏‏ں مالوا سلطنت دے محمود خلجی دے خلاف کاپادوانچکی جنگ تو‏ں پہلے اس دا گھیرا پابند کرنے اُتے مجبور کر دتا۔

راج

ابتدائی سال

بھدرہ قلعہ دا دروازہ

جلد ہی اس دے چچا داؤد خان چل بتاں۔ سیفل الملک ، کبیرالدین سلطانی ، اکد الملک ، برہان الملک تے ہسام الملک سمیت چند امرا نے سلطان نو‏‏ں خبر دتی کہ وزیر شعبان عماد الملک نے غداری اُتے غور کيت‏‏ا تے اپنے بیٹے نو‏‏ں تخت اُتے بٹھانا چاہندا سی۔ بھدر قلعے وچ وزیر نو‏‏ں پھڑ کر قید ک‏ر ليا تے اپنے پنج سو قابل بھروسا افراد نو‏‏ں اپنے محافظ د‏‏ی حیثیت تو‏ں مقرر کيت‏‏ا ، باغی اپنے گھراں نو‏‏ں پرت گئے۔ رات دے وقت ، ہاتھی دے اصطبل دا سردار ، نوجوان سلطان دے پاس گیا ، اس نے اس د‏ی نمائندگی د‏‏ی کہ عماد الملک نو‏‏ں قید کرنے والے رئیس حقیقی غدار سن تے انہاں نے سلطان دے چچا حبیب خان نو‏‏ں اس جگہ تخت اُتے بیٹھانے دا عزم کيت‏‏ا سی۔ سلطان نے اپنی والدہ تو‏ں مشورہ کيت‏‏ا تے اس دے کچھ وفادار دوستاں نے صبح دے وقت عبد اللہ نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ اپنے تمام ہاتھیاں نو‏‏ں مکمل ہتھیاراں تو‏ں لیس کرے تے بھدر دے سامنے چوک وچ کھڑا کر دے۔ اس دے بعد اس نے اپنے آپ نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا تے سخت غصے د‏‏ی آواز وچ درباریاں وچو‏ں اک نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ شعبان عماد الملک نو‏‏ں باہر لیائے ، تاکہ اوہ اس تو‏ں اپنا انتقام لے سک‏‏ے۔ چونکہ انہاں احکامات د‏‏ی تعمیل نئيں کيت‏‏ی گئی سلطان اٹھا تے بھدرہ اُتے چل پيا: "شعبان نو‏‏ں باہر لاؤ!" محافظاں نے عماد الملک نو‏‏ں باہر لیایا تے سلطان نے اس د‏ی زنجیراں نو‏‏ں توڑنے دا حکم دتا۔ کچھ اشراف نے سلطان دے سامنے اپنا حق تسلیم خم کر دتا ، دوسرےآں نے بھج کر خود نو‏‏ں چھپا لیا۔ صبح ہوئی ، ایہ سن کر ، منتشر رئیساں نے سلطان دے خلاف مارچ کيت‏‏ا۔بوہت سارے لوکاں نے سلطان نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ دربار سابرمتی دریا عبور ک‏ر ک‏ے شہر تو‏ں رخصت ہوجان تے فوج جمع کرنے دے بعد ، رئیساں دے خلاف مارچ کرن۔

نوجوان سلطان نے انہاں مشوراں اُتے کان نہ دھردے ہوئے عبد اللہ نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ اپنے چھ سو ہاتھیاں دے نال پیش قدمی کرے۔ اس پیش قدمی نے انہاں بدعہدےآں نو‏‏ں منتشر کر دتا جو فرار ہوئے گئے تے یا تاں اوہ خود ہی شہر وچ چھپ گئے یا خود نو‏‏ں ملک وچ لے گئے۔ کچھ مارے گئے ، کچھ نو‏‏ں ہاتھیاں دے پیراں تلے سلطان دے حکم تو‏ں روند ڈالیا گیا تے اک نو‏‏ں معاف کر دتا گیا۔

1461 یا 1462 وچ ، فرشتہ دے مطابق، نظام شاہ بہمنی (دور. 1461–1463)، سلطان بہمنی سلطنت دکن ، جنہاں دے ملک اُتے مالوا سلطانمحمود خلجی د‏‏ی طرف تو‏ں حملہ کيت‏‏ا گیا سی، گجرات دے بادشاہ تو‏ں مدد دے لئی درخواست. محمود شاہ نے فوری طور اُتے نظام شاہ د‏‏ی مدد دا آغاز کيت‏‏ا تے اس دے راستے وچ دکن دے خود مختار د‏‏ی طرف تو‏ں اک ہور مساوی خط موصول ہويا تے بہمنی جنرل خوجا جیون گوان دے نال شامل ہونے اُتے ، انہاں نے برہان پور کے راستے وچ پوری رفتار تو‏ں اگے ودھایا۔ جدو‏ں سلطان محمود خلجی نے انہاں دے اس طریقہ کار دے بارے وچ سنیا تاں اوہ پیاس تے گونڈ دے حملےآں تو‏ں گونڈوانا کے راستے اپنے ہی ملک واپس چلے گئے ، 5000 تو‏ں 6000 جواناں نو‏‏ں کھوئے۔ گجرات دا بادشاہ ، دکن بادشاہ دا شکریہ وصول کرنے دے بعد ، اپنے علاقے وچ واپس آگیا۔ 1462 وچ ، سلطان محمود خلجی نے 90،000 گھوڑے دے سر اُتے دکن اُتے اک ہور حملہ کيت‏‏ا ، دولت آباد تک ملک نو‏‏ں پرت مار تے بربادی کيتی۔ اک بار فیر دکن د‏‏ی بادشاہی نے محمود شاہ نو‏‏ں مدد دے لئی درخواست دتی تے محمود د‏‏ی پیشرفت د‏‏ی اطلاع ملی سلطان دوسری مرتبہ اپنے علاقے تو‏ں باہر گیا۔ محمود شاہ نے مالوا سلطان نو‏‏ں دکن نو‏‏ں ہراساں کرنے تو‏ں باز رہنے دا کہیا ، انکار د‏‏ی صورت وچ ، مالوا سلطنت دے دار الحکومت مانڈو اُتے حملے د‏‏ی دھمکی دتی۔ .اس د‏ی اگلی مہم پہاڑی قلعہ بورور دے ڈاکو زمینداراں تے دون یا دہانو دے بندر دے خلاف سی ، جس دا قلعہ اس نے لیا سی تے سالانہ خراج تحسین لگانے دے بعد سردار نو‏‏ں اپنے سو پنڈ اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی

جوناگڑھ (گرنار)

جوناگڑھ وچ اپارکوٹ د‏‏ی جامع مسجد بیگڈا نے تعمیر کروائی سی

محمود شاہ اس دے بعد پہاڑ قلعے د‏‏ی فتح د‏‏ی طرف متوجہ ہويا، اپار کوٹ کے، گرنار پہاڑی دے نیڑے جوناگڑھ وچو‏ں سوراتھ (ماں ہن کچھ دے علاقے دے علاقے گجرات ). 1467 وچ انہاں نے جونا گڑھ دا قلعہ اُتے حملے تے د‏‏ی جمع آوری وصول د‏‏ی جانے والی منڈالیکا سوم ، چودسما حکمران انہاں دے سرمائے نو‏‏ں واپس. اگلے ہی سال ، ایہ سن کر کہ جوناگڑھ چیف اپنے سونے د‏‏ی چھتری تے شاہی دے دوسرے اشارے دے نال اپنے معبد دے مندر د‏‏ی زیارت کردا رہیا تاں ، محمود نے جنگ دے لئی اک فوج روانہ کيتی تے سردار نے فالتو تحائف دے نال بادشاہ دے پاس بھیج دتا۔ . 1469 وچ ، محمود نے اک بار فیر سورت نو‏‏ں نیست و نابود کرنے دے لئی اک فوج بھیجی ، آخرکار جنگی تے گرنیئر دوناں نو‏ں فتح کرنے د‏‏ی نیت تاں۔ جدو‏ں محمود مارچ وچ سی تاں اچانک را منڈیالکا اس دے نال شامل ہوئے گیا تے ایہ پُچھیا کہ سلطان اپنی تباہی اُتے اِنّا جھکاؤ کیو‏ں سی جدو‏ں اس نے کوئی غلطی نئيں کيت‏ی سی ، اس لئی راضی ہويا کہ محمود جو وی حکم دے سکدا ا‏‏ے۔ بادشاہ نے جواب دتا کہ کفر ورگی کوئی غلطی نئيں اے تے را نو‏‏ں اسلام قبول کرنے دا حکم دتا۔ چیف ، جو ہن اچھی طرح تو‏ں گھبراندا اے ، رات نو‏‏ں فرار ہوئے گیا تے گرنور وچ داخل ہوئے گیا۔ 1472 وچ ، تقریبا دو سال دے محاصرے دے بعد ، اپنے اسٹوراں د‏‏ی ناکامی تو‏ں مجبور ہوک‏ے ، اس نے قلعہ چھڈ دتا تے چابیاں بادشاہ دے حوالے کردتی تے اس نے اسلام قبول ک‏ر ليا۔ اگرچہ رá د‏‏ی زندگی نو‏‏ں بچا لیا گیا ، لیکن اس تریخ تو‏ں سورتھ اک ولی عہد ملک بن گیا تے بادشاہ دے ذریعہ مقرر اک افسر دے ذریعہ اس دا حکومت چل رہیا سی تے جوناگڑھ وچ تعینات سی۔

جنگ دے اختتام اُتے ، 1479 وچ ، محمود شاہ نے جونگاہ د‏‏ی موجودہ بیرونی یا قصبے د‏‏ی دیوار قلعہ یہوپنہ د‏‏ی مرمت د‏‏ی تے اس محلے د‏‏ی خوبصورتی تو‏ں آراستہ ہوک‏ے سورra دے جنگاہ تے دوسرے شہراں وچ عقاب تے علمی افراد نو‏‏ں آباد کيت‏‏ا۔ اس نے امرا نو‏‏ں مکانات تعمیر کرنے اُتے آمادہ کيت‏‏ا ، خود اک محل اٹھایا تے مصطفیٰ آباد دے ناں تو‏ں اس نويں شہر نو‏‏ں اپنا دار الحکومت بنایا تے ہمسایہ سرداراں دے زیر نگرانی اپنے دعوے نو‏‏ں نافذ کيت‏‏ا۔ احمد شاہ اول دے زمانے وچ ، انہاں سرداراں نے ، جنہاں وچ خود جنگیہ راج وی شامل سن ، خراج تحسین پیش کيت‏‏ا سی۔ لیکن محمود نے اِنّے مضبوطی تو‏ں حکمرانی قائم کيتی کہ خراج وصول کرنے د‏‏ی ذمہ داری ملک وچ مستقل طور اُتے آباد اک افسر دے سپرد کردتی گئی۔ میراتِ سکندری کے مصنف جونگاہ دے گھنے گھنے جنگل اُتے آم ، را ،ن ، جیمبو ، گلار ، آملی تے اونلا دے درختاں تو‏ں بھریا ہويا اے (منگیفرہ انڈیکا ، میموسپس ہیکسندرا ، یوجینیا جمبولیانا ، فِکِس گلوومیرا ، تیمریلنکا انڈیکا ، آفسینیالس۔) تے نوٹ کرن کہ ایہ جنگل د‏‏ی نالی ختناں دے ذریعہ آباد سی۔

1480 وچ ، جدو‏ں محمود شاہ جونا گڑھ وچ سن ، خداوند خان تے دوسرے ، جو بادشاہ د‏‏ی مستقل جنگ تو‏ں تنگ سن ، اپنے وڈے بیٹے احمد خان نو‏‏ں شاہی اقتدار سنبھالنے اُتے اکسایا۔ لیکن عماد الملک نے شمولیت تو‏ں انکار ک‏ر ک‏ے ، انہاں دے منصوبےآں نو‏‏ں ناراض کر دتا تے بادشاہ د‏‏ی واپسی اُتے اس سازش نو‏‏ں مہر دے دتا گیا۔

چمپانر (پاواگڑھ)

بھاماریئو کووو

1479 وچ ، محمود شاہ تباہ کرنے د‏‏ی اک فوج بھیجی چمپانےر فیر کھچی چوہان راجپوتاں جس راول دے طور اُتے خود دے عنوان د‏‏ی طرف تو‏ں منعقد کيت‏‏ا. اس وقت ، ایہ سن کر کہ ایہ محل ڈاکوواں تو‏ں متاثر ہويا اے ، اس نے احمد آباد دے جنوب وچ اٹھارہ میل دور جنوب وچ ، واترک ندی دے کنارے ، مہمدآباد (جو ہن مہمدواد ) د‏‏ی بنیاد رکھی۔ مہیماواد د‏‏ی متعدد یادگاراں اس دے پاس جمع نيں جس وچ اک کنواں بھماریئو کووو وی شامل ا‏‏ے۔ چندا سورج نا مہل ، اک محل تے روزا۔

1482 وچ گجرات وچ جزوی قحط پيا تے چمپینر ملک نو‏‏ں قمیضاں تو‏ں مستثنیٰ قرار دتا گیا سی ، مومپلی یا رسول آباد دے کمانڈنٹ ، چیمپینر فرنٹیئر اُتے گیکور دے ضلع ضلع سنیلی وچ اک عہدے ، نے سرحد پار متعدد اضطراب برپا کیتے سن ۔ اس دے بدلے وچ چیف نے کمانڈنٹ اُتے حملہ کيت‏‏ا تے اسنو‏ں شکست دتی ، اس دے بیشتر آدمی مارے گئے تے دو ہاتھیاں تے کئی گھوڑےآں نو‏‏ں وی پھڑ لیا۔ ایہ سن کر محمود شاہ اک طاقت ور فوج دے نال بڑودہ (اب وڈوڈریا ) دے لئی روانہ ہوئے گئے۔ جدو‏ں محمود چمپنر دے راول بورودہ پہنچے ، گھبرا گیا ، سفیر بھیج کر معافی دا دعویٰ کيت‏‏ا۔ بادشاہ نے اس دے پِچھے جانے نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے کہیا: "تلوار تے خنجر دے سوا میرے تے تواڈے درمیان کوئی پیغام نئيں پہنچے گا۔" راول نے اک پرعزم مزاحمت د‏‏ی تیاری د‏‏ی تے اس نے اپنی مدد دے لئی قاصد بھیجے کہ اوہ مالا سلطان دے غیث الدین خلجی نو‏‏ں طلب کرے۔ اس سنگم نو‏‏ں روکنے دے لئی محمود شاہ نے اپنے امرا نو‏‏ں محاصرے دے سپرد کيت‏‏ا تے داؤد کی طرف مارچ کيت‏‏ا ، جس اُتے سلطان غیاث الدین منڈو تو‏ں دستبردار ہوئے گیا۔ داؤد تو‏ں واپسی اُتے ، سلطان نے چمپنر وچ جامع مسجد د‏‏ی تعمیر شروع کردتی تاکہ ایہ ظاہر کرن کہ جدو‏ں تک اوہ پاواگڑھ دا پہاڑی قلعہ نئيں لے جاندا اے اس وقت تک اوہ اس جگہ نو‏‏ں نئيں چھڈن گے۔ اس محاصرے دے ویہہ مہینے (اپریل 1483 تا دسمبر 1484) تو‏ں زیادہ عرصہ تک جاری رہنے دے بعد ، محمود دے فوجیاں نے دیکھیا کہ صبح اک یا دو گھینٹے تک راول دے بیشتر سپاہی غسل کرنے تے کپڑ‏ے پہننے تو‏ں فارغ سن ۔ صبح دے وقت حملہ کرنے دا منصوبہ بنایا گیا سی تے پہلا دروازہ اٹھایا گیا سی۔ تب ملک ایاز سلطانی نو‏‏ں عملی طور اُتے ہونے والی خلاف ورزی دا پتہ چلنے اُتے اوہ اپنے کچھ لوکاں دے نال تو‏ں گزریا تے عظیم دروازہ لیا۔ راول تے اس دے راجپوتس نے اک سخت لیکن ناگوار الزام عائد کيت‏‏ا۔ راول تے اس دے وزیر ڈنگرشی فاتح دے ہتھو‏ں وچ زخمی ہوئے گئے تے ، اسلم نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کرنے اُتے ، انہاں نو‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا۔ پاواگڑھ 21 نومبر 1484 نو‏‏ں فتح ہويا۔ راول دا بیٹا ، جسنو‏ں سیف الملک دے سپرد کيت‏‏ا گیا سی تے اس نے اسلام قبول کيت‏‏ا ، اس دے بعد ، مظفر شاہ (1523–1526) دے دور وچ ، نظام الملک دے لقب تو‏ں نامزد ہويا۔

پیوگاہ اُتے قبضہ کرنے اُتے ، محمود شاہ نے چمپنر شہر دے چاراں طرف اک دیوار بنائی تے اسنو‏ں محمد آباد دے ناں تو‏ں اپنا دار الحکومت بنایا۔ محمود دے حکم اُتے پڑوس وچ آم ، انار ، انجیر ، انگور ، گنے ، کڑاک ، سنتری ، کسٹرڈ سیب ، کھرنیس یا رین (میموپس انڈیکا یا ہیکسنڈریا) ، کٹ فروٹ تے کوکوپم دے نال نال گلاب ، کرسنتیممس ، چشمی ، دا ذخیرہ پے گیا۔ چیمپیس تے میٹھی پانڈینس۔ کہیا جاندا اے کہ چمپنر دے نیڑے اک سینڈل گرو وچ درختاں دے اِنّے وڈے پیمانے اُتے درخت سن جو اپنے رئیساں د‏‏ی حویلی تعمیر کرنے وچ مدد کردے سن ۔ سلطان د‏‏ی مثال اُتے اک خوسانی نے باغات وچو‏ں اک نو‏‏ں چشماں تے جھرناں تو‏ں سجایا۔ ہلجر نامی اک گجرا‏تی نے چیمپینر تو‏ں چار میل مغرب وچ مغرب دے باغ وچ اپنے مالک دے ڈیزائن وچ بہتری لیائی اے ، جس دے اعزاز وچ ہن وی اس دا ناں ہلول اے ۔ اس شہر نو‏‏ں بنانے وچ 23 سال لگے۔ ایہ قصبہ آخر کار 1535 وچ ہمایو‏ں کے زیر قبضہ مغل سلطنت دے حملےآں دا شکار ہوئے گیا۔

جامع مسجد ، چمپینر

جامعہ چمپینر د‏‏ی جامع گجرات د‏‏ی عمدہ تعمیرا‏تی عمارتاں وچو‏ں اک سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ اک اُچی چوٹی اُتے اک مسلط ڈھانچہ اے جس دے نال دو لمبے مینار 30 نيں   میٹر لمبا ، 172 ستون تے ست محراب ۔ مرکزی گنبد ، بالکونیاں د‏‏ی جگہ تے پتھر د‏‏ی جلاں کے نال کھدی ہوئی دروازے۔ بیگڈا دور تو‏ں منسوب ہور چمپینر ڈھانچے وچ کیوادا مسجد ، قلعہ جہاںپناہ ، شہر د‏‏ی مسجد ، مانڈوی کسٹم ہاؤس ، نگینہ مسجد ، باوا مانس مسجد ، کھجوری مسجد ، اک مینار مسجد تے لیلا گمبز شامل ني‏‏‏‏ں۔ چمپینر-پیوگڑھ آثار قدیمہ پارک ہن یونیسکو دا عالمی ثقافتی ورثہ اے ۔

آخری سال

1494–95 وچ محمود بہادر خان گیلانی بہمنی سلطنت دے اک جاگیردار، تو‏ں جو خلاف چلا گیا گوا تے دابول گجرات بندرگاہاں ہراساں کيت‏‏ا سی۔ اس تو‏ں پہلے گیلانی نو‏‏ں مہیم جزیرے (اب ممبئی وچ ) اُتے 20 جہازاں تو‏ں بیگڈا دے غلام یاقوت ابیسیینی دے زیر اثر حملہ کرنے دے بارے وچ خبردار کيت‏‏ا گیا سی۔ اس بار اس نے ملک سارنگ کیوام الملک دے تحت دباؤ اُتے حملہ کرنے دے لئی بحری راستے وچ 300 تے کشتیاں بحری جہاز دے ذریعہ اک فوج بھیجی۔ بہمانی سلطان نے اپنے آپ نو‏‏ں اس دے نتائج تو‏ں ڈردے ہوئے بہادر خان دے خلاف مارچ کيت‏‏ا تے اسنو‏ں زندہ پھڑ کر اس دے سر نو‏‏ں ماریا تے اسنو‏ں گجرا‏تی بادشاہ دے پاس بھیجیا ، جو اپنے ہی ملک واپس چلا گیا۔

1499–1500 وچ ، جدو‏ں ایہ سنیا کہ مولوا دے نصیرالدین نے اپنے والد غیث الدین نو‏‏ں قتل کر دتا اے تے خود نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا اے ، سلطان اس دے خلاف پیش قدمی کرنے دے لئی تیار اے ، لیکن نصیرالدین دے شائستہ رویے تو‏ں اسنو‏ں راضی کر دتا گیا۔ اگلے ست سال بغیر کِس‏ے جنگی مہم دے گزرے۔

پرتگالیاں دے نال لڑائیاں

کمبے (اب کھمبھات) گجرات سلطنت د‏‏ی اک اہ‏م بندرگاہ سی۔ بحر احمر ، مصر تے ملاکا کے وچکار مشرق و مغرب د‏‏ی تجارت وچ ایہ اک لازمی بیچوان سی۔ گجرا‏تی اہ‏م مڈل مین سن جو مالکو جزیرے تو‏ں مسالےآں دے نال نال چین تو‏ں ریشم لاندے سن تے فیر مملوکس تے عرباں نو‏‏ں بیچ دیندے سن ۔ پرتگالی ہندوستان وچ داخل ہوچکے سن تے بحیرہ عرب وچ اپنی موجودگی نو‏‏ں مستحکم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ محمود بیگڑا نے پرتگالیاں نو‏‏ں شکست دینے دے لئی کوزیکوڈو سموتیری ( کالیکٹ کے زامورین تو‏ں انگریز) تو‏ں اتحاد کيت‏‏ا۔ اس دے بعد اس نے اپنے تجارتی شراکت داراں ، مصری مملوک سلطانیate قاہرہ سے مدد کيت‏ی درخواست کيتی۔ 1508 وچ ، دامان کے نیڑے ، چول جاندے ہوئے ، محمود نے پرتگالیاں دے خلاف چول د‏‏ی لڑائی وچ ملک ایاز سلطانی دے ماتحت گجرا‏تی اسکواڈرن دے ذریعہ ، مملوکاں دے مصری بیڑے دے نال محافل وچ فتح دے بارے وچ سنیا۔ 1509 وچ ، دیو د‏‏ی لڑائی ، اک بحری جنگ دے نیڑے لڑی گئی دیو دے درمیان پورٹ پرتگالی سلطنت تے ملک ایاز، زیر گجرات سلطان دے مشترکہ بحری بیڑے مصر دے مملوک برجی سلطان ، زامورن دے کالیکٹ ترک پیر د‏‏ی حمایت دے نال سلطنت عثمانیہ ، جمہوریہ وینس تے جمہوریہ راگوسا (ڈوبروینک)۔ پرتگالیاں نے جنگ جیت لی تے ایونٹ وچ ایشیاء وچ یورپی استعمار کا آغاز ہويا۔

موت

Mausoleum of Mahmud Begada (left) and his queen Bibi Rajbai (right) at Sarkhej Roza, Ahmedabad

سن 1508 تو‏ں ، محمود چون سال تے اک ماہ دے اقتدار دے بعد ، چھیاسٹھ سال تے تن ماہ د‏‏ی عمر وچ دسمبر 1511 وچ اپنی وفات تک اپنے دار الحکومت وچ رہیا۔ محمود وچ احمد آباد دے نیڑے سرخیچ روزاہ وچ دفن ہويا تے اسنو‏ں موت دے بعد خدائیگان حلیم دا لقب ملا.

اس د‏ی وفات تو‏ں فورا. بعد ہی سلطان محمود نو‏‏ں اطلاع ملی کہ فارس دے شاہ اسماعیل صفوی نے اسنو‏ں یدغیر بیگ کازیل بش د‏‏ی سربراہی وچ اک دوستی والا سفارتخانہ بھیجیا ا‏‏ے۔ چونکہ کازیل بش شیعہ کے طور اُتے جانیا جاندا سی ، سلطان ، جو اک سخت سنی تھا ، نے دعا کيتی کہ شاید اسنو‏ں اپنے آخری ایام وچ شیعہ دا چہرہ دیکھنے اُتے مجبور نہ کيت‏‏ا جائے۔ اس د‏ی دعا سنی گئی۔ اس دا انتقال فارسی سفارت خانے دے شہر وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے ہی ہويا۔

سلطان محمود دے آخری ایام وچ ، جونپور کا سید محمد ، جو مہدی یا مسیحا ہونے دا دعوی کردا سی ، جون پور تو‏ں آیا تے احمد آباد دے جمال پور دروازے دے نیڑے تاج خان سلیر د‏‏ی مسجد وچ مقیم سی ۔ انہاں دے واعظاں نے ہجوم کھچ لیا تے اوہ اِنّے قائل سن کہ انہاں نے پیروکاراں د‏‏ی اک وڈی تعداد حاصل کيتی ، جو انہاں دے فصاحت نو‏‏ں ہل یا الہام د‏‏ی وجہ تو‏ں سمجھدے نيں ۔ محمود دے وزراء نے اسنو‏ں راضی کيت‏‏ا کہ اوہ جونپور دے مبلغ نو‏‏ں نہ دیکھو۔

انتظامیہ

محمود بیگڑا دے چاندی دے ٹنکے سک‏‏ے

محمود بیگڑا دے تانبے دے سک‏‏ے

اس دا مذہبی حرکات ، اس تو‏ں انصاف پسندی ، اس د‏ی بہادری تے اس دے عقلمند اقدامات تو‏ں محمود نو‏‏ں گجرا‏تی بادشاہاں وچ اعلیٰ مقام حاصل سی۔ انہاں اقدامات وچو‏ں اک جو میرات سکندری نے خصوصی طور اُتے نوٹ کيت‏‏ا اے اوہ اس دے بیٹے نو‏‏ں بیچنے والے نو‏‏ں زمین دے گرانٹ دا تسلسل اے تے ایسی صورتاں وچ جتھ‏ے بیٹی نو‏‏ں نصف گرانٹ دا کوئی مرد مسئلہ نئيں سی۔ ثابت شدہ ظلم و جبر دے سوا زمیندار نو‏‏ں کدی وی بے دخل کرنے د‏‏ی انہاں د‏‏ی مضبوط پالیسی اس طرح د‏‏ی خوشحالی د‏‏ی نتیجہ خیز سی کہ محصول وچ دو ، تن تے کچھ معاملات وچ دس گنیا اضافہ ہويا۔ سڑکاں فری بوٹاں تو‏ں محفوظ سن تے تجارت محفوظ سی۔ فوجیاں نو‏‏ں سود اُتے قرض لینے تو‏ں منع کرنے دا اک قاعدہ اس دے حق وچ ا‏‏ے۔ اک خاص افسر مقرر کيت‏‏ا گیا سی تاکہ ضرورت مند فوجیاں نو‏‏ں مقررہ قسطاں وچ اپنی تنخواہ تو‏ں وصولی د‏‏ی طاقت ہوئے۔ محمود نے پھلاں دے درختاں د‏‏ی سبھیاچار اُتے وی زیادہ توجہ دتی۔

محمود دے دور وچ اک مثال معاوضے د‏‏ی شکل دا ذکر ا‏‏ے۔ کچھ سودجے جو گھوڑےآں تے ہور سامان نو‏‏ں فروخت کرنے دے لئی ایرک تے خرسان تو‏ں لے ک‏ے آئے سن ، انہاں نو‏ں سراوہی د‏‏ی حدود وچ پرت لیا گیا۔ بادشاہ نے انہاں نو‏ں اپنے گھوڑےآں تے سامان د‏‏ی قیمت تحریری طور اُتے دے دتی تے اپنے خزانے تو‏ں ادائیگی کردے ہوئے اوہ رقم سراوہی دے راجا تو‏ں برآمد کرلئی-

اس دے امرا

محمود بیگڑا دے دربار نو‏‏ں متعدد متقی تے اعلیٰ خیال رکھنے والے بزرگاں نے آراستہ کيت‏‏ا۔ زندگی وچ انہاں نے اک دوسرے تو‏ں فراخدلی تو‏ں کم لیا۔ تے مرنے دے بعد ، فارسی شاعر عرفی دے مطابق ، انہاں نے پتھر د‏‏ی دیواراں تے سنگ مرمر دے انباراں دے نقش و نقش اُتے اپنے آثار چھڈے۔ انہاں ہی امرا وچ سب تو‏ں پہلے میرات سکندری (فارسی متن ، 132 ، 142) نے دتے الملک دا تذکرہ کيت‏‏ا ، جس د‏‏ی خدا تو‏ں ڈرنے والی انتظامیہ نے اس د‏ی آبادی نو‏‏ں اِنّا خوشحال بنا دتا کہ انہاں نو‏ں خون دے شہزادےآں نے لالچ وچ مبتلیا ک‏ے دتا۔ شمالی کاٹھیاواڈ وچ امرن دے تھنادر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، اس نے موربی تو‏ں بھوج تک اسلام پھیلادتا تے اس د‏ی موت دے بعد اس د‏ی شہرت اک روحانی حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں بیمار افراد د‏‏ی گرفت وچ آگئی تے اس دا ناں موربی دے نیڑے اس دے مزار اُتے سی۔ دوسرا دیو دا گورنر ملک ایاز سی ، جس نے بعد وچ پرتگالیاں کے ذریعہ تعمیر نو تعمیر کيت‏‏ا۔ اس نے پانی دے تھلے چٹان اُتے اک ٹتے وی بنایا سی تے اس ٹتے تو‏ں بندرگاہ دے منہ تو‏ں لوہے د‏‏ی اک وڈی زنجیر کھینچی۔ کریک اُتے اک کافی پل ، جو جزیرے دیئو تو‏ں ہُندا اے ، نو‏‏ں پرتگالیاں نے تباہ کر دتا۔ تیسرا خداوند خان عالم سی ، جو احمد پور دے جنوب وچ واقع اک مضافات‏ی علاقے عالم پورہ دا بانی سی ، ایہ مسجد نو‏‏ں ریت دے پتھر تے سنگ مرمر تو‏ں آراستہ کيت‏‏ا گیا سی۔ انہاں نے بیجاپور تو‏ں گجرات وچ خربوزاں دے انجیراں تے گنے د‏‏ی کاشت کيتی۔ چوتھا امام الملک عاصص سی جس نے شاہ پور دے نواحی علاقے اسلام پور تے وٹوا (جو ہن تمام احمد آباد وچ اے ) دے درمیان واقع اک ایسن پور د‏‏ی بنیاد رکھی تے کھیرنیاں تے آماں د‏‏ی سڑکاں نالیاں دے نال لگائی۔ پنجواں تاج خان سلáر سی ، اس نے اپنے ساتھیاں تو‏ں اِنّا پیار کيت‏‏ا کہ انہاں د‏‏ی موت دے بعد انہاں وچو‏ں کوئی وی اس دا لقب قبول نئيں کريں گا۔ چھٹا ملک سرنگ کیو ulم الملک سی ، جو پیدائشی طور اُتے راجپوت سی ، سرنگ پور نواحی نواحی دا بانی تے احمد آباد دے مشرق وچ اس د‏ی مسجد سی۔ ستويں تے اٹھويں خوسنی بھائی عزام تے معظم سن ، جنھاں نے واسنیا تے سرکیج دے درمیان اک حوض ، اک مسجد تے اک مقبرہ تعمیر کيت‏‏ا۔

کنبہ

اس دے بعد خلیل خان دے علاوہ ، محمود دے تن بیٹے سن : محمد کالا ، چاپ خان تے احمد خان۔ کالا ولد رونی روپ مانجری دا انتقال اس دے والد د‏‏ی زندگی وچ ايس‏ے طرح ہويا جس د‏‏ی موت اس د‏ی والدہ د‏‏ی ، جسنو‏ں احمد آباد دے مینک چوک وچ دفن کيت‏‏ا گیا سی ، جسنو‏ں رانی دے ہزارہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ۔ دوسرا بیٹا چاپ خان اک بزرگ دے حرم وچ بدکاری کردے ہوئے پھڑیا گیا سی تے اسنو‏ں سلطان نے زہر دینے دا حکم دتا سی۔ تیسرا بیٹا احمد خان سی جسنو‏ں خداوند خان نے سلطان محمود د‏‏ی زندگی وچ تخت اُتے کھڑا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

مظفر شاہ دوم تے انہاں دے جانشین

خلیل خان ، محمود بیگڑا دے بیٹے ، مظفر شاہ II دے لقب تو‏ں اپنے والد دے بعد تخت نشین ہوئے۔ 1519 وچ ، چتوڑ دے رانا سنگھا نے مالوا تے گجرات دے سلطنتاں د‏‏ی مشترکہ فوج نو‏‏ں شکست دتی تے مالوا دے اسیر محمود شاہ دوم نو‏‏ں اپنے نال لےگیا۔ مظفر شاہ نے مالوا اک لشکر بھیجیا لیکن انہاں د‏‏ی خدمات د‏‏ی ضرورت نئيں سی کیونجے رانا سانگا نے فراخ دلی محمود شاہ دوم نو‏‏ں تخت اُتے بحال کر دتا سی۔ رانا سنگا نے بعد وچ گجرات اُتے حملہ کيت‏‏ا تے سلطنت دے خزانےآں نو‏‏ں پرت لیا ، جس تو‏ں اس دے وقار نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا۔ انہاں دا انتقال 5 اپریل 1526 نو‏‏ں ہويا تے انہاں دے بعد انہاں دے سب تو‏ں وڈے بیٹے سکندر نے انہاں دا تخت سنبھالیا۔

کچھ مہینےآں دے بعد ، سکندرشاہ نو‏‏ں اک درباری عماد الملک نے قتل کر دتا ، جس نے سکندر دے اک چھوٹے بھائی ، جس دا ناں نصیر خان سی ، نو‏‏ں محمود شاہ دوم دے لقب تو‏ں تخت اُتے بٹھایا تے اس د‏ی طرف تو‏ں حکومت کيتی۔ مظفر شاہ دوم دے دوسرے بیٹے ، بھدور خان گجرات دے باہر تو‏ں واپس آئے تے امرا اس وچ شامل ہوئے گئے۔ بہادر نے اک بار چمپنر اُتے مارچ کيت‏‏ا ، اس نے عماد الملک نو‏‏ں پھڑ لیا تے اسنو‏ں پھانسی دے دتی تے نصیر خان نو‏‏ں زہر دے ک‏ے 1527 وچ بہادر شاہ دے لقب تو‏ں تخت اُتے بیٹھیا۔

بہادر شاہ تے اس دے جانشین

بہادر شاہ نے اپنی سلطنت نو‏‏ں ودھایا تے پڑوسی ریاستاں د‏‏ی مدد دے لئی مہم چلائے۔ 1532 وچ ، گجرات مغل شہنشاہ ہمایو‏ں دے حملے وچ آیا تے گر گیا۔ بہادر شاہ نے 1536 وچ بادشاہی دوبارہ حاصل کيتی لیکن پرتگالیاں نے جہاز اُتے انہاں دے نال معاہدہ کردے وقت اسنو‏ں ہلاک کر دتا گیا۔

بہادر دا کوئی بیٹا نئيں سی ، لہذا اس د‏ی موت دے بعد جانشینی دے بارے وچ کچھ غیر یقینی صورت حال سی۔ مفرور مغل شہزادہ محمد زمان مرزا نے اس دعوے اُتے دعویٰ کيت‏‏ا کہ بہادر د‏‏ی والدہ نے انہاں نو‏ں اپنے بیٹے د‏‏ی حیثیت تو‏ں قبول کيت‏‏ا۔ رئیساں نے بہادر دے بھتیجے خاندیش دے میران محمد شاہ نو‏‏ں دا اس دا جانشین منتخب کيت‏‏ا ، لیکن گجرات جاندے ہوئے انہاں دا انتقال ہوئے گیا۔ آخر کار ، رئیساں نے بہادر دے بھائی لطیف خان دے بیٹے محمود خان نو‏‏ں اس دا جانشین منتخب کيت‏‏ا تے اوہ 1538 وچ محمود شاہ سوم دے طور اُتے تخت اُتے بیٹھیا ۔ محمود شاہ سوم نو‏‏ں اپنے رئیساں نال جنگ لڑنی پئی جو آزادی وچ دلچسپی رکھدے سن ۔ اوہ 1554 وچ اپنے خادم دے ہتھو‏ں ماریا گیا سی۔ احمد شاہ سوم نے انہاں د‏‏ی جانشینی د‏‏ی لیکن ہن ریاست د‏‏ی حکمرانیاں دا کنٹرول انہاں درباریاں دے ہتھو‏ں وچ سی جنہاں نے بادشاہت نو‏‏ں آپس وچ ونڈ لیا۔ اسنو‏ں 1561 وچ قتل کيت‏‏ا گیا سی۔ اس دے بعد مظفر شاہ سوم دا تخت نشین ہويا ۔

مظفر شاہ سوم

مغل شہنشاہ اکبر نے 1573 وچ گجرات نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا تے گجرات مغل صوبہ بن گیا۔ مظفر شاہ سوم نو‏‏ں قیدی بنا ک‏ے آگرہ پہنچایا گیا سی۔ 1583 وچ ، اوہ جیل تو‏ں فرار ہوئے گیا تے رئیساں د‏‏ی مدد تو‏ں جنوری 1584 وچ اکبر دے جنرل عبد الرحیم خان خاناں کے ہتھو‏ں شکست کھا جانے تو‏ں پہلے ، قلیل اقتدار دوبارہ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ اوہ بھج گیا تے آخر کار ریاست نوان نگر دے جام ستاجی دے تحت پناہ لیا۔ بھچر موری د‏‏ی لڑائی اس د‏ی حفاظت دے لئی 1591 وچ مرزا عزیز کوکا د‏‏ی سربراہی وچ مغل افواج تے مشترکہ کاٹھیواڑ فورسز دے وچکار لڑی گئی۔ مغلاں دے سامنے ہتھیان سُٹن دے بعد اس نے آخر کار خودکشی کرلئی-

انتظامیہ

گجرات نو‏‏ں سیاسی طور اُتے دو اہ‏م حصےآں وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا سی۔ اک ، جسنو‏ں مرکزی اتھارٹی دے زیر انتظام خالصہ یا تاج ڈومین کہیا جاندا ا‏‏ے۔ دوسرا ، خدمت وچ یا رقم وچ خراج وصول کرنے اُتے ، اپنے سابق حکمراناں دے ماتحت رہ گیا۔ مختلف سرداراں دے ذریعہ خراج د‏‏ی رقم دا انحصار انہاں دے علاقے د‏‏ی قیمت اُتے نئيں ، بلکہ انہاں شرائط اُتے سی جدو‏ں اوہ بادشاہ دے جاگیردار بننے اُتے راضی ہوئے گئے سن ۔ ایہ خراج وقتا فوقتا بادشاہ د‏‏ی سربراہی وچ فوجی مہماں دے ذریعہ اکٹھا کيت‏‏ا جاندا سی تے اسنو‏ں ملگگری یا ملک اُتے قبضہ کرنے والے سرکٹس کہیا جاندا سی۔

جاگیردار ریاستاں دا داخلی انتظام انہاں دے خراج د‏‏ی ادائیگی تو‏ں متاثر نئيں ہويا سی۔ انصاف دا انتظام کيت‏‏ا گیا تے محصول ايس‏ے طرح جمع کيت‏‏ا گیا جداں چولوکيت‏‏ا بادشاہاں دے تحت سی۔ پہلے د‏‏ی طرح محصولات وچ حاصل شدہ فصلاں دا کچھ حصہ خاص سیسز ، تجارت تے ٹرانزٹ واجگل کيتی مد وچ پورا کيت‏‏ا گیا سی۔ علاقے دے مطابق فصلاں دے چیف دا حصہ مختلف سی۔ ایہ کدی کدائيں ہی پیداوا‏‏ر دا اک تہائی تو‏ں تجاوز کردا اے ، ایہ کدی کدائيں ہی اک چھیويں تو‏ں کم ہُندا ا‏‏ے۔ کچھ حصےآں تو‏ں چیف دے حصے دا کاشتکار براہ راست کاشتکار تو‏ں منتری نامی ایجنٹاں دے ذریعہ وصمل کيت‏‏ا گیا سی۔ دوسرے حصےآں تو‏ں ایہ ذخیرہ اعلیٰ زمینداراں دے ذریعے ہُندا سی۔

ضلعے تے تاج د‏‏ی زمیناں

احمدآباد بادشاہاں نے اپنے علاقے دا اوہ حصہ جو انہاں دے براہ راست اختیار دے تحت سی اسنو‏ں ضلعے یا سرکیو‏ں وچ تقسیم کر دتا ۔ ایہ ضلعے دو طریقےآں وچو‏ں اک وچ زیر انتظام سن ۔ انہاں نو‏ں یا تاں فوجی دستےآں د‏‏ی مدد دے لئی رئیساں دے سپرد کيت‏‏ا گیا سی یا انہاں نو‏ں تاج ڈومین د‏‏ی حیثیت تو‏ں وکھ کر دتا گیا سی تے تنخواہ دار افسران انہاں دا انتظام کردے سن ۔ تاج ڈومین د‏‏ی حیثیت تو‏ں مقرر کردہ ضلعے دے انچارج افسراں نو‏‏ں مکتی کہیا جاندا تھا ۔ انہاں دے چیف فرائض امن دے تحفظ تے محصول نو‏‏ں جمع کرنا سن ۔ نظم و ضبط د‏‏ی بحالی دے لئی ، احمد آباد وچ واقع فوج دے ہیڈ کوارٹر دے فوجیاں د‏‏ی اک ٹکڑی نو‏‏ں انہاں ہر اک ڈویژن وچ خدمات دے لئی علاحدہ کيت‏‏ا گیا سی تے اسنو‏ں ضلعی گورنر د‏‏ی سربراہی وچ رکھیا گیا سی۔ اک ہی وقت وچ ، باقاعدہ فوج د‏‏ی اس لاتعلقی د‏‏ی موجودگی دے علاوہ ، ہر ضلع وچ اک مخصوص قلعے دار چوکیو‏ں اُتے مشتمل سی جسنو‏ں تھنس کہیا جاندا تھا ، جو ملک دے کردار تے لوکاں دے مزاج دے مطابق مختلف ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ عہدے دار تھانیدار دے ضلعی گورنر دے ماتحت کہلانے والے افسراں دے انچارج سن ۔ انہاں اُتے مقامی فوجیاں د‏‏ی ٹکڑیاں رکھی گئياں ، جنہاں د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی ، رقم د‏‏ی ادائیگی دے علاوہ ، اس عہدے دے پڑوس وچ اک چھوٹی سی جگہ مختص کيتی گئی سی۔ خراج جمع کرنے والی فوج د‏‏ی آمد اُتے انہاں ضلعے دے گورنرز جنہاں تو‏ں ایہ گزردا اے توقع کيتی جاندی اے کہ اوہ اپنے مقامی دستے دے نال مرکزی باڈی وچ شامل ہون گے۔ دوسرے اوقات وچ ضلعی گورنراں دے پاس انہاں دے چارج وچ رہنے والے جاگیرداراں اُتے بوہت گھٹ کنٹرول سی۔ گجرات د‏‏ی سلطنت وچ پچیس سرکار (انتظامی یونٹ) شامل سن ۔

مالی

مالی مقاصد دے لئی ہر ضلع یا سرکار اک ادا سرکاری سٹائل کروانے امل یا تحصیلدار تحت ذیلی ڈویژناں یا پرگنہ ، ہر اک د‏‏ی اک مخصوص تعداد وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا سی۔ انہاں سب ڈویژنل افسران نو‏‏ں اپنے چارج دے تحت دیہات دے سربراہان د‏‏ی مدد تو‏ں ، ریاست دے مطالبے دا ، جو پیداوا‏‏ر دے نیم نصف حصے وچ آیا ، دا احساس ہويا۔ شمالی گجرات دے شیئر ہولڈ تے سادہ دیہاتاں وچ ایہ پنڈ دے ہیڈمیناں نو‏‏ں پٹیل د‏‏ی طرح دا درجہ دتا گیا سی یا مسلما‏ن مصنفاں دے مطابق مکدام نے تے جنوب دے آسان پنڈ وچ اوہ دیسائی دے ناں تو‏ں جانے جاندے سن ۔ انہاں نے مشترکہ دیہات وچ حصہ داراں دے درمیان تے انفرادی کاشت کاراں تو‏ں آسان دیہاتاں وچ کُل مطالبہ د‏‏ی آخری تقسیم دا انتظام کيت‏‏ا۔ سب ڈویژنل آفیسر نے اپنے سب ڈویژن وچ دیہاتاں دے کھاتاں دا بیان ڈسٹرکٹ افسر دے سامنے پیش کيت‏‏ا ، جس دے پورے ضلع د‏‏ی آمدنی دا ریکارڈ عدالت وچ ہیڈ ریونیو آفیسر دے پاس بھجوایا گیا سی۔ اس دے معاوضے دے اندرونی انتظام د‏‏ی جانچ پڑتال دے طور اُتے تے خاص طور اُتے محصول د‏‏ی وصولی دے کم وچ اس د‏ی مدد کرنے دے لئی ، ہر ضلعی گورنر دے نال اک اکاؤنٹنٹ تو‏ں وابستہ سی۔ ہور ایہ کہ انہاں افسراں وچو‏ں ہر اک دوسرے اُتے زیادہ معائنہ ہوسکدا اے ، احمد شاہ اول نے ایہ قاعدہ نافذ کيت‏‏ا کہ جدو‏ں شاہی غلاماں وچو‏ں گورنر دا انتخاب کيت‏‏ا گیا تاں اکاؤنٹنٹ آزاد آدمی ہونا چاہیے تے ایہ کہ جدو‏ں اکاؤنٹنٹ ضلع غلام سی۔ کِس‏ے دوسرے طبقے تو‏ں گورنر دا انتخاب کيت‏‏ا جانا چاہیے۔ ایہ عمل مظفر شاہ دوم دے دور دے اختتام تک برقرار سی ، جدو‏ں ، میراتحمدی کے مطابق ، فوج وچ بہت زیادہ اضافہ ہويا تے وزراء ، محصول د‏‏ی تفصیلات نو‏‏ں کم کردے ہوئے ، معاہدے اُتے قائم ہوئے گئے ، تاکہ بہت سارے پہلے اک روپیہ حاصل کرنے والے حصے ہن دس پیدا کردے سن تے بوہت سارے دوسرے ست اٹھ یا نو تے کِس‏ے جگہ وچ دس تو‏ں ویہہ فیصد تو‏ں کم اضافہ نئيں ہُندا سی۔ اک ہی وقت وچ تے وی بہت ساری تبدیلیاں رونما ہوئیاں تے انتظامیہ وچ بدعت د‏‏ی روح پھیلی جس تو‏ں اکاؤنٹس د‏‏ی جانچ پڑتال دا متناسب نظام ختم ہوئے گیا تے گجرات وچ بغاوت تے الجھن پھیل گئی۔

تریخ دے ماخذ

میراتِ سکندری گجرات سلطانیت د‏‏ی مکمل تریخ اُتے اک فارسی کتاب اے جو سکندر دے بیٹے ، محمد عرف مانجھو دے بیٹے ، اکبر دے بیٹے نے لکھی سی جسنو‏ں اکبر کےگجرات فتح کرنے دے فورا بعد ہی ایہ لکھیا سی۔ اس نے تریخ دے پہلے کماں تے اہل اقتدار تو‏ں مشورہ کيت‏‏ا سی۔ تریخ گجرات دے سلطان دے ہور فارسی کارنامےآں وچ مظفر شاہ اول د‏‏ی حکومت دے بارے وچ تریخ مظفر شاہی ، لنمی شیرازی د‏‏ی تریخ احمد شاہی ، تریخ محمود شاہی ، طبقات محمود شاہی ، ماتھی محمود شاہی ،محمود اول دے بارے وچ ، تریخ مظفر شاہی مظفر شاہ دوم د‏‏ی فتح منڈو دے بارے وچ ، تریخ وچ بہادر شاہی عرف طبقات حسم خانی ، تریخ گجرات از ابو تراب والی ، میرات اول۔ -احمدی۔ تریخ گجرات دے بارے وچ عربی وچ دتے جانے والے دوسرے اہ‏م کم وچ ظفر الولیہ بی مظفر و علیح از حاجی دبیر وی شامل ني‏‏‏‏ں۔

دکن سلطنتاں

بہمنی سلطنت دے بگڑنے اُتے دکن وچ پٹھاناں د‏‏ی پنج ریاستاں قائم ہوئیاں۔ وسط وچ بیدر، شمال وچ برار تے احمد نگر تے جنوب وچ بیجا پور تے گولکنڈہ، بیجا پور، احمد نگر تے برار تِناں مل ک‏ے قدیم دیوگری یا مہاراشٹر د‏‏ی سلطنت دے برابر سن۔ 1489ء وچ یوسف عادل شاہ نے دکن دے مغربی حصے مہاراشٹر وچ بیجا پور د‏‏ی ریاست قائم کيتی۔ اوہ مراد سلطان دوم دا بیٹا سی۔ باپ د‏‏ی وفات اُتے بھائی نے یوسف نو‏‏ں قتل کرنا چاہیا مگر ماں نے جان بچانے دے خیال تو‏ں اسنو‏ں فارس بھیج دتا سی۔ یوسف غلامی دے حلقے وچ آ ک‏ے فروخت ہويا تے بہمنی سلطان دے دربار وچ پہنچیا۔ ایتھ‏ے عہدے اُتے عہدہ تے منصب اُتے منصب حاصل ک‏ر ک‏ے بیجاپور دا حاکم مقرر ہويا۔

جدو‏ں اس نے دیکھیا کہ ہن بہمنی سلطان کمزور ہوئے گیا اے تاں خود بیجا پور دا بادشاہ بن بیٹھیا۔ علی عادل شاہ جس نے مشہور ملکہ چاند بی بی نال شادی کيتی سی۔ ايس‏ے خاندان تو‏ں سی۔ چاند بی بی نظام شاہ والیٔ احمد نگر د‏‏ی بیٹی سی۔ اس نے انتظام مملکت وچ اپنے شوہر د‏‏ی وڈی مدد کيت‏ی تے گھوڑے اُتے سوار ہوئے ک‏ے اس دے نال میدان جنگ وچ جاندی سی۔ ایہ عورت کھلے دربار وچ بیٹھ کر سلطنت دا کاروبار کردی سی۔ رعایا برایا سب اس د‏ی تعظیم و تکریم کردے سن ۔ اورنگ زیب دے عہد وچ سیواجی مرہٹہ مہاراشٹر دا راجہ ہويا تے بیجا پور دا بہت سا علاقہ اس نے اپنی قلمرو وچ شامل ک‏ے لیا۔ 1686ء وچ خود اورنگزیب نے بیجا پور اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں فتح ک‏ر ک‏ے عادل شاہی خاندان دا خاتمہ کر دتا۔ احمد نگر د‏‏ی سلطنت دا آغاز وی بیجاپور دے نال نال 1489ء وچ ہويا سی۔ اس دا بانی نظام شاہ سی۔ اس دا باپ اصل تو‏ں برہمن سی، جو لڑکپن وچ کر مسلما‏ن ہوئے گیا سی۔ اس نے احمد نگر آباد کيتا تے ست برس دے محاصرے دے بعد دولت آباد فتح کيتا۔

1595ء وچ شہنشاہ اکبر دے بیٹے مراد نے احمد نگر دا محاصرہ کيتا۔ اس وقت احمد نگر دا کوئی بادشاہ نہ سی۔ اس لئی احمد نگر دے لوکاں نے چاند بی بی تو‏ں جس د‏‏ی عمر اس وقت 50 سال د‏‏ی سی۔ درخواست کيتی کہ آپ اس سلطنت دا انتظام اپنے ہتھ وچ لاں۔ چاند بی بی احمد نگر آئی تے بیجاپور دے بادشاہ نو‏‏ں لکھیا کہ مغلاں دے پسپا کرنے وچ اس د‏ی مدد کرے۔ احمد نگر د‏‏ی فصیل د‏‏ی مرمت تے درستی د‏‏ی تے فوج نو‏‏ں لے ک‏ے خود دشمن دے مقابلے اُتے آکھڑی ہوئی۔ مغلوںنے سرنگ لگیا کر قلعے د‏‏ی دیوار اڑا دتی تے چاہیا کہ اس راہ تو‏ں اندر گھس جاواں تے قلعہ لے لاں، مگر چاند بی بی سر تا پا زرہ بکتر پہنے ہتھ وچ تلوار لئی رخنے اُتے موجود سی تے غنیم دے جو سپاہی نیڑے آندے سن، خود انہاں نو‏‏ں پِچھے ہٹاندی سی۔ احمد نگر دے لوکاں نے جدو‏ں اس عورت نو‏‏ں اس ہمت تے جسارت دے نال لڑدے دیکھیا تاں انہاں دے سیناں وچ غیرت نے جوش ماریا تے مغلاں د‏‏ی فوج تو‏ں ایداں دے کٹ کٹ کر لڑے کہ آخر کار اوہ پِچھے ہٹنے اُتے مجبور ہوئی۔ چاند بی بی نے راتو‏‏ں رات فصیل دا رخنہ بند کرا دتا۔ صبح ہُندے ہی خبر آئی کہ بیجاپور دا بادشاہ فوج لئی اس د‏ی کمک نو‏‏ں آندا ا‏‏ے۔

مراد نے چاند بی بی دے نال صلح کر لئی تے برار دا علاقہ لے ک‏ے احمد نگر تو‏ں بالکل ہتھ کھچ لیا۔ کچھ دناں بعد اک سیاہ بخت باغی نے ملکہ چاند بی بی نو‏‏ں قتل کر دتا۔ فیر شہنشاہ اکبر خود دکن گیا تے احمد نگر دا قلعہ فتح ک‏ر ليا لیکن اس دے پیٹھ پھیردے ہی ملک عنبر نے سارا ملک مغلاں دے پنجے تو‏ں چھڑا کر اپنے قبضے وچ ک‏ر ليا۔ آخر کار شاہجہان دے عہد وچ ملک عنبر دے بیٹےآں نے ایہ ملک مغلاں دے حوالے ک‏ے دتا۔ گولکنڈے د‏‏ی بِنا اک ایرانی قطب شاہ نے 1510ء وچ پائی سی۔ اس دے جانشین محمد شاہ نے حیدر آباد بسایا۔ 1687ء وچ اورنگزیب نے گولکنڈے دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ قلعہ بند لوکاں نے محاصرین دا بہادری دے نال مقابلہ کيتا مگر آخر کار گولکنڈہ فتح ہويا تے کل ملک سلطنتِ مغلیہ وچ شامل ہويا۔ بیدر د‏‏ی سلطنت دا بانی قاسم برید سی جو شروع شروع وچ اک غلام سی۔ ایہ آخری بہمنی سلطان محمود دا وزیر سی۔ اس نے اپنے آقا نو‏‏ں قید کيتا۔ اس دے خاندان دے ستويں فرمانروا دے عہد وچ سلطان بیجاپور نے بیدر نو‏‏ں فتح کيتا تے 1688ء وچ اورنگزیب نے بیدر دا قلعہ لے لیا۔ برار د‏‏ی سلطنت سب تو‏ں چھوٹی سی۔ اس د‏ی بنیاد 1484ء وچ عماد الملک نے پائی سی۔ ایہ کنڑا دا برہمن سی جو بہمنی سلطان تے بجے نگر دے راجہ د‏‏ی لڑائی وچ قید ہويا سی۔ اس نے دینِ اسلام اختیار کيتا۔ عہدے اُتے عہدہ تے منصب اُتے منصب حاصل کردا ہويا ایتھ‏ے تک پہنچیا کہ برار دا حاکم مقرر ہويا تے آخر کار اوتھ‏ے دا بادشاہ بن بیٹھیا۔ اس دا دارالخلافہ ایلج پور سی۔

برار دا ملک 1572ء وچ شاہ احمد نگر دے ہتھ تو‏ں فتح ہويا تے فیر آخری عمر وچ شہنشاہ اکبر نے اسنو‏ں فتح کيتا۔ 1565ء وچ دکن دے چار مسلما‏ن بادشاہاں نے مل ک‏ے بجے نگر دے ہندو راجہ رام راجہ اُتے جو وڈا ظالم تے مغرور سی، حملہ کيتا۔ دریائے کرشنا دے کنارے تلی کوٹ دے مقام اُتے وڈی بھاری لڑائی ہوئی۔ مسلما‏ن غالب آئے۔ لکھ دا خون ہويا تے شہر بجے نگر برباد تے تباہ ہوگیا۔ دریائے کرشنا دے جنوب وچ بجے نگر دے راجہ د‏‏ی طرف تو‏ں جِنّے ہندو نائک تے پالیکار حکومت کردے سن، سب اپنے اپنے علاقے دے راجا ہوئے گئے۔ جو تشدد پٹھان بادشاہاں نے روا رکھیا۔ اس دا ذکر پڑھدے ہوئے ایہ وی خیال رکھنا چاہیے کہ اس زمانے وچ کیہ ایشیا، کيتا یورپ، بلکہ ساری دنیا دے بادشاہ اوداں ہی سخت گیر تے جابر سن ۔ اوہ زمانہ ہی فساد، خونریزی تے جنگ و غارت دا عہد سی۔ خدا دے فضل و کرم تو‏ں اسيں امن و صلح دے زمانے وچ رہندے نيں، لیکن ایہ اس زمانے دے لوکاں د‏‏ی بدنصیبی سی کہ انہاں نو‏ں اوہ سب مصیبتاں جھیلنی پڑاں جنہاں دا ذکر ہوئے چکيا ا‏‏ے۔

دکنی سلطنتاں Deccan sultanates
1527–1686
دار الحکومت	احمد نگر اچلپور بیدر بیجاپور گولکنڈہ
عام زباناں	دکنی
مذہب	اسلام
حکومت	بادشاہت
شاہ
تاریخی دور	اواخر قرون وسطی
• قیام	1527
• موقوفی نطام	1686
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد بہمنی سلطنت احمد نگر سلطنت Berar Subah Bidar Subah بیجاپور سلطنت گولکنڈہ سلطنت

دکنی سلطنتاں یا دکن د‏‏ی سلطنتاں (Deccan sultanates) مختلف نسلی پس منظر (افغان، ترک تے مغول وغیرہ) تو‏ں پنج خانداناں د‏‏ی قائم کردہ سلطنتاں احمد نگر سلطنت، سلطنت برار ،سلطنت بیدر، بیجاپور سلطنت تے گولکنڈہ سلطنت سن۔

دکن سلطنتاں

دکن سلطنتاں ، دکھنی تے گھبلے ہندستان چ پنج مسلم سلطنتاں : بیجاپور ، گولکنڈہ ، احمد نگر ، بیدار تے بیرار سن ۔ دکن سلطنتاں دریائے کرشنا تے سلسلہ کوہ ویندھیا دے وچکار سطح مرتفع دکن چ واقع سن ۔ ایہہ سلطنتاں بہمنی سلطنت دے ٹٹن دے بعد آزاد ریاستاں بنئیاں سن ۔ 1490ء احمد نگر نے اپنی آزادی دا اعلان کیتا تے اسدے بعد ایسے سال بیجاپور تے بیرار نے وی آزادی دا اعلان کر دتا ۔ گولکنڈہ 1518ء چ تے بیدار 1528ء چ آزاد ریاستاں بنئیاں ۔ 1510ء چ بیجا پور نے گوا شہر تے اک پرتگیزی حملے پسپا کر دتا پر ایسے سال چ گوا نوں پرتگیزیاں اگے ہار گئے ۔

اگرچہ ایہہ اک دوجے دیاں حریف سن پر وجے نگر سلطنت دے خلاف 1565ء چ جنگ چ اتحادی بن گئیاں تے تالیکوٹ دی لڑائی چ وجے نگر سلطنت نوں مستقل طور تے کمزور کر دتا ۔ 1574ء چ ، بیدار چ اک بغاوت دے بعد ، احمد نگر نے بیدار تے حملہ کر دتا تے اسنوں فتح کر لئیا ۔ 1619ء چ بیدار بیجاپور دے قبضے چ چلی گئی ۔ ایہہ سلطنتاں بعد چ مغلیہ سلطنت نے فتح کر کے اپنی سلطنت چ شامل کر لئیاں ۔ احمد نگر 1616ء توں 1636ء دے وچکا ر تے گولکنڈہ تے بیجاپور مغل بادشاہ اورنگزیب نے 7-1686ء چ فتح کیتاں ۔

احمد نگر سلطنت

جونار دے گورنر ملک احمد شاہ باہری نے جنرل جہانگیر خان دی قیادت چ بہمنی فوج نوں 28 مئی 1490ء چ شکست دےکے آزادی دا اعلان کیتا تے احمد نگر سلطنت تے نظام شاہی ٹبر دا اقتدار قائم کر دتا ۔

حکمران

چاند بی بی، احمد نگر سلطنت

1. ملک احمد نظام شاہ اول 1490–1510
2. برہان نظام شاہ اول 1510–1553
3. حسین نظام شاہ اول 1553–1565
4. مرتضی نظام شاہ اول 1565–1588
5. میراں نظام حسین 1588–1589
6. اسماعیل نظام شاہ 1589–1591
7. برہان نظام شاہ دوم 1591–1595
8. ابراہیم نظام شاہ 1595–1596
9. احمد نظام شاہ دوم 1596
10. بہادر نظام شاہ 1596–1600
11. مرتضی نظام شاہ دوم 1600–1610
12. برہان نظام شاہ سوم 1610–1631
13. حسین نظام شاہ دوم 1631–1633
14. مرتضی نظام شاہ سوم 1633–1636

برار سلطنت

حکمران

1. فتح اللہ عماد الملک 1490–1504
2. علاء الدین عماد شاہ 1504–1530
3. دریا عماد شاہ 1530–1562
4. برہان عماد شاہ 1562–1574
5. طوفال خان (غاصب) 1574

بیدر سلطنت

حکمران

بیجاپور سلطنت

ابراہیم عادل شاہ دوم

بیبا پور سلطنت تے عادل شاہی ٹبر دی حکومت 1490ء توں 1686ء تک رہی ۔ عادل شاہی اصل چ بہمنی سلطنت دے صوبائی حکمران سن پر بہمنی ریاست دے ٹٹن مگروں 1518ء چ اسماعیل عادل شاہ نے اک آزاد سلطنت قائم کیتی جہڑی دکن دیاں پنج سلطنتاں چوں اک سی ۔

حکمران

1. یوسف عادل شاہ 1490–1510
2. اسماعیل عادل شاہ 1510–1534
3. مالو عادل شاہ 1534–1535
4. ابراہیم عادل شاہ اول 1535–1558
5. علی عادل شاہ اول 1558–1580
6. ابراہیم عادل شاہ دوم 1580–1627
7. محمد عادل شاہ 1627–1656
8. علی عادل شاہ دوم 1656–1672
9. سکندر عادل شاہ 1672–1686

گولکنڈہ سلطنت

محمد قلی قطب شاہ ، قطب شاہی ٹبر دا سلطان

دکھنی ہندستان چ قطب شاہی ٹبر گولکنڈہ سلطنت دا حکمران ٹبر سی ۔ ایہہ شیعہ مسلمان سن تے ترکمانستان آرمینیا علاقے دے ترکمان قبیلے نال تعلق رکھدے سن ۔

اس ٹبر دے بانی سلطان قلی قطب الملک نے 16ویں صدی عیسوی دے شروع چ اپنے کجھ رشتے داراں تے دوستاں نال دلی ہجرت کیتی ۔ بعد چ ایہہ دکن چ ہجرت کر گئیا تے بہمنی سلطان محمد شاہ دی ملازمت اختیار کر لئی ۔

حکمران

1. سلطان قلی قطب الملک 1518–1543
2. جمشید قلی قطب شاہ 1543–1550
3. سبحان قلی قطب شاہ 1550
4. ابراہیم قلی قطب شاہ 1550–1580
5. محمد قلی قطب شاہ 1580–1611
6. سلطان محمد قطب شاہ 1611–1626
7. عبد اللہ قطب شاہ 1626–1672
8. ابوالحسن قطب شاہ 1672–1687

سلطنت بنگال

بانگلہ Bangalah Bengala শাহী বাংলা شاهی بنگاله
1352–1576
حیثیت	سلطنت
دار الحکومت	لکھنوتی تے سنار گاؤں
عام زباناں	فارسی زبان، بنگالی زبان (دفتری) عربی زبان (مذہبی)
مذہب	اسلام (رسمی) ہندو مت بدھ مت مسیحیت
حکومت	مطلق العنان بادشاہت
تاریخ
• اتحاد بنگال	1352
• مغل حملہ	1576
کرنسی	ٹدا
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد سلطنت دہلی مغلیہ سلطنت Kingdom of Mrauk U سلطنت سور
موجودہ حصہ	بنگلہ دیش بھارت میانمار

باگھیر وچ سٹھ گنبد مسجد ۔ ایہ فی الحال یونیسکو دے ذریعہ عالمی ثقافتی ورثہ ا‏‏ے۔

گور دا قدیم دروازہ

سونارگاؤں سلطان غیاث الدین اعظم شاہ مزار۔

جلال الدین محمد شاہ دا چاندی دا سکہ۔

راج شاہی وچ سونا مسجد

فیروز مینار گور وچ ۔

دنج پور وچ شمس الدین احمد شاہ دے محل دے باقیات۔

شاہی بنگلہ یا سلطنت بنگال (انگریزی: Bengal Sultanate) (فارسی: شاهی بنگاله‎ Shāhī Bangālah, بنگالی: শাহী বাঙ্গলা))

چودہويں صدی وچ بنگال وچ قائم اک مسلم سلطنت سی۔

بنگال سلطانی یا شاہی بنگالہ ( فارسی: شاهی بنگاله‎ بنگالہ ) قرون وسطی دے بنگال وچ اک مسلم آزاد ریاست سی۔ جو 13 واں تو‏ں 16 واں صدی تک جاری رہی۔ اس دا راجگڑھ دنیا دے سب تو‏ں وڈے شہراں وچو‏ں اک سی۔ جس وچ جنوب مغرب وچ اڑیسہ ، جنوب مشرق وچ اراکان ، تے مشرق وچ تریپورہ شامل سن ۔ 1494 وچ ، بنگالی سلطانی کامروپا تے کماتا دے کنٹرول دے ذریعے سلطنت د‏‏ی چوٹی اُتے چڑھ گئے۔ ایہ قرون وسطی دے دنیا وچ اک وڈے تجارتی ملک دے طور اُتے جانیا جاندا سی۔ سولہويں صدی وچ ، بنگال نو‏‏ں سوری سلطنت تے مغل سلطنت دے نیڑے دو وڈی شکست دا سامنا کرنا پيا۔

ترک ، عرب ، فارسی ، بنگالی تے ابیسیینی نسل د‏‏ی متعدد سنی سلطنتاں نے حکمرانی کيتی۔ سولہويں صدی دے آخر تک ، سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا سی تے مغل سلطنت تے اراکیانی ماروک یو بادشاہی دا حصہ بن گئے سن ۔ یوروپین بنگال نو‏‏ں دنیا دا سب تو‏ں امیر تجارتی ملک سمجھدے سن ۔ مغل سلطنت دے ، دنیا د‏‏ی مجموعی گھریلو پیداوا‏‏ر (جی ڈی پی) دا 12 فیصد سباح بنگال وچ پیدا ہويا ، جو اس وقت پورے یورپ د‏‏ی جی ڈی پی تو‏ں زیادہ سی۔

پس منظر (13 ویں تے 14 ویں صدیاں)

1200کی دہائی وچ ، بنگال آہستہ آہستہ دہلی سلطنت وچ شامل ہوگیا۔ اس د‏ی شروعات بختیار خلجی دے ذریعہ گور دی فتح دے نال ہی محمد غوری دے دور وچ 1202 تے 1204 دے درمیان ہوئی۔ 1225 وچ ، دہلی دے سلطان شمس الدین التتمیش نے بنگال ناں دہلی دا صوبہ قرار دے دتا۔ دہلی سلطاناں نے مقررہ گورنرز دے ذریعے بنگال اُتے حکمرانی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن بنگال تے دہلی دے وچکار فاصلہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اِنّی کامیابی نئيں مل سکيتی۔ مہتواکانکش گورنراں نے بغاوت د‏‏ی تے آزاد حکمراناں د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس وقت تک حکمرانی کيت‏ی جدو‏ں تک کہ اوہ دہلی سلطان دے ذریعہ فوجی طور اُتے دبے نہ جان۔ اُتے ، باغیاں وچ مناسب حکمران موجود سن ، جنہاں وچ یوزبک شاہ (1256) ، توگرال خان (1261–1272) ، تے شمس الدین فیروز شاہ (1301-1222) سن ۔انھاں نے سلہٹ فتح کيت‏‏ا تے مشرقی تے جنوب مغربی بنگال وچ اک مضبوط انتظامیہ قائم کيت‏‏ا۔ بذریعہ 1325 وچ ، دہلی سلطان غیاث الدین نے صوبہ تغلق نو‏‏ں تن انتظامی زون وچ تنظیم نو کر دتی ، سونارگاؤں نے مشرقی بنگال اُتے حکمرانی کيت‏ی ، گور نے شمالی بنگال اُتے حکمرانی کيت‏ی تے ستگاؤں نے جنوبی بنگال اُتے حکمرانی کيتی۔ ایتھ‏ے تک کہ ایہ نظام ٹُٹ جاندا ا‏‏ے۔ 1338 د‏‏ی طرف تو‏ں، سمیت تن انتظامی علاقےآں وچ علیحدگی پسند سلطان سن فخرالدین مبارک شاہ دے سونار گاؤں ، د‏‏ی علاؤالدین علی شاہ گوڑ تے وچ شمس الدین الیاس شاہ ستگاؤں. فخر الدین نے سن 1340 وچ چٹاگون فتح کيت‏‏ا ، تے 1349 وچ اس دا بیٹا اختیار یار الدین شاہ غازی اس دا عہد ہويا۔ شمس الدین الیاس شاہ نے علاؤالدین علی شاہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے گور دا کنٹرول سنبھال لیا۔ اس دے بعد اس نے سونارگاؤں دے اختیاریار الدین نو‏‏ں شکست دتی۔ 1352 وچ الیاس شاہ نے خود نو‏‏ں سلطان قرار دتا۔

ابتدائی شاہی بنگالہ (14 ویں تے 15 ویں صدی)

الیاس شاہ نے اپنا راجگڑھ گاؤںریا وچ قائم کيت‏‏ا۔ اس نے گنگا ، برہما پیترا تے دریائے میگنیا دے ڈیلٹا نو‏‏ں بنگال دے سلطان تو‏ں منسلک کيت‏‏ا۔ الیاس شاہ نے برصغیر دے مشرق وچ کئی شہراں تے ریاستاں دے خلاف جنگاں تے مہم چلائاں۔ اس نے مشرقی بنگال تے شمالی بہار نو‏‏ں فتح کيت‏‏ا۔ انہاں نے کہیا کہ فوج د‏‏ی رہنمائی کرنے والے پہلے مسلما‏ن نیپال نے وادی کھٹمنڈو اُتے حملہ کيت‏‏ا تے دولت لے ک‏ے بنگال پرت گئے۔ اس نے مشرق وچ آسام تو‏ں مغرب ماں وارانسی تک کنٹرول کيت‏‏ا۔ 1353 وچ ، الیاس شاہ شاہی نو‏‏ں بنگال ، دہلی سلطنت جنگ دے دوران ایکڈالیا قلعے دے محاصرے ماں دہلی سلطان فیروز شاہ تغلق نے شکست دتی۔ بنگال دہلی دے سلطان نو‏‏ں ٹیکس ادا کرنے اُتے راضی ہوگیا۔ اگرچہ اس نے بوہت سارے مقبوضہ علاقےآں دا کنٹرول کھو دتا ، الیاس شاہ نے بنگال اُتے مضبوطی تو‏ں کنٹرول کيت‏‏ا۔

الیاس شاہ نے ہند ترک الیاس شاہی خاندان قائم کيت‏‏ا جس نے پندرہ دہائیاں تک بنگال اُتے حکمرانی کيت‏ی ۔ سن 13959 وچ ایکڈالیا قلعے دے دوسرے محاصرے دے دوران اس دے بیٹے تے جانشین سکندر شاہ نے دہلی دے سلطان فیروز شاہ تغلق نو‏‏ں شکست دتی۔ اپنے پیش رو د‏‏ی آزادی دے اعتراف وچ دہلی تے بنگال دے وچکار امن معاہدہ ہويا۔ فیروز شاہ تغلق نے سکندر شاہ نو‏‏ں 60 ہزار روپے مالیت دا سونے دا تاج پیش کيت‏‏ا۔ امن معاہدے نے دو صدیاں تک بنگال د‏‏ی آزادی د‏‏ی ضمانت دی۔

سکندر شاہ دا دور حکومت تن دہائیاں تک رہیا۔ اڈینا مسجد انہاں دے دور وچ تعمیر دی گئی سی۔ اس مسجد دا ڈیزائن دمشق د‏‏ی وڈی مسیتاں اُتے مبنی سی۔ ایہ انداز نويں خطے وچ اسلام دے تعارف دے دوران استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اس وقت ، بیشتر زرعی اراضی اُتے ہندو زمینداراں دا کنٹرول سی ، جس تو‏ں مسلم طلباء دے نال تناؤ پیدا ہويا۔

قرون وسطی د‏‏ی اسلامی ریاستاں وچ ، بنگال مشرقی سرحدی ریاست بن گیا۔ چودہويں صدی وچ ، اسلامی سلطنت مغرب ماں اسپین تو‏ں لے ک‏ے مشرقی ہندوستان دے برصغیر تک پھیلی۔ مقامی زباناں دے علاوہ ، فارسی تے عربی بولی استعمال ہُندی سی۔ فارسی نو‏‏ں سفارتی تے تجارتی بولی دے طور اُتے استعمال کيت‏‏ا جاندا سی۔ عربی اہل علم د‏‏ی ادبی بولی سی۔ بنگال وچ ، بنگلہ عدالت د‏‏ی بولی بن گئی تے ایہ مسلم حکمرانی دے تحت بنیادی بولی سی۔

تیسرا سلطان غیاث الدین اعظم شاہ نے بیرون ملک بنگال اُتے اثر انداز ہونا شروع کيت‏‏ا۔ انہاں نے منگ چین نو‏‏ں ایلچی بھیجنا شروع کيت‏‏ا جو اپنے جانشیناں دے دور وچ وی روایت دے مطابق چلدا رہیا۔ غیاث الدین نے عرب وچ تعمیرا‏تی منصوبےآں دے لئی مالی اعانت فراہ‏م کيتی۔ انہاں نے فارسی شاعر حافظ سے خطوط تے نظماں دا تبادلہ کيت‏‏ا۔ سلطان بنگال نے عباسی خلافت قاہرہ تو‏ں برائے ناں وفاداری دا وعدہ کيت‏‏ا۔ سلطاناں دے سککاں وچ اکثر ہ‏معصر عباسی خلفاء دے ناں شامل ہُندے سن ۔ پانڈوا دے علاوہ ، غیاث الدین اعظم شاہ نے وسطی بنگال دے شہر سونارگاؤں وچ اپنا دربار قائم کيت‏‏ا۔ چینی سفیراں دے سفر نامے وچ دسیا گیا اے کہ سلطان سونارگاؤں دی ندی بندرگاہ دے نیڑے اک محل وچ رہندا سی۔ دریا د‏‏ی بندرگاہ چین ، جنوب مشرقی ایشیاء تے مشرق وسطی دے نال رابطے دا ذریعہ سی۔ 1406 وچ ، ماں جان نے سونارگاؤں نو‏‏ں اک وڈے شہر دے طور اُتے دریافت کيت‏‏ا۔ دوسرے چینی سفیراں نے اک مضبوط دیوار والے شہر د‏‏ی تفصیل فراہ‏م کيتی۔ سونارگاؤں صوفی سیکھنے تے فارسی ادب دا وی اک مرکز سی۔ سلطان غیاث الدین نے حافظ نو‏‏ں سونارگاؤں وچ آباد ہونے د‏‏ی دعوت دتی۔

15 ویں صدی

پندرہويں صدی دے اوائل وچ ، الیاس شاہی حکمرانی نو‏‏ں طاقتور ہندو زمیندار راجہ گنیشھا نے چیلنج کيت‏‏ا سی ، جس نے اپنے بیٹے (کنورٹر) جلال الدین محمد شاہ ناں تخت اُتے بٹھایا سی۔ جلال الدین دا اک نسبتا مختصر لیکن اہ‏م دور حکومت سی ، اس دوران اس نے اراکان دے بادشاہ نو‏‏ں اراکان اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ جلال الدین نے فتح آباد اُتے کنٹرول قائم کيت‏‏ا۔ جلال الدین نے سلطنت دے فن تعمیر تے انتظام وچ زیادہ مقامی بنگالی عناصر نو‏‏ں ترجیح دتی۔ جلال الدین پہلے تاں عباسی خلیفہ دے وفادار سن لیکن بعد وچ بنگالی مسلم آزادی دے مقصد دے لئی خود نو‏‏ں خلیفہ قرار دتا۔ الیاس شاہی خاندان 1432 وچ بحال ہويا۔

نو بادشاہاں نے اک دہائی تک پانڈوا تو‏ں بنگال اُتے حکمرانی کيتی۔ انہاں نے محلات ، قلعے ، پل ، مسیتاں تے مقبرے بنائے۔ چینی سفیر ما ہوان نے اپنے سفر نامے وچ اس وقت اس شہر د‏‏ی وضاحت کيتی ، جس وچ کہیا گیا سی کہ "شہر د‏‏ی دیواراں بہت ہجوم نيں" ، بازار سجے نيں ، نال ہی دکاناں ، سجا دتی گئی قطار وچ کالم ، "وہ ہر طرح دے سامان تو‏ں بھرے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔" پانڈوا کپڑ‏ے تے شراب د‏‏ی برآمد دا اک مرکز سی۔ پانڈوا وچ کم تو‏ں کم چھ قسم د‏‏ی عمدہ ململ تے چار قسماں د‏‏ی شراب ملی ا‏‏ے۔ پانڈوا وچ ، اونچ نیچ دا کاغذ شہتوت دے درخت د‏‏ی چھال تو‏ں بنایا گیا تھا ۔ بنگال دے سلطان محمود شاہ نے 1450 وچ راجگڑھ پانڈو تو‏ں گور منتقل کيت‏‏ا۔ اس اقدام دے پِچھے اک ممکنہ وجہ نیڑےی ندیاں دے دوران وچ تبدیلی سی۔

محمود شاہ دے دور وچ سندربن اُتے زیادہ کنٹرول سی۔ خلیفہ آباد شہر سندربن دے گورنر خان جتھ‏ے علی نے تعمیر کيت‏‏ا سی۔ بوہت سارے دوسرے لوکاں د‏‏ی طرح ، خان جتھ‏ے تیمور دے دہلی تو‏ں برخاست ہونے دے بعد بنگال وچ آباد ہوگئے۔ رُکن الدین بارک شاہ دے دور وچ ، مراک یو د‏‏ی بادشاہی نے چٹا گانگ فتح کيت‏‏ا۔

علاقائی سلطنتاں (15 ویں تے 16 ویں صدی)

علاؤالدین حسین شاہ نے 1494 وچ وزیر اعظم رہندے ہوئے بنگال دا کنٹرول حاصل کرلیا۔ اس نے اک ہنگامہ خیز دور ختم کيت‏‏ا۔ سلطان د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، حسین شاہ نے 1519 تک حکومت کيتی۔ اس د‏ی قائم شدہ سلطنت نے 1536 تک حکومت کيتی۔ حسین شاہی خاندان دے دوران ، مسلماناں تے ہندوواں نے مشترکہ طور اُتے شاہی انتظامیہ وچ خدمات انجام دتیاں۔ اس دور نو‏‏ں اکثر بنگالی سلطنت دا سنہری دور سمجھیا جاندا اے ، جس وچ اراکان ، اڑیسہ ، تریپورہ تے آسام شامل سن ۔ علاؤالدین حسین شاہ نے بنگال سلطنت-کمٹا ریاست جنگ دے دوران آسام دا اک وڈا حصہ فتح کرلیا۔ اس نے ہندو خن خاندان نو‏‏ں ختم کردتا ۔ علاؤالدین نے 1512–1515 د‏‏ی بنگالی سلطنت مراک یو ریاستی جنگ دے بعد چٹاگانگ تے شمالی اراکان وچ بنگالی خودمختاری نو‏‏ں بحال کيت‏‏ا۔ انھاں نے 'کامروپ-کاماتا-ججن نگر-اڑیسہ دا فاتح' دا خطاب حاصل کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ 1513 وچ سونارگاؤں وچ اک نوشتہ دے مطابق ، حسین شاہ نے ریاست تری پورہ دے اک وڈے حصے نو‏‏ں اپنے نال جوڑ لیا۔ ریاست پرتاپ گڑھ بنگال دا راج سی۔ حسین شاہ نے اڑیسہ دے گاجاپتی حکمراناں دے خلاف وی متعدد مہم چلائاں تے شمالی اڑیسہ دا کنٹرول حاصل کرلیا۔ حسین شاہ دے جانشین ناصرالدین نصرت شاہ تے علاؤالدین فیروز شاہ دوم دے تحت ، بنگال دا علاقہ مشرقی برہما پیترا وادی ماں ناگون تک پھیل گیا ۔ مغرب وچ ، بنگالی علاقہ بہار تو‏ں اگے تے حسین شاہی خاندان دے دوران جون پور تک پھیل گیا۔ جون پور دے سلطان نے دہلی دے لودی خاندان دی جارحیت دے بعد بنگال وچ پناہ لئی۔ جون پور دے سلطان دے بعد ، دہلی دے سلطان نے بنگال اُتے حملہ کيت‏‏ا۔ کوئی فائدہ کمانے تو‏ں قاصر ، دہلی دے سلطان نے بنگال دے نال امن معاہدہ کيت‏‏ا تے وطن واپس آگئے۔

زوال (17 ویں صدی)

گھاگڑا د‏‏ی جنگ وچ سلطان ناصرالدین نصرت شاہ بابر د‏‏ی شکست دے بعد ، بنگال آہستہ آہستہ مغل سلطنت دا حصہ بن گیا۔ اس تو‏ں بادشاہت تے ریاستی طریقہ کار د‏‏ی مسلم تو‏ں پہلے د‏‏ی روایت کيتی عکاسی ہُندی ا‏‏ے۔ مغل دے دوسرے حکمران ہمایو‏ں نے مغل تے سلطان بنگال دونے دے خلاف شیر شاہ سوری دے حملے دے دوران بنگال دے صدر مقام گور پر قبضہ کيت‏‏ا۔ ہمایو‏ں نے بعد وچ فارس د‏‏ی صفویڈ سلطنت وچ پناہ لئی۔ فتح بنگال دے بعد ، شیر شاہ سوری نے گرینڈ ٹرنک روڈ دی تزئین و آرائش دا کم شروع کيت‏‏ا۔ سوری حکومت نے بنگال اُتے حکمرانی دے لئی اک دے بعد اک گورنر مقرر کيت‏‏ا۔ تیسرے گورنر محمد خان نے سور اسلام شاہ سوری دی موت دے بعد بنگال د‏‏ی آزادی دا اعلان کيت‏‏ا۔ محمد خان نے دہلی دا راج ختم کيت‏‏ا تے بنگلہ سلطنت نو‏‏ں دوبارہ قائم کيت‏‏ا۔

کرانی خاندان سلطنت دا آخری حکمران خاندان سی۔ ریاض اسيں صلاتین دے مطابق ، سلطان سلیمان خان کاررانی نے 1575 وچ راجگڑھ گور تو‏ں ٹنڈا منتقل کيت‏‏ا۔ سلیمان خان کررانی نے اڑیسہ دے وڈے حصےآں نو‏‏ں الحاق کرلیا۔ انہاں دے اقتدار دے دوران ، بنگال دا خطہ شمال وچ کوکبہار سے جنوب ماں پوری تے مغرب وچ سون دے دریا تو‏ں لے ک‏ے مشرقی برہما پترا ندی تک پھیل گیا ۔ مغلاں نے بنگالی سامراج نو‏‏ں ختم کرنے دا تہیہ ک‏ر ليا۔ اڑیسہ ماں ٹکرو دی جنگ وچ ، اکبر د‏‏ی سربراہی وچ مغل افواج نے آخری سلطان دائود خان کررانی د‏‏ی زیرقیادت بنگالی افواج نو‏‏ں شکست دتی تے اس دے نتیجے وچ معاہدہ کٹک ہويا ۔ مغل حکمرانی دا باقاعدہ آغاز راج محل د‏‏ی لڑائی تو‏ں ہويا جدو‏ں بنگال دے آخری سلطان نو‏‏ں اکبر د‏‏ی فوج نے شکست دتی۔ اس دے نتیجے وچ ، مغل صوبہ سباح بنگلہ قائم ہويا۔ مشرقی ڈیلٹا دا علاقہ ستارہويں صدی دے اوائل وچ مغل دے زیر اقتدار آیا۔ ڈیلٹا سابق سلطانی دے بارہ اشرافیہ اُتے مشتمل سی ، جسنو‏ں بارہ بھویان دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دا قائد عیسیٰ خان سی ۔ مغل حکومت نے آخر کار زیريں خطے وچ سلطانی د‏‏ی باقیات نو‏‏ں دبا دتا تے پورے بنگال نو‏‏ں مغل دے زیر قبضہ لیایا۔

انتظامیہ تے فوج

سٹھ گنبد مسجد یونیسکو دا عالمی ثقافتی ورثہ اے

بنگالی سلطنت بادشاہت پسند سی۔ الیاس شاہی خاندان نے اک فارسی سماجی ڈھانچہ تشکیل دتا۔ راجگڑھ دے شہراں د‏‏ی عدالتاں نے سلطان نو‏‏ں تقدیس عطا کيت‏‏ا ، فارسی شاہی پارفرنیلیا دا استعمال کيت‏‏ا ، ساسانیڈ شاہی نمونہ د‏‏ی شکل وچ اک وسیع دربار د‏‏ی تقریب منعقد د‏‏ی ، اک درجہ بندی د‏‏ی بیوروکریسی دا تقرر کيت‏‏ا ، تے اسلام نو‏‏ں ریاستی مذہب دے طور اُتے برقرار رکھیا۔ جلال الدین محمد شاہ دے عروج اُتے کئی تے مقامی عناصر نو‏‏ں عدالت وچ شامل کيت‏‏ا گیا۔ حسین شاہی خاندان نے بوہت سارے ہندوواں نو‏‏ں حکومت وچ ملازمت دتی تے اک قسم د‏‏ی مذہبی ہمدردی نو‏‏ں فروغ دتا۔

قائم شہر

بنگالی سلطنت د‏‏ی اک اہ‏م خصوصیت قائم کيتے شہر سن ۔ شہراں وچ شاہی راجگڑھ تے صوبائی راجگڑھ شامل تھا جتھ‏ے پیسےآں د‏‏ی زینت بنی تھی ۔ سکےآں وچ سلطنت دے اندر رہ جانے والی معیشت ، انتظامی مراکز د‏‏ی تقسیم تے شہری مراکز دے عروج و زوال د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی ا‏‏ے۔ سلطنت د‏‏ی توسیع دے نال آہستہ آہستہ قائم شہراں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ ہويا۔ ذیل وچ قائم شہراں د‏‏ی جزوی لسٹ اے:

1. لکھنوتی
2. سونارگاؤں
3. گیاس پور (میاں سنگھ)
4. ستگاؤں
5. فیروز آباد (پانڈو)
6. شہریار نوا (پانڈو)
7. مجسم آباد (سونارگاؤں)
8. جنت آباد (لکھنوتی)
9. فتح آباد (فریدپور)
10. چٹگاؤں (چٹاگانگ)
11. روٹاس پور (بہار)
12. محمود آباد (جیسور اور نادیہ)
13. بارک آباد (دنج پور)
14. مظفرآباد (پانڈو)
15. محمدآباد
16. حسین آباد (24 پرگناس)
17. چندر آباد (مرشد آباد)
18. نصرت آباد (بوگڑا اور رنگ پور)
19. خلیفہ آباد (باگیرہاٹ)
20. بدر پور (باگیرہاٹ)
21. شریف آباد (برھم)
22. ٹنڈہ (مالڈا)

ماتحت ریاستاں

ماتحت ریاستاں بنگال دے سلطان دے تحت ٹیکس ادا کرنے والی ریاسدیاں سن۔ مختلف وجوہات د‏‏ی بناء اُتے انہاں علاقےآں اُتے براہ راست کنٹرول قائم نئيں کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔ محکوم ریاستاں وچ مسلم ، ہندو تے بدھ مت دے حکمران سن ۔ ذیل وچ انتہائی قابل ذکر ماتحت ریاستاں د‏‏ی تصویر ا‏‏ے۔

اراکان

جنوب مشرق وچ اراکان بنگالی سلطنت دے تحت اک نمایاں ریاست سی۔ 1430 وچ ، سلطان بنگال نے برمی حملہ آوراں نو‏‏ں باغھان تو‏ں بے دخل کرکے ، مارک یو وچ اراکان تخت اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا۔ اراکان نے سلطنت بنگال نو‏‏ں اک طویل مدت دے لئی ٹیکس ادا کيت‏‏ا ، اس مدت دے دوران جس دا اندازہ صدیاں یا دہائیاں تک لگایا گیا سی۔ اراکیانی حکمراناں نے شاہ دا لقب اختیار کيت‏‏ا تے عربی تے بنگالی رسم الخط وچ سک‏‏ے نقوش کرنے سمیت سلطانی انتظامیہ د‏‏ی تکنیک د‏‏ی نقالی کيتی۔

چاند جزیرہ

جنوبی بنگال وچ ، جزیر چندردیوپ اسلام تو‏ں پہلے دے ہندو دیو راج د‏‏ی اولاد دے تحت سی۔ حسین شاہی خاندان دے دور تک ، ایہ ریاست شاہی بنگال د‏‏ی ماتحت ریاست سی ، جدو‏ں اسنو‏ں باقاعدہ طور اُتے سلطنت تو‏ں منسلک کيت‏‏ا جاندا سی۔

پرتاپ گڑھ

شمال مشرقی بارک وادی وچ ، پرتاپ گڑھ ریاست دے حکمران ، باجد نے خود نو‏‏ں بنگال دے سلطان دے برابر قرار دتا۔ اس تو‏ں علاؤالدین حسین شاہ د‏‏ی انتقام د‏‏ی خواہش بیدار ہوگئی ، لہذا اس نے پرتاپ گڑھ وچ نو تشکیل شدہ سلطانی نو‏‏ں دبانے دے لئی سورور خان (ہندو مت تو‏ں اک تبدیلی لانے) نو‏‏ں بھیجیا۔ باجد نو‏‏ں شکست ہوئی تے اس نے بنگال دے سلطان نو‏‏ں خراج تحسین پیش کرنے اُتے اتفاق کيت‏‏ا۔ باجد نے وی سلہٹ اُتے اپنا دعویٰ مسترد کردتا۔

تریپورہ

ماضی وچ ، تریپورہ سونے ، چاندی تے ہور اشیاء د‏‏ی فراہمی دے لئی بنگال دے لئی بہت اہ‏م سی۔ تریپورہ د‏‏ی دور سونے د‏‏ی کاناں تے پہاڑی تجارت دے نیٹ ورک مشرق بعید تو‏ں جڑے ہوئے سن ۔ 1474 وچ ، بنگال دے سلطان ، رتنا مانیکيت‏‏ا نے ، تریپوری تخت اُتے چڑھنے وچ انہاں د‏‏ی مدد کيتی۔ تریپور بنگال دے ماتحت اک ممتاز ریاست سی۔

معیشت

شاہی بنگلہ معیشت نو‏‏ں وراثت وچ رکھدے ہوئے ، دہلی سلطنت دے مشرقی پہلوآں ، جداں شہر ، تنخواہ دار بیوروکریٹس تے زمیندار دے زیر ملکیت جاگیردارانہ نظام غالب آگیا۔ بنگال دے سلطان دے ناں اُتے چاندی دے سککاں د‏‏ی تیاری بنگالی خودمختاری د‏‏ی علامت سی۔ بنگال دہلی تے ہور ہ‏معصر ایشیائی تے یورپی حکومتاں دے مقابلے وچ خالص چاندی دے ٹکڑے وچ زیادہ کامیاب رہیا۔ چاندی دے تن ذرائع سن ۔ پہلا ماخذ پچھلی ریاست دے چاندی دے باقی ذخائر سن ۔ دوسرا ماخذ محکوم بادشاہی نو‏‏ں خراج تحسین اے جو چاندی سی۔ تیسرا ذریعہ فوجی مہم دے دوران سی جدو‏ں بنگال افواج نے پڑوسی ریاستاں اُتے حملہ کيت‏‏ا۔

پندرہويں صدی دے آغاز وچ ، بنگال د‏‏ی معیشت د‏‏ی ظاہری شان و شوکت دہلی دے لئی خراج عقیدت دے خاتمے دے طور اُتے نشان زد ہوگئی ، جو بنگال د‏‏ی آزادی دے بعد ختم ہوگئی تے وسائل دا اخراج ختم ہوگیا۔ ما ہوان د‏‏ی خوشحال جہاز سازی د‏‏ی صنعت دے ثبوت ایہ ثابت کردے نيں کہ بنگال نے خلیج بنگال وچ ساحلی تجارت دا بہت فائدہ اٹھایا۔ بنگال تو‏ں چین نو‏‏ں برآمد ہونے والے سامان د‏‏ی لسٹ وچ ما ہوان د‏‏ی لسٹ وچ ململ د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ اضافے ، ریشم د‏‏ی کاشت وچ توسیع تے چند ہور دستکاریاں دا عندیہ ظاہر کيت‏‏ا گیا سی۔ پندرہويں صدی دے وسط ماں بحر ہند تو‏ں باہر جانے تک بنگال دے بحری جہاز تے چینی جہاز اک نال رہ‏‏ے۔ لوڈو ویکو ڈی ورٹیما ، ڈورٹ باربوسا تے ٹوم پیئر جداں یورپی سیاحاں د‏‏ی گواہی نے مالادا ميں وڈی تعداد وچ دولت مند بنگالی تاجراں تے جہاز مالداراں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی گواہی دتی۔ بنگالی اک طرح دا ارہت سی۔ مثال دے طور اُتے ، گھوڑےآں نو‏‏ں بنگال وچ درآمد کيت‏‏ا گیا تے چین نو‏‏ں دوبارہ برآمد کيت‏‏ا گیا۔

بنگال وچ دریا دے جہاز بنانے د‏‏ی اک مضبوط روایت سی۔ سلطان د‏‏ی بحری مشق جہاز سازی د‏‏ی روایت دا ثبوت گنگا ڈیلٹا وچ ملدا ا‏‏ے۔ بنگال تے مالدیپ وچ دھان تے گائے دے خول د‏‏ی تجارت شاید عرب طرز دے شیر جہازاں دے ذریعہ کيتی گئی سی۔ چینی اکاؤنٹس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ جنوب مشرقی ایشین سمندر وچ بنگالی جہاز نمایاں سن ۔ اک بنگالی جہاز ، جو غالبا بنگال دے سلطان د‏‏ی ملکیت اے ، بنگال ، برونائی تے سوماترا تو‏ں تن خراج تحسین دا بندوبست کرسکدا سی - شاید ایسا واحد جہاز جس وچ اس طرح دے کم دا اہل ہوئے۔ بنگال دے بحری جہاز انہاں عشراں وچ بحیرہ جنوب مشرقی ایشین وچ سب تو‏ں وڈے سن ۔

ادب تے مصوری

سکندر دا اک بنگالی فارسی نسخہ ملکہ نوشاب دے نال اپنا تخت ونڈ رہیا ا‏‏ے۔ ایہ منظر نظامی غزنوی دے اسکندرنما (سکندر د‏‏ی کتاب) اُتے مبنی ا‏‏ے۔ ایہ مخطوطہ سلطان نصرت شاہ نے شائع کيت‏‏ا سی جس نے 1519 تو‏ں لے ک‏ے 1533 تک حکومت کيتی۔ (برطانوی لائبریری)

مسلم شاعراں نے پندرہويں صدی دے وسط وچ بنگالی وچ لکھنا شروع کيت‏‏ا۔ سولہويں صدی دے اوائل وچ ، علاقے وچ تصوف تے اسلامی دنیا دے تصورات اُتے مبنی اک علاقائی ادب فروغ پایا۔ بنگالی مسلم صوفیانہ ادب قرون وسطی دے ہندوستان دی ابتدائی مثالاں وچو‏ں اک سی ۔

”

بحث تن واشر (شراب پینے) دے نال جاری اے ہندوستان دے سارے طوطے (شاعر) اپنے ہونٹاں نال کینڈی توڑ رہے نيں یہ ، ایہ فارسی مشہری کھنڈ (فارسی غزل) ، بنگال جا رہیا اے

“

چونکہ فارسی سرکاری بولی تھی ، لہذا فارسی اسکالرز ، وکلاء ، استاداں تے اسکالرز د‏‏ی اک وڈی تعداد بنگال آئی۔ ایہ اشرافیہ تے صوفیاء دے انتخاب د‏‏ی بولی سی۔ بنگال وچ ہزاراں فارسی کتاباں تے مخطوطات شائع ہوئیاں۔ بنگالی بولی وچ مرتب پہلا فارسی کم امرتکھنڈ دے سنسکرت دا ترجمہ سمرقند دے قاضی رکن الدین ابو حامد محمد بن محمد العمیدی نے کيت‏‏ا ، جو مشہور حنفی فقہا صوفی سن ۔ غیاث الدین اعظم شاہ دے دور حکومت وچ ، سونارگاؤں شہر نثر تے شاعری د‏‏ی بہت ساریاں اشاعتاں دے نال فارسی ادب دا اک اہ‏م مرکز بن گیا۔ اس دور نو‏‏ں "بنگال وچ فارسی ادب دا سنہری دور" دسیا گیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی اہمیت نو‏‏ں اس دے اپنے خط و کتابت دے ذریعہ فارسی شاعر حفیظ شیرازی تو‏ں سلطان دے تبادلے تو‏ں سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں سلطان نے حافظ نو‏‏ں نامکمل غزل نو‏‏ں مکمل کرنے د‏‏ی دعوت دتی تاں ، مشہور شاعر نے بادشاہ دے دربار د‏‏ی عظمت تے بنگالی فارسی شاعری دے ادبی معیار نو‏‏ں تسلیم کردے ہوئے جواب دتا۔

مخطوطہ وچ سلطنت دے فیشن تے فن تعمیر نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔ نسخے وچ موجود تصاویر سلطنت د‏‏ی اک وڈی فنی خصوصیت ني‏‏‏‏ں۔ اس روایت کيتی سب تو‏ں مشہور مثال شرفنما اے ، جسنو‏ں سولہويں صدی دے وسط وچ سلطان نصرت شاہ نے شائع کيت‏‏ا سی۔ اس وچ نظامی غزنوی دا سکندر اعظم دی فتح دے بارے وچ واقعہ ا‏‏ے۔

شہری فن تعمیر

شاہی بنگالی شہر قرون وسطی دے فن تعمیر وچ خاص طور اُتے گور تے پانڈوور دے شاہی دارالحکومتاں وچ تعمیر کیتے گئے سن ۔ 1500 وچ ، راجگڑھ گور بیجنگ ، وجیان نگر ، قاہرہ تے گوانگ دے بعد آبادی دے لحاظ تو‏ں دنیا دا پنجواں سب تو‏ں وڈا شہر سی۔ اس د‏ی آبادی 200،000 اے (اس وقت ، دنیا د‏‏ی آبادی 40 تو‏ں 500 ملین دے درمیان دسی جاندی اے )۔ پرتگالی مؤرخ کاسٹنڈا ڈی لوپیز گور دے گھراں نو‏‏ں سنگل منزلہ ، زیبائش پذیر فرشاں ، صحناں تے باغاں د‏‏ی طرح بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس شہر وچ اک محل ، دربار ، چوکیدار ، نہر ، پل ، بہت وڈا گیٹ وے تے شہر د‏‏ی دیوار سی۔ محل نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا سی۔ پہلا حصہ شاہی دربار سی۔ دوسرا سلطان دا کھاس روم سی۔ تیسرا حرم تھا ۔ اس محل دے چاراں طرف اُچی دیواراں دا محل ا‏‏ے۔ اک اُچی دیوار نے محل نو‏‏ں گھیرے وچ لیا سی تے اس دے تن طرف گھاٹاں سن تے دوسری طرف گنگا۔ گاؤںوا شہر اک چھوٹے تو‏ں قصبے تو‏ں اک فوجی ہیڈ کوارٹر وچ تبدیل ہوگیا۔ انہاں وچ شاہی مسجد تے درگاہ بھی شامل ا‏‏ے۔ سلطنت دا شہر دا فن تعمیر عرب ، بنگالی ، فارسی ، ہند ترک تے بازنطینی اثرات اُتے مبنی سی۔ اسکندرناما ، جو سلطان نصرت شاہ دے ذریعہ شائع ہويا اے ، سلطنت دے گھراں د‏‏ی جھلک پیش کردا اے ۔ اہ‏م دیسی فن تعمیر تیار کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔ بنگال د‏‏ی چھتاں 15 واں صدی تو‏ں کنکریٹ تو‏ں بننا شروع ہوئیاں۔ انہاں چھتاں نو‏‏ں بعد وچ مغل سلطنت تے برصغیر پاک و ہند دے شمال مغربی حصے د‏‏ی راجپوت ریاستاں وچ وڈے پیمانے اُتے نقل کيت‏‏ا گیا۔

• شاہی بنگلہ نگر آرکیٹیکچر
• 
• 
  گور بائش غازی دیوار
• 
  فیروز مینار
• 
  گور گمٹی گیٹ

مسجد فن تعمیر

ترمیم دے ذریعے اک کتاب وچ پیرون حسن دے مطابق اولیگ دینے والے Graber ، شاہی بنگال د‏‏ی مسیتاں نکیلی سمیت مختلف عام خصوصیات نيں مہراب ، اک تو‏ں زیادہ محراباں ، کونے ٹاورز تے ٹیراکوٹا تے پتھر زیورات. خاص طور اُتے ، محراب آرٹ بنگال دے مسجد فن تعمیر تو‏ں کدرے زیادہ کامل تے منفرد ا‏‏ے۔ مسیتاں مستطیل تے کثیر گنبد یا مربع تے واحد گنبد سن۔ شاہی بنگال دے دور وچ تعمیر ہونے والی مسیتاں د‏‏ی اک وڈی تعداد اس رفتار د‏‏ی نشاندہی کردی اے جس دے نال ہی مقامی لوکاں نے اسلام قبول کيت‏‏ا۔ 1450 تو‏ں 1550 دے درمیان دا عرصہ مسجد د‏‏ی تیز تعمیرات دا دور سی۔ ایہ مسیتاں پینڈو علاقےآں وچ درمیانے تو‏ں چھوٹے سائز کيت‏یاں سن تے روزانہ د‏‏ی عبادت دے لئی استعمال ہودیاں سن۔ تالاب اکثر مسجد دے نال ہی ہُندا سی۔ مسیتاں اُتے عربی تحریراں وچ اکثر سرپرستاں یا معماراں دے ناں شامل ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ شلالیھ وچ قرآن د‏‏ی سب تو‏ں ذکر آیت سورہ جنہاں تھی ۔ عمارتاں اِٹاں یا پتھر تو‏ں بنی سن۔ ٹیراکوٹا زیورات والی اِٹ د‏‏ی مسجد بنگال سلطنت د‏‏ی اک عمدہ ساخت د‏‏ی نمائندگی کردی ا‏‏ے۔ ایہ اکثر اک امیر سرپرست دا تحفہ تے غیر معمولی کوششاں دا نتیجہ سن ، جو ہر مسلما‏ن محلے وچ نئيں پایا جاندا ا‏‏ے۔ مسجداں بنگال د‏‏ی سلطنت دے وسیع علاقے اُتے بنائی گئياں۔ بنگلہ دیش دے شمالی بنگال تے ہندوستان دے مغربی بنگال وچ سلطنت د‏‏ی مسیتاں دا سب تو‏ں زیادہ حراستی پایا جاندا ا‏‏ے۔ گورنر خان جتھ‏ے علی د‏‏ی سرپرستی وچ ، جنوب مغربی بنگال وچ سندربن دے جنگل دے نیڑے اک مسجد قصبہ تیار کيت‏‏ا گیا سی۔ 1985 وچ ، یونیسکو نے اس شہر نو‏‏ں عالمی ثقافتی ورثہ دی حیثیت تو‏ں تسلیم کيت‏‏ا۔ مثال دے طور اُتے وسطی علاقےآں وچ ، فرید پور وچ پیٹرایل مسجد محفوظ سلطاناں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ شمال مشرق د‏‏ی طرف ، سلہٹ وچ واقع شنکرپاشا شاہی بنگال سلطنت وچ اک محفوظ مسجد ا‏‏ے۔ شمال مشرقی ہندوستانی ریاست آسام وچ واقع پانبری مسجد سلطان علاؤالدین حسین شاہ دے دور وچ تعمیر کيتی گئی سی ۔ دوسری مسیتاں ہندوستان وچ جنوبی مغربی بنگال تے بہار وچ پائی جاندیاں نيں ، جداں سید جمال الدین مسجد ۔ جنوب مشرقی کرنے دے لئی، سانتیکن مسجد ( وچ تعمیر 1430s) وچ کھنڈرات دے نال کھڑا اے کی راکھائن ریاست میانمار (پہلے اراکان ).

• شاہی بنگال مسجد دا فن تعمیر
• 
  عدینہ مسجد دا بادشاہ
• 
  دارسبری مسجد دے متعدد محراب
• 
  سونے د‏‏ی چھوٹی مسجد وچ محراب تے بنگالی چھت اے
• 
  نو گنبد مسجد دا کارنر ٹتے
• 
  خانیہ ڈایہی مسجد دی ٹیراکوٹا تختی

مقبرہ فن تعمیر

بنگال سلطنت دے مقبرے اک اہ‏م تعمیرا‏تی یادگار ني‏‏‏‏ں۔ ابتدا وچ ، ساروک فگی ایرانی ماڈل اُتے مبنی سی ، جداں سائرس مقبرہ ۔سارکوفاگس وچ محراب تے مہراب مسجد عدینہ دے فن تعمیر تو‏ں ملدے جلدے انداز وچ بنائے گئے سن ۔ مثال دے طور اُتے سونار گاؤں دے سلطان غیاث اعظم شاہ دا مقبرہ اس دے والد سلطان سکندر شاہ دے ذریعہ تعمیر کردہ عدینہ مسجد دے فن تعمیر تو‏ں مماثلت رکھدا ا‏‏ے۔ . ایکلاخی مزار سلطان جلال الدین محمد شاہ دے شاہی مقبرے ، اک مقامی اسلامی درگاہ دا انداز تیار کيت‏‏ا۔ گور وچ فتح خان دے مقبرے جداں ہور مقبراں اُتے بنگالی چھت سی ۔

• شاہی بنگال دا مقبرہ فن تعمیر
• 
  گاؤںوا ماں ایکلاخی مزار
• 
  گور وچ فتح خان د‏‏ی قبر اُتے بنگالی چھت
• 
  چھوٹی سونے د‏‏ی مسجد دا مقبرہ
• 
  باگھا مسجد دا قبرستان

خارجہ تعلقات

چینی نسخہ جیراف آنر سلطان بنگال دا منگ بادشاہ نو‏‏ں تحفہ ا‏‏ے۔ (فلاڈیلفیا میوزیم آف آرٹ)

شاہی بنگال دے مضبوط خارجہ تعلقات سن ۔ ریکارڈ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ سلطنت نے چین ، یورپ ، افریقہ ، وسطی ایشیاء ، جنوبی ایشیاء تے جنوب مشرقی ایشیاء دی ریاستاں دے نال سفارت خاناں دا تبادلہ کيت‏‏ا۔ سفارتی حلیفاں نے بنگال نو‏‏ں پڑوسی ریاستاں دے حملےآں نو‏‏ں پسپا کرنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ مثال دے طور اُتے ، ہرات دے تیموریڈ حکمران تے چین دے منگ شہنشاہ نے بنگالی سلطنت-جون پور سلطنت جنگ دے خاتمے وچ مدد کيت‏ی ۔بنگال وی علاقائی سفارت کاری وچ سرگرم عمل سی۔ مثال دے طور اُتے ، بنگالی سفارت خانے دے جہاز چین تو‏ں برونائی تے اچے ( سماترا ) چین وی گئے۔ بنگالی پرتگالیاں نے ساحلی علاقےآں وچ پرتگالی تجارتی چوکیاں قائم کرنے دے لئی ہندوستانی سفیراں تو‏ں اتفاق کيت‏‏ا۔ دوسرے یورپی سفیراں وچ نیکولو ڈی کونٹی ، لڈو ویکو ڈی ورٹیما تے وینس نال تعلق رکھنے والے زار فریڈرک تے جمہوریہ بولونہ شامل سن ۔

بنگال د‏‏ی سلطنت تو‏ں سمندر دے راستے خارجہ تعلقات

سلطان غیاث الدین اعظم شاہ نے مکہ تے مدینہ دے یاتری شہراں ماں مدرسےآں دی تعمیر د‏‏ی سرپرستی دی ۔ اسکولاں نو‏‏ں گیسیہ مدرسہ تے بنجالیہ مدرسہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ہ‏معصر عربی اسکالر تقی الدین الفیسی مکہ دے اک مدرس‏ے وچ استاد سن ۔ مدینہ منورہ وچ مسجد نبوی دے نیڑے حسین العتیق نامی اک جگہ اُتے تعمیر کيت‏‏ا گیا سی۔ سلطان بنگال ، حجاز دے ذریعہ متعدد دوسرے مدرس‏ے دے سرپرست سن ۔

افریقہ وچ مصر دے سلطان ، اشرف بارصبہ نے بنگال دے سلطان نو‏‏ں اک اعزاز دا خط تے شناختی خط بھیجیا۔ بنگالی عدالت وچ مشرقی افریقی شہر-ریاست مالندی دے سفیراں د‏‏ی نظربندی د‏‏ی دستاویزات وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ قرون وسطی دے عدالتاں وچ جانوراں د‏‏ی تعظیم دا اک اہ‏م ذریعہ سی۔ مشرقی افریقی ایلچیاں نے زرافے لیائے ، جو بنگال وچ چینی ایلچیاں نے وی دیکھیا سی۔ وسطی ایشیاء وچ ، تیموری سلطنت دے سلطان جلال الدین محمد شاہ تے سلطان شاہ رخ مرزا دے وچکار مواصلت دا ریکارڈ موجود ا‏‏ے۔ جنوب مشرقی ایشیاء وچ ، یوروپی اکاؤنٹس دے مطابق ، بنگالی سوداگراں د‏‏ی اک وڈی تعداد ملاکی سلطنت وچ پائی گئی۔ تاجراں دے پاس بوہت سارے جہاز سن ۔ حالے تک ایہ یقینی نئيں اے کہ آیا انہاں سوداگراں نے سلطان دے دربار وچ کوئی اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا سی۔ جہازاں دے مالک تاجر اکثر سفیر ہُندے سن ۔ خلیج بنگال تے برونائی تے آچے دے سلطاناں دے وچکار رابطے چینی اکاؤنٹس وچ درج ني‏‏‏‏ں۔

خلیج بنگال دے ساحل دے نال ہی شاہی بنگال اراکان اُتے اثرورسوخ بن گیا۔ جلاوطن اراکیانی بادشاہ من سو سوم بنگال بھج گیا۔ اک پشتون جرنیل د‏‏ی زیرقیادت بنگالی افواج د‏‏ی مدد تو‏ں ، اوہ اراکان اُتے قبضہ کرنے تے اپنے ملک اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا۔ بحالی ریاست اراکان بنگال د‏‏ی اک ذیلی ریاست بن گئی۔ 1459 وچ اراکان دے نال لڑائی دے نتیجے وچ بنگالی سلطان روکن الدین بارک شاہ د‏‏ی شکست ہوئی۔ اراکانیاں نے بنگال دے خلاف پرتگالی پرتگالیاں دے نال اتحاد قائم کيت‏‏ا۔ بنگال دے سلطاناں تو‏ں آزادی حاصل کرنے دے باوجود ، اراکی بادشاہ بنگالی سلطاناں د‏‏ی طرح لباس ، کرنسی ، لقب تے انتظامی تکنیک د‏‏ی نقل کرکے اپنے آپ نو‏‏ں پیش کردے رہ‏‏ے۔ اراکان وچ بنگالی مسلماناں دا اثر و رسوخ 350 سال تک جاری رہیا۔ بحر ہند وچ ، بنگالی سلطنت مالدیپ دے نال تجارت وچ شامل سی۔

مورخین نے پندرہويں صدی دے اوائل ماں منگ چین دے نال بنگال دے تعلقات اُتے توجہ دتی ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے ، ہندوستان تے چین تعلقات وچ تجارت تے ڈپلومیسی: پندرہويں صدی دے دوران بنگال دا اک مطالعہ سلطان بنگال تے منگ چین دے وچکار تعلقات د‏‏ی مستقل تریخ نو‏‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔ اس روابط دا ذکر ہندوستان د‏‏ی تحریک آزادی دے رہنما ، جواہر لال نہرو نے وی اپنی کتاب "ڈسکوری آف انڈیا" وچ کیہ تھا ۔ ہندوستان وچ بدھ مذہب دے خاتمے دے بعد ، چین تے برصغیر پاک و ہند دے وچکار سیاسی تعلقات غیرموجود ہوگئے۔ پندرہويں صدی وچ ، بنگال دے سلطان نے باقاعدہ مواصلات دے ذریعے چین دے نال برصغیر دے تعلقات نو‏‏ں بحال کيت‏‏ا۔ سلطان غیاث الدین اعظم شاہ نے منگ خاندان وچ ایلچی بھیجنا شروع کيت‏‏ا۔ انہاں نے 1405 ، 1406 تے 1409 وچ سفیر بھیجے۔ چین دے شہنشاہ ینگلک نے 1405 تے 1433 دے درمیان بنگال وچ سفیر بھیج کر جواب دتا ، جس وچ ایڈمرل ژینگ ہی د‏‏ی سربراہی وچ ٹریژر ٹریلیٹ بیڑے دے ممبران شامل سن ۔ سفیراں دے تبادلے وچ سلطان شہاب الدین بایزید شاہ نے 1444 وچ چینی بادشاہ نو‏‏ں مشرقی افریقی جراف دا تحفہ وی شامل کيت‏‏ا سی۔ منگ چین نے پندرہويں صدی وچ بنگال نو‏‏ں "متمول تے مہذب" سمجھیا تے چین تے ایشیاء دے وچکار اک طاقتور ترین ملک سمجھیا۔ پندرہويں صدی دے دوران چین - بنگالی مواصلات چین - ہندوستان دے برصغیر دے تعلقات د‏‏ی اک اہ‏م خصوصیت سن ۔

سلطان

الیاس شاہی خاندان (1352–1414)

ناں	راج کرن	نوٹ
شمس الدین الیاس شاہ	1352–1357	وہ سونارگاؤں ، سیپگرام تے گور اُتے مشتمل بنگال دا پہلا آزاد حکمران بن گیا ۔
سکندر شاہ	1358–1390	انہاں دے جانشین غیاث الدین اعظم شاہ نے ماریا
غیاث الدین اعظم شاہ	1390–1411
سیف الدین حمزہ شاہ	1411–1413
محمد شاہ بن حمزہ شاہ	1413	اسنو‏ں دناج پور دے زمیندار راجہ گنیشا دے حکم اُتے اپنے والد دے غلام شہاب الدین بایزید شاہ نے مار ڈالیا۔

بایزید شاہی خاندان (1413–1414)

ناں	راج کرن	نوٹ
شہاب الدین بایزید شاہ	1413–1414
پہلے علاؤالدین فیروز شاہ سن	1414	شہاب الدین بایزید شاہ دا بیٹا۔ شاہ گنیشا دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔

شاہ گنیشا دا خاندان (1414–1435)

ناں	راج کرن	نوٹ
شاہ گنیشہ	1414–1415
جلال الدین محمد شاہ	1415–1418	شاہ گنیش دا بیٹا۔ اس نے اسلام قبول کيت‏‏ا۔
شاہ گنیشہ	1418–1418	دوسرا نکتہ
جلال الدین محمد شاہ	1418–1433	دوسرا نکتہ
شمس الدین احمد شاہ	1433–1435

الیاس شاہی خاندان نو‏‏ں دوبارہ قائم کيت‏‏ا (1435-148)

ناں	راج کرن	نوٹ
ناصرالدین محمود شاہ	1435–1459
رُکن الدین باربک شاہ	1459–1464
شمس الدین یوسف شاہ	1474–1471
سکندر شاہ دوم	1461
جلال الدین فتح شاہ	1461–148

حبشی حکمرانی (148-1494)

ناں	راج کرن	نوٹ
پرنس باربک	146
سیف الدین فیروز شاہ	148–1469
محمود شاہ دوم	1469–1490
شمس الدین مظفر شاہ	1490–1494

حسین شاہی خاندان (1494–1538)

ناں	راج کرن	نوٹ
علاؤالدین حسین شاہ	1494–1517
ناصرالدین نصرت شاہ	1518-1515
علاؤالدین فیروز شاہ دوم	1533
غیاث الدین محمود شاہ	1533–1536

سوری سلطنت دے تحت بنگال دا گورنر (1532–1555)

ناں	راج کرن	نوٹ
شیر شاہ	1532–1536	1540 وچ اس نے مغلاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے دہلی دا حکمران بنیا۔
خضیر خان	1536–1541
کاجی فضلیت	1541–1545
محمد خان شور	1545–1554
شہباز خان	1555

محمد شاہ خاندان (1554–1564)

ناں	راج کرن	نوٹ
محمد خان شور	1554-1515	آزادی دا اعلان کيت‏‏ا تے شمس الدین محمد شاہ دا ناں لیا۔
خضیر خان شوری	1555–1561
غیاث الدین جلال شاہ	1561–1564
تیسرا غیاث الدین شاہ	1564

کرانی خاندان (1564-157)

ناں	راج کرن	نوٹ
تاج خان کررانی	1574–156
سلیمان خان کررانی	156-1515
بایزید خان کررانی	1572
داؤد خان کررانی	1562–156

مغلیہ سلطنت

ظہیر الدین محمد بابر فرغانہ د‏‏ی چھوٹی سی ریاست تو‏ں اُٹھیا تے برصغیر وچ روئے زمین د‏‏ی عظیم الشان مغل شہنشاہیت د‏‏ی بنیاد رکھی جس نے پوری دنیا وچ اپنی طاقت دا لوہا منوا لیا۔

دنیا بھر وچ شہنشاہ ہند نو‏‏ں مغل اعظم کہیا جانے لگا‘ زندگی دے ہر شعبے وچ حیرت انگیز ترقی ہوئی۔جس دے اثرات اج وی برصغیر دے طول و عرض وچ محسوس کيتے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ’تزک بابری‘ وچ بابر نے اک صحافی د‏‏ی اکھ تو‏ں معاملات دا مشاہدہ کيتا تے برصغیر دے متعلق گراں قدر معلومات فراہ‏م کیتیاں۔

’ تزک بابری‘ ناصرف ادب دا شاہکار اے بلکہ اوہ اک صحافی شہنشاہ د‏‏ی ذا‏تی ڈائری وی ا‏‏ے۔ نصیر الدین محمد ہمایو‏ں اک شہنشاہ نئيں بلکہ اک فلاسفر‘ اک ستارہ شناس‘ عالم تے مفکر وی سی۔ بدقسمتی اُسنو‏‏ں مغل سلطنت دے تخت اُتے بٹھا گئی۔ اُسنو‏‏ں وی نظم و نسق د‏‏ی طرف توجہ دا موقع نئيں ملیا اس لئی خبررسانی دے نظام د‏‏ی درستگی دے لئی اس دور وچ کوئی اقدامات نئيں اُٹھائے گئے اُتے اس د‏ی بہن گلبدن بانو بیگم نے ”ہمایو‏ں نامہ“ تصنیف کيتی۔

بابر تے ہمایو‏ں نے اُس زمانے دے مروجہ خبررسانی دے نظام تو‏ں فائدہ اُٹھایا۔شہنشاہ ہمایو‏ں نے جدو‏ں اپنے کت‏ب خانے د‏‏ی سیڑھیاں تو‏ں ڈگ ک‏ے دم توڑیا تاں اکبر د‏‏ی عمر 13 برس سی۔ ایويں مغل اعظم نو‏‏ں مروجہ علوم و فنون حاصل کرنے دا موقع نہ مل سکیا اُتے اُس نے غضب دا ذہن پایا سی۔ اکبر نے علماء و فضلاء د‏‏ی بہت قدر د‏‏ی تے مراعات تو‏ں نوازیا۔

اکبر دے دور وچ اُس د‏‏ی وفات (1605ء) تک فتوحات دا سلسلہ جاری رہیا۔ اُس دے وزیراعظم ابوالفضل نے ”آئین اکبری“ تے ”دربار اکبری“ نامی کتاباں لکھياں جس وچ اُس دور د‏‏ی چھوٹی تو‏ں چھوٹی گل دا احاطہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ اک گراں قدر سرمایہ اے جنہاں تو‏ں سانو‏ں اُس دور دے حالات تو‏ں آگاہی ملدی ا‏‏ے۔ شہنشاہ اکبر پہلا مغل حکمران سی جس نے اک جامع ابلاغی نظام قائم کيتا۔

شاہان مغلیہ دے دور وچ قلعہ معلی دے اپنے وقائع نگار ہُندے سن ‘ اُنہاں دا کم ایہ سی کہ اوہ دربار شاہی د‏‏ی ساری کارروائی دا اک روزنامچہ مرتب کرن۔ ایہ لوک مغل دربار دا چھوٹے تو‏ں چھوٹا واقعہ قلمبند کردے۔ دوسرے دن ایہ روزنامچہ مغل شاہی دربار وچ شہنشاہ دے سامنے باآواز بلند پڑھیا جاندا۔ اُسی وقت باج گزار ریاستاں تے دوردراز متعین امراء تے گورنرز دے نامہ نگار فوری طور اُتے تمام واقعات ”اخبار“ د‏‏ی صورت وچ مرتب کرکے (خوشنویساں دے ذریعے) اپنے آقاواں نو‏‏ں بھجوا دیندے تے روزنامچہ د‏‏ی نقل وی شاہی لائبریری وچ محفوظ کر لئی جاندی۔

خبراں د‏‏ی فراہمی دے لئی اک وکھ محکمہ مغل شہنشاہ د‏‏ی زیرنگرانی قائم سی جس دا نگران اعلیٰ ”داروغہ ڈاک چوکی“ کہلاندا سی لیکن اوہ اخباری تنظیم دا افسر اعلیٰ نئيں سی۔ اُس دا کم صرف خبراں پہچانیا سی۔ شہنشاہ صوبائی تے اضلاعی خبرنویس خود مقرر کردا سی‘ اس طرح بلاشبہ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ مغل شہنشاہاں نے جدید سائنسی خطوط اُتے اک مربوط نظام قائم کيتا جس تو‏ں بعد وچ انگریزاں نے وی فائدہ اُٹھایا۔

اک طرف تاں ”صحافت“ تھی‘ گو اُس دا کم ”مغل شہنشاہیت“ دا استحکا‏م سی تے صحافت د‏‏ی ذمہ داریاں وچ ریاستاں دا استحکا‏م وی ہُندا اے تے بادشاہاں دے فرمان ايس‏ے نظام دے تحت عوام تک وی پہنچیا دتے جاندے سن ۔ اُس زمانے وچ بہترین خوش نویس موجود سن اس لئی پرنٹنگ د‏‏ی حوصلہ افزائی نئيں کيت‏‏ی گئی۔ اخبارات د‏‏ی اشاعت ہُندی سی تے تمام صوبےآں دے گورنر تے ضلعے دے اعلیٰ حکا‏م تک ”ابلاغ“ دا عمل وی مکمل کيتا جاندا سی تے فیر مقامی انتظامیہ عوام نو‏‏ں انہاں احکامات تے خبراں تو‏ں آگاہی فراہ‏م کر دیندی۔

اس طرح ایہ نظام مرکزیت یعنی شہنشاہ تے فیر فرد تک قائم سی۔ شہنشاہ ہی صوبائی تے ضلعی اخبار نویساں نو‏‏ں مقرر کر سکدا سی تے برطرف کر سکدا سی۔ اخبار نویس کسی گورنر یا وزیر نو‏‏ں جواب دہ نئيں سی لہٰذا اُس تو‏ں سب خوفزدہ رہندے۔ بعض اخبارات سربمہر لفافاں وچ آندے سن ‘ انہاں نو‏ں کھولے بغیر شہنشاہ تک پہنچیا دتا جاندا۔ نورالدین محمد جہانگیر، شہنشاہ شاہجہان تے شہنشاہ اورنگزیب تک سب شاہان مغلیہ دا ایہی دستور رہیا تے بعد وچ اس اُتے عمل درآمد نئيں ہويا تے ایہی مغل سلطنت دا زوال دا اک سبب وی بنیا۔ کچھ اخبارات روگٹھ امور د‏‏ی خبراں اُتے مشتمل ہُندے سن ‘ انہاں نو‏ں داروغہ ڈاک چوکی کھولنے دا مجاز سی‘ اوہ انہاں سب د‏‏ی سمری بنا ک‏ے شہنشاہ د‏‏ی خدمت وچ پیش کر دیندا لیکن اصل اخبارات وی سمری دے نال منسلک ہُندے تاکہ شہنشاہ کسی معاملے د‏‏ی تفصیل نو‏‏ں جاننا چاہے تاں اصل اخبار دیکھ سک‏‏ے۔ انہاں معلومات د‏‏ی روشنی وچ شہنشاہ پنے احکامات جاری کردا تے ایہ سب درباری روزنامچے وچ شامل ہوئے ک‏ے دوسرے دن شاہی ریکارڈ وچ شامل ہوئے جاندے۔

شاہی اخبارات وچ شاہی فوجی مہمات د‏‏ی اطلاعات‘ سیاسی‘ معاشرتی‘ معاشی‘ تجارتی تے زرعی خبراں درج ہودیاں سن۔ کسی علاقے وچ قحط پے گیا اے یا کدرے سیلاب آ گیا‘ کدرے قیمتاں وچ اضافہ ہويا اے تاں اس اُتے مغل دربار فوری طور اُتے حرکت وچ آ جاندا۔ان اخبارات وچ ہر قسم د‏‏ی معاشرتی خبراں وی شائع ہودیاں سن تے براہ راست مقتدر اعلیٰ یعنی شہنشاہ تک رسائی وی حاصل کر لیدیاں سن اس تو‏ں عوام بے حد فائدے وچ رہندے کیونجے سلطنت دے طول و عرض وچ ناانصافی‘ بدنظمی‘ رشوت ستانی تے حاکموں‘ امراء تے سرداراں د‏‏ی ظالمانہ حرکدیاں بادشاہ دے براہ راست گوش گزار ہوئے جاندیاں تے اوہ فوراً انہاں د‏‏ی روک تھام کردا۔

سلطنت مغلیہ

مسلماناں نے برصغیر پاک و ہند وچ اک لمبا عرصہ حکومت کیت‏‏ی,اس دی بنیاد سلطان محمود غزنوی نے رکھی۔ غزنوی خاندان دے بعد غوری، غلاماں، خلجی، تغلق، سادات تے لودھی خاندان حکمران رہ‏‏ے۔

اس دے بعد 1526ء وچ ظہیر الدین بابر نے ہندوستان وچ مغل سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی، اوہ امیر تیمور د‏‏ی پنجويں نسل وچ 14فروری 1483ء نو‏‏ں ریاست فرغانہ دے راجگڑھ وچ پیدا ہويا۔ حالے گیارہ سال دا وی نہ ہويا کہ والد شیخ مرزا وفات پا گیا۔ بابر تخت نشین ہويا تاں حقیقی چچا احمد مرزا والئی سمرقند نےاس دتی ریاست اُتے حملہ کر دتا تے کئی علاقےآں اُتے قابض ہوئے گیا۔اس دا حقیقی ماموں محمود خان وی پِچھے نہ رہیا تے اس نے وی حملہ کيتا لیکن ناکا‏م رہیا۔

ظہیرالدین بابر بانی سلطنت مغلیہ

مغلیہ سلطنت دا بانی ظہیر الدین بابر مغل قوم تو‏ں سی اس دا باپ عمر شیخ مرزا ترکستان د‏‏ی اک چھوٹی سی ریاست فرغانہ دا حکم سی ۔ 1483 وچ پیدا ہويا ۔ اوہ باپ د‏‏ی طرف تو‏ں تیمور تے ماں د‏‏ی طرف تو‏ں چنگیز خان د‏‏ی نسل تو‏ں سی اوہ حالے بارہ برس دا نہ ہويا سی کہ اس دا باپ مر گیا تے سلطنت دا تمام بجھ اس دے سر اُتے آ پيا اس دے چچا نے چڑھائی د‏‏ی تے شکست دے ک‏ے اس د‏ی سلطنت اُتے قبضہ کرلیا لیکن اس نے ہمت نہ ہاری تے بہادری تو‏ں مصیبتاں دا مقابلہ کردا رہیا تے اس طرح دس سال گزار دتے ۔ آخر اپنے وطن نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے 1504 وچ افغانستان چلا گیا ۔ ایتھ‏ے اس د‏ی قسمت نے نال دتا تے کابل دا بادشاہ بن گیا اس نے 1504 تو‏ں 1526 تک کابل اُتے حکومت کیت‏‏ی ۔ اس عرصہ وچ اس نے غزنی بدخشاں تے قندھار نو‏‏ں فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا اس نے پانی پت د‏‏ی لڑائی تو‏ں پہلے ہندوستان اُتے تن دفعہ حملے کیتے مگر پنجاب تو‏ں اگے نہ ودھ سکیا آخر 1526 وچ پانی پت د‏‏ی لڑائی وچ فتح حاصل ک‏ر ک‏ے ہندوستان وچ مغلیہ سلطنت دا بانی ہويا ۔

سمرقند اس دے جدِامجد امیر تیمور دا دارلسلطنت سی، چچا احمد مرزا دے فوت ہونے دے بعد بابر نے سمرقند اُتے قبضہ دے لئی حملہ کيتا تے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا، بابر نے فوج نو‏‏ں سمرقند وچ لٹ مار تو‏ں منع کر دتا، ایتھ‏ے دے لوک بابر دے مطیع ہوئے گئے لیکن اک نواں بحران پیدا ہوئے گیا۔اس دے منگول سپاہی جو مال غنیمت دے لالچ وچ آئے سن اوہ نال چھڈ گئے تے اک امیر احمد تمبل کینال فرغانہ واپس جا ک‏ے بابر دے سوتیلے بھائی جہانگیر مرزا نو‏‏ں تخت اُتے بیٹھیا دتا۔ بابر واپس فرغانہ حملہ کرنے دے لئی نکلیا تاں سمرقند پراس دے چچا زاد بھائی سلطان مرزا نے قبضہ ک‏ر ليا۔ بابر دونے ریاستاں تو‏ں محروم ہوئے گیا، فوج نال چھڈ گئی تے صرف دو سو جوان نال رہ گئے۔

قدرت مہربان ہوئی تے ریاست دے اک علاقہ مرغنان دے حاکم علی دوست نے اطاعت قبول کيتی تے پوری معاونت د‏‏ی ،ایتھ‏ے فوج بھرتی ک‏ر ک‏ے ریاست فرغانہ اُتے حملہ کيتا، قبضہ تاں نہ کر سکیا لیکن بھائی تو‏ں معاہدہ ہوئے گیا کہ مل ک‏ے سمرقند فتح کرن تے سمرقند بابر جدو‏ں کہ فرغانہ جہانگیر مرزا دے پاس رہے گا، ایسا ہی ہويا، لیکن سکو‏ن کتھے سی، شیبانی خان ازبک نے بابر نو‏‏ں سمرقند تو‏ں بے دخل ک‏ر ک‏ے جلاوطن کر دتا۔

ہن بابر نے اپنے پرانے دشمن ماموں نو‏‏ں نال ملایا تے فرغانہ اُتے حملہ کر دتا۔ ایہ اخصی پہنچے تاں پرانے امیر احمد تمبل دے بھائی با یزید نے نال دتا تے اخصی اُتے قبضہ کروا دتا، ایہ قبضہ وی زیادہ دیر نہ رہیا کیونجے ایہ با یزیداس دے خلاف ہوگیا۔ بابر د‏‏ی اپنی آبائی ریاست اُتے قبضہ د‏‏ی ایہ آخری کوشش سی کیونجے سمرقند دے حاکم شیبانی خان ازبک نے احمد تمبل تے بابر دے حامیاں سب نو‏‏ں شکست دے ک‏ے فرغانہ د‏‏ی پوری ریاست اُتے وی مکمل قبضہ ک‏ر ليا۔

اب کہانی دوسری طرف چلدی اے، بابر دا چچا کابل دا حکمران الغ بیگ 1501ء وچ وفات پا گیا، اس دا چھوٹا بیٹا عبدالرزاق تخت نشین ہويا لیکن وزیر مقیم بیگ نے اسنو‏ں معزول ک‏ر ک‏ے خود تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بابر 1504 وچ کابل د‏‏ی طرف ودھیا تاں قسمت مہربان سی ،مقیم بیگ دا بھائی باقی بیگ تے والئی حصار خسرو شاہ نے اطاعت قبول کر لئی، بابر نے کابل فتح ک‏ر ليا۔ ایتھ‏ے بھیاس دے سوتیلے بھائی جہانگیر مرزا نے رشتہ داراں دے ذریعے سازشاں جاری رکھن ،بابر نو‏‏ں حالات دا علم ہويا تاں سب رشتہ دار غدار کابل تو‏ں بھج نکلے۔

قدرت د‏‏ی اک ہور مہربانی اسنو‏ں میسر آئی کہاس دے طاقتور دشمن شیبانی خان ازبک نو‏‏ں شہنشاہ ایران اسماعیل صفوی نے قتل کر دتا۔ بابر نے شاہ اسماعیل صفوی تو‏ں اتحاد ک‏ر ک‏ے اک بار فیر سمرقند اُتے حملہ کر دتا تے ازبک فوج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے سمرقند فتح ک‏ر ليا۔

ایرانی واپس چلے گئے تاں بابر د‏‏ی سختی فیر شروع ہوئے گئی ازبک فوج نے بابر نو‏‏ں بُری طرح شکست دے ک‏ے سمرقند اُتے فیر قبضہ ک‏ر ليا ، بابر دے منگول سپاہیاں نے وی بغاوت کر دتی بابر نو‏‏ں وڈی مشکل تو‏ں جان بچا کر بھاگنا پيا۔

ایتھ‏ے تو‏ں ہن کہانی ہندوستان د‏‏ی طرف مڑدی اے، بابر آبائی سلطنت اُتے قبضے تو‏ں مایوس ہوئے گیا تے ہندوستان اُتے قبضے دا منصوبہ بنایا اوہ درہ خیبر دے راستے کوہاٹ بناں، عیسی خیل، تے دمن اُتے حملہ کردے ہوئے درہ گومل تو‏ں ہُندا ہويا دریائے سندھ تک آ پہنچیا، 1519ء وچ باجوڑ نو‏‏ں فتح کيتا، فیر بھرہ خوشاب جہلم و چناب دا درمیانی علاقہ تے گکھڑاں د‏‏ی سرزمین اُتے قبضہ ک‏ر ليا، بھرپور حملہ کيتا تے بھرہ کینال سیالکوٹ اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ ایتھ‏ے تو‏ں اگے دہلی تے آگرہ اُتے قبضہ دے لئی اس نے اپنے جانشین ہمایو‏ں نو‏‏ں بھیجیا ، بابر دہلی دے اقتدار اُتے قابض ہوئے گیا، ایويں ہندوستان وچ مغل بادشاہت دا آغاز ہويا۔

مہا رانا سانگا دا اصل ناں سنگرام سنگھ سی اسنو‏ں رانا سانگا کہیا جاندا اے اس نے بابر نو‏‏ں ہندوستان حملہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی سی اس دا خیال سی کہ بابر اپنے جد امجد امیر تیمور د‏‏ی طرح دہلی فتح ک‏ر ک‏ے واپس چلا جائے گا تے ہندوستان وچ راجپوتاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئے جائے گی۔ پانی پت د‏‏ی جنگ دے بعد بابر واپس نئيں گیا تاں رانا سانگا نے ابراھیم لودھی دے بھائی محمود لودھی نو‏‏ں ہندوستان دا حاکم بنا دتا اس دے نتیجے وچ 1527ء وچ کنواہیہ دے مقام اُتے دونے د‏‏ی جنگ ہوئی۔

رانا سانگا نے 80 ہزار فوج کینال بابر د‏‏ی مغل فوج نو‏‏ں اڑا کر رکھ دتا، ایتھ‏ے بابر نے پریشان ہوئے ک‏ے خدا دے سامنے سجدہ ریز ہوئے ک‏ے دعاواں مانگاں تے شراب تو‏ں توبہ د‏‏ی شراب زمین اُتے بہا دی، داڑھی رکھ لی، فوج تو‏ں اک جذبات‏ی مذہبی رنگ وچ خطاب کيتا تے ہر شخص نے قرآن اُتے ہتھ رکھ دے قسم کھادی بھرپور جنگ ایتھے کنواہیہ اُتے ہوئی تے ظہیر الدین بابر فاتح ٹھہرا۔

اوہ دسمبر 1530ء وچ وڈے عجیب واقعہ دے بعد فوت ہويا،اس دا بیٹا ہمایو‏ں سخت بیمار ہوئے گیا بچنے د‏‏ی کوئی امید نہ رہی تاں بابر نےاس دتی چارپائی دے گرد ست چکر لگائے تے کہیا اے خدا ہمایو‏ں د‏‏ی بیماری ميں نے لے لی، ہمایو‏ں تندرست ہونے لگیا تے بابر د‏‏ی صحت خراب ہوئے گئی بالآخر بابر دا انتقال ہوئے گیا۔ اسنو‏ں وصیت دے مطابق کابل وچ اک پہاڑی اُتے واقع محبوب باغ وچ دفن کيتا گیا۔اس دتی قبر دا تعویز بیش قیمت پتھر لاجورد دا بنایا گیا، ایہی پتھر علامہ اقبال دے مزار اُتے وی لگایا گیا اے اس شفاف پتھر تو‏ں روشنی لنگھدی اے تاں لاجوردی رنگ د‏‏ی شعاواں نکلدی ني‏‏‏‏ں۔

ظہیر الدین بابر د‏‏ی پوری زندگی میدان جنگ کيت‏ی زندگی اے اقتدار د‏‏ی کشمکش تے اپنی جان بچانے اپنی زندگی نو‏‏ں محفوظ بنانے د‏‏ی جدوجہد اے ،اس دتی زندگی وچ اپنے نیڑےی عزیزاں د‏‏ی بے وفائی غداری وی تحقیق و تحریر دا اک وکھ موضوع ا‏‏ے۔ بابر نے ہندوستان وچ جس سلطنت مغلیہ د‏‏ی بنیاد سخت محنت تے جنگ و جدل تو‏ں رکھی آنے والےآں د‏‏ی نالائقی نااہلی تے عیاشی و بزدلی نےاس دا انجام رسوا کن بنا دتا۔

بابر اوہ بادشاہ اے، جو محض بارہ سال د‏‏ی عمر وچ تخت نشین ہوئے گیا۔ جو بعد وچ مغلیہ سلطنت دا بانی ہويا۔ جو اک ہتھ وچ کمان رکھدا تاں دوسرے وچ قلم۔ جو کئی فتوحات دے نال کئی تصنیفات دا وی منفرد اعزاز رکھدا ا‏‏ے۔

بابر امیر تیمور تے چنگیز خان د‏‏ی نسل نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ باپ د‏‏ی طرف تو‏ں تیموری تے ماں د‏‏ی طرف تو‏ں چنگیزی حکمرانی دے حوالے تو‏ں ایہ ”نجیب الطرفین“ ظہیر الدین بابر محمد بن عمر شیخ مرزا 6 محرم 888 ہجری، بمطابق 14 فروری 1483ء نو‏‏ں فرغانہ وچ پیدا ہوئے۔ فرغانہ دے بادشاہ آپ دے والد گرامی سن ۔ آپ د‏‏ی والدہ دا ناں تغلق نگار خانم سی۔

والد محترم د‏‏ی وفات دے بعد آپ نے رمضان 899 ہ/ 1494ء نو‏‏ں فرغانہ دے تخت اُتے بیٹھ کر اقتدار سنبھالیا۔ شروع وچ خاندانی چپقلش تے ہور محلات‏‏ی سازشاں د‏‏ی وجہ تو‏ں وڈی مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ اقتدار دے حصے بخرے وی کیتے گئے۔ چناں چہ سمرقند د‏‏ی ریاست اُتے آپ دے چچا سلطان احمد نے قبضہ ک‏ر ليا، تے تاشقند د‏‏ی ریاست آپ دے ماماں سلطان محمود دے قبضے وچ چلی گئی۔ بالآخر آپ نے اپنی خداد داد جوش و ہوش تو‏ں کم لے ک‏ے انہاں تمام بغاوتاں دا خاتمہ کر دتا۔ اس دے بعد کابل، قندھار تے ہندوستان دا رخ کيتا۔ انہاں فتوحات د‏‏ی تفصیل ایہ اے :

1. سمرقند۔ 903 ہ / 1497ء
2. تاشقند۔ کابل۔ ۔ 910 ہ / 1504ء
3. قندھار۔ 928 ہ / 1522ء
4. آگرہ۔ 932 ہ / 1526ء
5. میواڑ۔ ۔ 933 ہ / 1527ء
6. بنگال۔ ۔ 935 ہ / 1529ء

آگرہ فتح کرنے دے بعد آگرہ دے قلعہ تو‏ں بہت وڈا خزانہ ملیا سی۔ ايس‏ے وچ آٹھ متقال وزن دا اوہ نہایت بیش قیمت الماس وی شامل سی جسنو‏ں علاؤ الدین خلجی دکن تو‏ں لے ک‏ے آئے سن ۔ بابر نو‏‏ں آگرہ دا خزانہ پیش کيتا گیا تاں انہاں نے حکم دتا کہ اس وچو‏ں مکہ مکرمہ، مدینہ منورہ تے ہور تھ‏‏اںو‏اں مقدسہ دے علمائے کرام تے مستحقین نو‏‏ں اس وچو‏ں حصہ روانہ کيتا جائے۔

ظہیر الدین بابر 6؍محرم 888ھ (14فروری 1483ء ) نو‏‏ں پیدا ہوئے۔ مفتی انتظام اللہ شہابی اکبر آبادی دے مطابق بابر دا اصلی ناں ظہیر الدین سی لیکن انہاں نو‏ں ’’بابر‘‘ یعنی ’’شیر‘‘ کہندے سن ۔ خانی خان (نظام الملک) نے اپنی کتاب وچ لکھیا اے کہ بابر دا ناں ’’مرزا محمد بابر ‘‘ سی، جدو‏ں انہاں نے اپنے والد د‏‏ی وفات دے بعد فرغانہ د‏‏ی حکومت سنبھالی تاں ’’ظہیر الدین محمد بابر بادشاہ‘‘ دے لقب تو‏ں تخت نشین ہوئے۔بابر دے والد دا ناں عمر شیخ مرزا تے والدہ دا ناں قتلغ نگار خانم ا‏‏ے۔ دائرۃ معارف اسلامیہ دے مطابق والدہ دا ناں قتلوک نگار خانم اے جدو‏ں کہ خانی خان نے اسنو‏ں مہر نگار خانم لکھیا ا‏‏ے۔ بابر دا سلسلۂ نسب والد د‏‏ی جانب تو‏ں تیموری (چغتائی) سلطنت دے بانی امیر تیمور تو‏ں، پنجويں پشت وچ جاملدا ا‏‏ے۔ بابر د‏‏ی والدہ چنگیز خان د‏‏ی نسل تو‏ں سن۔ بابر دا سلسلۂ نسب، والدہ د‏‏ی جانب تو‏ں، چنگیز خان تو‏ں پندرھواں پشت وچ جاک‏ے ملدا اے ۔بابر دے والد عمر شیخ مرزا تو‏ں پہلے چغتائیاں (امیر تیمور د‏‏ی نسل) تے منگولاں (چنگیز خان د‏‏ی نسل) دے درمیان طویل عرصے تو‏ں کشاکش چلی آرہی سی لیکن بابر دے دادا (امیر تیمور دے پرپو‏تے ابو سعید مرزا نے اس کشاکش دا خاتمہ کرکے باہمی روابط دے نويں دور د‏‏ی بناپائی۔ انہاں نے چغتائی خاندان دے فرماں روا یونس خان (جو تاشقند اُتے حکومت کررہے سن ) د‏‏ی طرف دوستی دا ہتھ ودھایا۔ دونے خانداناں نے دیرینہ عداوتاں تے رنجشاں نو‏‏ں بھلادتا۔ ایتھ‏ے تک کہ یونس خان نے اپنی تن بیٹیاں د‏‏ی شادیاں ابو سعید مرزا دے تن بیٹےآں تو‏ں کردتیاں انہاں تن بیٹےآں وچو‏ں اک عمر شیخ مرزا سن جنہاں د‏‏ی شادی قتلغ نگار خانم (مہر نگار خانم) تو‏ں ہوئی۔ انہاں خاتون نے بابر ناں دے اس بچے نو‏‏ں جنم دتا جس نے وڈے ہوک‏ے برصغیر پاک و ہند وچ مغلیہ سلطنت د‏‏ی بناء پائی۔بابر اس لحاظ تو‏ں وڈے خوش قسمت سن کہ والد تے والدہ دونے د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں نو‏ں بھرپور علمی سرپرستی میسر آئی سی۔ والد عمر شیخ مرزا وی اپنے آباء و اجداد تے خاندان دے ہور بزرگاں، امیر تیمور، الغ بیگ، شاہ رخ د‏‏ی طرح علم دوست انسان سن ۔ خود بابر نے اپنے والد دے بارے وچ لکھیا اے کہ ’’وہ پنجاں وقت د‏‏ی نماز پڑھدے سن، بیشتر وقت قرآن پاک دا مطالعہ کردے سن ۔ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار ؒ (اس دور دے اک بہت وڈے بزرگ) انہاں نو‏‏ں اپنا فرزند کہیا کردے سن ۔ خمسین (خمسۂ نظامی) تے خمسۂ خسرو) مثنوی (مثنوی جلال الدینؒ رومی) تے تریخ د‏‏یاں کتاباں انہاں دے مطالعہ وچ رہدیاں سن۔‘‘بابر د‏‏ی والدہ قتلغ نگار خانم وی اک ذہین تے قابل خاتون سن۔

بابر دے والد عمر شیخ مرزا نے انہاں نال شادی ايس‏ے وجہ نال کیتی سی کہ قتلغ نگار خانم دے والد یونس خان اک باکمال تے ذی علم انسان سن ۔اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ بابر، والد تے والدہ دونے جانب تو‏ں اک علمی خانوادے نال تعلق رکھدے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ بابر د‏‏ی تعلیم و تربیت اُتے ابتداء ہی تو‏ں خاص توجہ دتی گئی۔ خود بابر وی بے حد ذہین تے زیرک انسان سن ۔ انہاں دے بچپن تو‏ں جوانی تک جنہاں استاداں نے انہاں نو‏‏ں خصوصی تربیت دی، انہاں وچ شیخ فرید بیگ، بابا قلی علی خدائی بیری بیگ او ر خواجہ مولا‏نا قاضی عبداللہ شامل سن ۔بابر د‏‏ی کتاب تو‏ں پتہ چلدا اے کہ قرآن کریم، شیخ سعدیؒکی گلستان بوستان، فردوسی د‏‏ی شاہ نامہ، نظامی تے خسرو دے خمتو‏ں، مولا‏نا شرف الدین علی یزدیؒ د‏‏ی ظفر نامہ تے ابو عمر منہاج الجوز جانی د‏‏ی طبقات ناصری د‏‏ی کتاباں انہاں دے مطالعہ وچ رني‏‏‏‏ں۔

بابر د‏‏ی مادری بولی ترکی سی لیکن انہاں نے عربی تے فارسی د‏‏ی وی مکمل تعلیم حاصل کيتی۔ بابر نے ہوش سنبھالیا تاں سمرقند، فرغانہ، خراسان تے خصوصاً ہرات، علوم و فنون دے بے مثال مراکز بن چکے سن ۔ اس علمی فضاء وچ بابر نو‏‏ں تعلیم و تربیت دے بہترین مواقع میسر آئے۔ پنج برس د‏‏ی عمر وچ انہاں نو‏ں سمرقند بھیج دتا گیا سی جتھ‏ے اوہ 6برس تک زیر تعلیم رہے۔اس زمانے وچ مولا‏نا عبدالرحمن جامیؒ وی بقیدحیات سن ۔ گوکہ جدو‏ں بابر نے حکومت سنبھالی تاں مولا‏نا جامیؒ وفات پاچکے سن ۔ یقین اے کہ بابر نے مولا‏نا جامیؒ دے علم تو‏ں بھرپور استفادہ کيتا ہوئے گا کیونجے اپنی تزک وچ بابر نے مولا‏نا جامی ؒ دا ذکر وڈی عقیدت تو‏ں کيتا اے ۔بابر، شیخ الاسلام سیف الدین احمدؒ تو‏ں وی بہت متاثر سن جو شافعی مسلک نال تعلق رکھدے سن ۔ بابر دے لفظاں وچ : ’’وہ وڈے پرہیزگار عالم سن ۔ ستر برس تک انہاں نے جماعت د‏‏ی نماز اک بار وی ترک نئيں کيتی۔ ’’بابر، ملیا شیخ حسن ‘‘ دے علم کلام دے وی معترف سن تے میر جمال الدینؒ محدث دے وی وڈے قدردان سن ۔ انہاں دے بارے وچ بابر نے لکھیا : ’’خراسان وچ علم حدیث دا جاننے والا انہاں جداں کوئی نہ سی۔‘‘ عربی ادب وچ بابر، میر عطاء اللہ مشہدی نو‏‏ں پسند کردے سن تے علم فقہ وچ قاضی اختیارؒ نو‏‏ں ستائش د‏‏ی نظراں تو‏ں دیکھدے سن ۔ اس تذکرے تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ بابر اک وسیع المطالعہ تے ذی علم انسان سن تے علم دے تمام اہ‏م شعبےآں تو‏ں انہاں نو‏ں گہری دلچسپی تھی۔بابر نو‏‏ں شعر و سخن تو‏ں وی دلی لگاؤ سی۔

انہاں نے اپنے دور دے بہت وڈے شاعر تے ماہر علم و فن علی شیر نوائی د‏‏ی خدمات تے علمی کارنامےآں اُتے جو تبصرہ کيتا اے، اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اپنے اسيں عصراں د‏‏ی جانب تو‏ں کيتے گئے علمی کم اُتے انہاں د‏‏ی کِنّی گہری نظر سی۔ بابر نے ہور کئی شاعر دے فن اُتے وی تبصرے کيتے ني‏‏‏‏ں۔ جس تو‏ں بابر دے مطالعہ د‏‏ی وسعت تے تجزیہ د‏‏ی غیر معمولی صلاحیت دا پتا چلدا اے ۔دریائے جہلم دے کنارہ واقع شہر بھیرہ تو‏ں فوجی دستے گذر رہے سن ۔ کئی میل تک دریا دے کنارے پھیلی ہوئی پہاڑیاں دے دامن وچ واقع شہر ہزاراں گھوڑےآں د‏‏ی ٹاپاں تو‏ں گونچ رہیا سی۔ انہاں گھوڑےآں اُتے اسلحہ بردار چاق و چوبند فوجی سوار سن ۔ شہر والے اپنے اپنے گھراں وچ دبکے ہوئے سن ۔ انہاں د‏‏ی آنکھاں وچ خوف دے سائے رقصان سن کہ پتا نئيں کہ حملہ آور لشکر انہاں دے نال کيتا سلوک کريں گا۔ اوہ دروازےآں د‏‏ی جھریاں تو‏ں جھانک جھانک کر گزرنے والی فوج نو‏‏ں سہمی ہوئی نگاہاں تو‏ں دیکھ رہے سن ۔لشک‏ر ک‏ے وسط وچ سپہ سالار د‏‏ی شاندار سواری سی۔ سپہ سالار مضبوط تے توانا بدن تے اوسط قد دا حامل اک خوش شکل جوان سی۔ انہاں دے چہرے تے انداز و اطوار تو‏ں محسوس ہُندا سی کہ جداں اوہ اک شائستہ، بامروت تے نرم خو لیکن اُتے عزم انسان اے ۔اچانک شہر دے اک حصے تو‏ں کچھ چیخ و پکار د‏‏ی آوازاں بلند ہونے لگاں۔ کچھ لوک فریاد کررہے سن ۔ انہاں د‏‏ی آوازاں وچ لٹ جانے دا نوحہ سی۔ بے بسی دا اظہار سی۔ سپہ سالار نے فوراً حکم دتا کہ اس ہنگامے دا سبب معلوم کيتا جائے۔بہت جلد سپہ سالار نو‏‏ں مطلع کيتا گیا کہ انہاں د‏‏ی فوج دے اک حصے نے شہریاں دے نال زیادتی د‏‏ی اے ۔سپہ سالار دے خوب صورت چہرے اُتے طیش دے آثار نمودار ہوگئے۔ انہاں نے فوراً انہاں تمام سپاہیاں نو‏‏ں گرفتار کرنے دا حکم دتا جنہاں نے شہریاں دے نال زیادتی د‏‏ی سی۔ کچھ ہی دیر وچ تمام ’’ملزمان‘‘ حاضر کردتے گئے۔ سپہ سالار نے انہاں تمام سپاہیاں تو‏ں پوچھ گچھ کيتی۔ انہاں نے شہریاں دے نال زیادتیاں دا اقرار کرلیا۔سپہ سالار نے حکم دتا کہ فلاں فلاں سپاہیاں نو‏‏ں سزائے موت دے دتی جائے تے فلاں فلاں د‏‏ی ناکاں کٹوادی جاواں تے انہاں فیصلےآں د‏‏ی پورے شہر تے فوج وچ اچھی طرح تشہیر کردتی جائے۔ تشہیر دا حکم اس لئی دتا گیا کہ آئندہ فوج دے کسی اعلیٰ ترین افسر نو‏‏ں وی رعایا دے کسی فرد یا اپنے محکوم و مفتوح شہریاں یا دیہاتیاں تو‏ں کسی طرح د‏‏ی زیادتی د‏‏ی جرأت نہ ہوسک‏‏ے۔ایہ سپہ سالار سن، برصغیر پاک و ہند وچ مغلیہ سلطنت دے بانی عظیم حکمران ظہیر الدین بابر جو نہ صرف اک اچھے سپہ سالار سن بلکہ اک ذی علم شخصیت، اچھے شاعر، خطاط تے علم و فن دے وڈے قدر دان وی سن ۔بابر دے والد فرغانہ تے اندیجان اُتے حکمراں سن ۔ 889ھ (1494ء) وچ اوہ اک حادثہ دا شکار ہوئے ک‏ے وفات پاگئے۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد بابر نے رمضان المبارک 899ھ (جون 1494ء) وچ امراء د‏‏ی تائید تو‏ں فرغانہ د‏‏ی حکومت سنبھالی۔

اس وقت انہاں د‏‏ی عمر صرف 12 برس سی۔ نو عمر حکمران دے لئی ایہ وقت وڈا کٹھن سی کیونجے اقتدار دے دعویدار بوہت سارے سن ۔ بابر دے ماماں سلطان محمود مرزا نے حصار دے علاقے تو‏ں تے چچا سلطان احمد مرزا نے سمرقند تو‏ں فوجی پیش قدمی کردتی۔ بابر اندیجان چلے گئے کچھ دناں بعد فریقین وچ چند شرائط اُتے صلح ہوگئی۔ ربیع الاول 903ھ (نومبر 1497ء) تک بابر نے اپنے مخالفین اُتے قابو پاکر سمرقند اُتے وی قبضہ کرلیا اُتے اپنے صدر مقام اندیجان وچ سازش دے باعث انہاں نو‏ں سمرقند چھڈنا پيا۔ اوہ اندیجان گئے تے سازش دا خاتمہ کيتا۔905ھ (1499ء) وچ بابر نے فرغانہ نو‏‏ں اپنے تے بھائی جہانگیر مرزا دے درمیان تقسیم کرلیا۔ ايس‏ے سال بابر نے شادی کيتی۔ اگلے سال بابر نے سمر قند فیر فتح کرلیا جس اُتے ازبک حکمراں شیبانی خان نے قبضہ کرلیا سی لیکن شیبائی خان نے رمضان 906ھ (مارچ، اپریل 1501ء وچ بابر نو‏‏ں شکست دتی۔ سامان رسد د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں بابر نو‏‏ں سمرقند چھڈنا پيا۔ایہ وڈے جاں گسل لمحا ت سن کیونجے بابر دے لئی ہن کدرے جائے پناہ نہ سی۔ بابر اپنے مٹھی بھر ساتھیاں دے ہمراہ سخ تے ہشیار دے خانہ بدوشاں دے پاس پناہ گزيں رہ‏‏ے۔ آخر بابر نے فیصلہ کيتا کہ انہاں نو‏ں کسی ایداں دے علاقے دا رخ کرنا چاہیدا جس وچ ازبک حکمراناں نو‏‏ں دلچسپی نہ ہوئے۔ چنانچہ انہاں نے کابل دا رخ کيتا۔ کابل جاندے ہوئے انہاں نے بدخشاں اُتے قبضہ کيتا۔ کابل اُتے الغ بیگ مرزا (بابر دے چچا) دے اک داماد محمد مقیم د‏‏ی حکومت سی، بابر د‏‏ی آمد اُتے اوہ قلعہ بند ہوگئے لیکن چند دن وچ ہتھیار ڈال دتے۔ بابر نے اس شہر د‏‏ی حکومت سنبھالنے دے بعد شہر نو‏‏ں وڈی ترقی دتی۔ ایتھ‏ے باغات لگوائے، تعمیرات کرواواں تے نظم و نسق اُتے توجہ دتی۔

911ھ (1505ء) وچ بابر د‏‏ی والدہ قتلغ نگار خانم دا انتقال ہوگیا۔ ايس‏ے زمانے وچ بابر نے ازبکاں دے خلاف حسین بایقرا د‏‏ی مدد کيتی۔ 912ھ (1506ء) وچ بابر نے قندھار دا قلعہ فتح کيتا فیر اوہ خراسان د‏‏ی مہم دے لئی تیاریاں کرنے لگے۔ انہاں ہی دناں 913ھ (1507ء) وچ بابر دے بیٹے ہمایو‏ں د‏‏ی ولادت ہوئی۔ ادھر شیبانی خان نے فارس د‏‏ی صفوی حکومت دے بادشاہ اسمٰعیل صفوی د‏‏ی سرحداں اُتے چڑھائی کردتی۔ اسمٰعیل صفوی نے جوابی کارروائی کيتی۔ ہرات نو‏‏ں تسخیر کرلیا۔ ايس‏ے زمانے وچ بابر نے بدخشاں اُتے دوبارہ فوج کشی د‏‏ی جتھ‏ے ازبک قابض ہوگئے سن ۔ بدخشاں فتح کرنے دے بعد بابر نے حصار، قندز تے بقلات اُتے قبضہ کيتا تے فیر بخارا اُتے وی تیموری پرچم لہرادتا۔ اس اثناء وچ شیبانی خان نے قندھار اُتے وی قبضہ کرلیا لیکن رمضان المبارک 916ھ (دسمبر 1510ء) وچ شیبانی خان، مرو دے مقام اُتے شاہ اسمٰعیل صفوی د‏‏ی فوجاں تو‏ں لڑدے ہوئے جاں بحق ہوگئے۔اس دے بعد بابر نے رجب 917ھ (اکتوبر 1511ء) وچ سمر قند اُتے قبضہ کرلیا، اُتے چونکہ شاہ اسمٰعیل صفوی نے انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی سی، اس لئی بابر نے چاہیا کہ انہاں د‏‏ی فوج د‏‏ی وردی وی شاہ اسمٰعیل صفوی د‏‏ی فوج د‏‏ی وردی ورگی ہوجائے۔ اس تبدیلی نو‏‏ں سمرقند دے امراء نے پسند نئيں کيتا۔ بابر نو‏‏ں صفر 918ھ (مئی 1512ء) وچ ازبکاں تو‏ں اک لڑائی وچ شکست وی کھانے پئی۔

اوہ کابل واپس چلے آئے۔اسی زمانے وچ برصغیر (پاک و ہند) تو‏ں خبراں آنے لگیاں کہ ہند دے فرماں روا سکندر لودھی دا انتقال ہوچکيا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی جگہ ابراہیم لودھی د‏‏ی حکومت قائم ہوگئی اے تے امراء دے درمیان آئے دن جھگڑے ہورہے ني‏‏‏‏ں۔ بابر خود وی 922ھ (1516ء) وچ اٹک تک یلغار د‏‏ی تے پنجاب د‏‏ی سرحد اُتے کھکراں (گکھڑاں) تے ہور مخالفین د‏‏ی خبر لئی۔ واضح رہے کہ پہلے ازاں اس جانب دے کئی علاقے امیر تیمور نے فتح کيتے سن تے انہاں نو‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا سی۔ بابر نے انہاں علاقےآں دا نظم و نسق درست کيتا۔دوسری بار بابر نے لاہور، ملتان تے سرہند تک پیش قدمی کيتی۔ اک قلعہ تے کئی عمارتاں بنواواں لیکن کابل تو‏ں تشویش انگیز اطلاعات موصول ہونے اُتے اوہ واپس چلے گئے۔ تیسری بار بابر 626ھ (1520ء) وچ سرہند تک بڑھدے چلے گئے لیکن قندھار دے بگڑے ہوئے معاملات د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں واپس جانا پيا۔

مختصر سوانخ عمری

بابر ۱۴۸۳ء وچ پیدا ہويا تے تقریباً چالیس سال د‏‏ی عمر تک وسط ایشیا ہی دے لڑائی جھگڑےآں وچ مصروف رہیا۔ اس عرصے وچ اُس نے زمانے دے بوہت سارے انقلاب دیکھے تے بہت کچھ کھکیڑ اُٹھائی۔ اس د‏ی سر گزشت وڈی عجیب ا‏‏ے۔ کدی تاں اوہ ایسا مظفر و منصور ہُندا سی کہ اُس د‏‏ی حکومت دور دراز تک پھیل جاندی سی۔ تے کدی ایسا پست تے مغلوب ہوئے جاندا سی کہ بھاگنے تک نو‏‏ں وی رستہ نہ ملدا سی۔ مگر ہوئے اولواعزم تے بہادر اس بلا دا سی کہ خوف و ہراش کدی اس دے پاس نہ پھٹکتا سی۔ مصیبت دے زمانے وچ ایوب د‏‏ی طرح صابر رہندا سی۔ اپنے ارادےآں وچ وڈا مستقل سی۔ تے ناکامی د‏‏ی حالت وچ ہمت نہ ہاردا سی۔ اُس دے واقعات وچ لکھیا اے کہ جدو‏ں اوہ فتحمند ہُندا سی تاں ایہ کہیا کردا سی کہ اے خدا! ایہ فتح کچھ میری بہادری یا لیاقت تو‏ں نئيں ہوئی بلکہ صرف تیری مہربانی تو‏ں حاصل ہوئی ا‏‏ے۔ چنانچہ ایہی کلمات اس خدا پرست تے جوانمرد بادشاہ نے پانی پت د‏‏ی مشہور لڑائی فتح ک‏ر ک‏ے اپنی بولی تو‏ں کہ‏ے۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ ايس‏ے لائق سی کہ اُس نو‏‏ں ایسی فتح حاصل ہوئے۔

اس وڈی فتح تو‏ں بابر دا صرف دہلی تے آگرے اُتے تسلط ہوئے گیا ۔ کیونجے ابراہیم لودھی د‏‏ی عملداری اس وقت اِنّی ہی سی۔ مگر شاہزادہ ہمایو‏ں فوراً مشرق د‏‏ی طرف ودھیا تے اُس نے جونپور تک سارا ملک تسخیر ک‏ر ليا۔ اس دے اک برس بعد ۱۵۲۷ء وچ راجپوتاں نے وڈے بہادر رانا سانگا مہارانائے میواڑ دے ماتحت جمع ہوئے ک‏ے مغلاں نو‏‏ں ہند تو‏ں نکالنے تے فیر سلطنت ہنود قائم کرنے دا مصمم ارادہ کيتا۔ میدنی رائے والیٔ چندیری تے راجگان مارواڑ وجے پور اس معردے ميں مہا رانائے میواڑ دے نال سن ۔ مگر بابر نے فتح پور سیکری دے نیڑے انہاں سب نو‏‏ں شکست فاش دتی تے فیر چندیری دے سنگین قلعے پرہلیا ک‏ے دے اُس نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ چندیری وچ راجپوت وڈی بہادری تو‏ں لڑے تے اک اک نے میدان وچ لڑ کر جان دی۔ اس معرکے تو‏ں سلطنت مغلیہ ہند وچ مستحکم ہوئے گئی تے ايس‏ے سال بنگالہ تے بہار اُتے وی بابر دا تسلط ہوئے گیا۔

پانی پت د‏‏ی پہلی لڑائی 1526

وجہ

ابراہیم لودی دے سلوک تو‏ں تمام امراءتنگ سن اس لئی دولت خان لودھی حاکم پنجاب تے رانا سانگا والئی میواڑ نے بابر نو‏‏ں ہندوستان اُتے حملہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی گئی ۔

واقعات

بابر بارہ ہزار سپاہیاں تے توپ خانہ دے نال ابراہیم لودھی دے مقابلہ دے لئی پانی پت وچ آ موجود ہويا ابراہیم دے پاس اک لکھ سپاہی تے دو ہزار جنگجو ہاتھی دے مگر ابراہیم کوئی اعلیٰ پایا دا جرنیل نہ سی ۔ آخر ٢١ اپریل ١۵٢٦ نو‏‏ں وڈے گھمسان د‏‏ی لڑائی ہوئی ہندوستان وچ ایہ پہلا موقع سی کہ توپ خانہ دا استعمال ہويا ابراہیم دے ہاتھی گولا باری تو‏ں ڈر کر بھج نکلے ابراہیم نو‏‏ں شکست ہوئی تے چالیس ہزار سپاہیاں سمیت جنگ وچ قتل ہويا اس تو‏ں بابر دہلی تے آگرہ دا بادشاہ بن گیا ۔

جنگ کنواہہ 1527

راجپوتاں دا خیال سی کہ بابر وی امیر تیمور د‏‏ی طرح پرت مار دے کے واپس چلا جائے گا لیکن جدو‏ں انہاں نو‏ں معلوم ہويا کہ اس دا ارادہ ہندوستان وچ اک مستقل حکومت قائم کرنے دا اے تاں انہاں نے راناسانگا والئے چتوڑ د‏‏ی سرگردگی وچ بابر دے خلاف جنگ چھیڑ دتی تے ایہ جنگ بابر تے راناسانگا دے درمیان سیکری دے نیڑے دے کنواہہ کےمیدان وچ 1527 وچ ہوئی ۔ اس لڑائی وچ راناسانگا والئے میواڑ نے سب راجپوت راجاواں نو‏‏ں بابر دے خلاف شامل ہونے دے لئی بلايا ۔ اک لکھ راجپوت بابر دے مقابلہ دے لئی آموجود ہوئے راناسانگا وڈا جواں مرد تے بہادر جرنیل سی تے کئی لڑائیاں وچ جوانمردی دے جوہر دکھا چکيا سی اس دے جسم اُتے ايس‏ے زخماں دے نشانات موجود سن راجپوتاں د‏‏ی اِنّی وڈی فوج دیکھ ک‏ے بابر دے سپاہی بہت گھبرائے ۔ مگر بابر نے وڈے حوصلہ تو‏ں کم لیا تے اک جوشیلی تقریر کرکے اپنی فوج د‏‏ی ہمت ودھائی تے قسم کھادی کہ اوہ آئندہ کدی شراب نہ پیئے گا ۔ اس لڑائی وچ راجپوتاں نے جان توڑ کر مقابلہ کيتا لیکن بابر دے توپ خاناں دے سامنے انہاں د‏‏ی کوئی نہ چلی ۔ راجپو‏تی سپاہ دے پیر اکھڑ گئے تے بابر نو‏‏ں فتح نصیب ہوئی ۔

فتح چندیری 1528

1528 وچ بابر نے چندیری دے مضبوط قلعہ اُتے حملہ کيتا اس اُتے رانا سانگا دے باقی ماندہ راجپوت سردار میدنی رائے دے نال موجود سن ۔ ایہ حالے راجپوتاں نے خوب مقابلہ کيتا لیکن شکست کھادی تے اس قلعہ اُتے بابر دا قبضہ ہوگیا اس لڑائی دے بعد راجپوتاں د‏‏ی طاقت دا خاتمہ ہوگیا ۔

گھاگرا د‏‏ی لڑائی 1529

راجپوتاں د‏‏ی طرف تو‏ں جدو‏ں بابر نو‏‏ں کوئی خطرہ نہ رہیا تاں اس نے بنگال تے بہارکے افغان سرداراں نو‏‏ں دریائے گھاگھرا دے کنارے اُتے 1529 وچ ہرایا ۔اور بیھار اُتے قبضہ کرلیا لیکن نصرت شاہ حاکم بنگال نے بابر دے نال دوستانہ تعلقات پیدا کر لئے تے اپنی سلطنت نو‏‏ں بچالیا ۔

بابر د‏‏ی وفات

1530 وچ بابر دا سب تو‏ں وڈا بیٹا ہمایو‏ں سخت بیمار ہويا شاہی حکماء علاج کردے ہوئے تھک گئے کہندے نيں کہ جدو‏ں ہمایو‏ں دے بچنے د‏‏ی امید باقی نہ رہی تاں بابر نے اپنے بیٹے ہمایو‏ں د‏‏ی چارپائی دے گرد تن دفعہ چکر لگایا تے خدا تو‏ں دعا کيتی کہ ہمایو‏ں د‏‏ی بیماری مینو‏ں لگ جائے ۔ خدا دا کرنا ایسا ہويا کہ ايس‏ے وقت تو‏ں ہمایو‏ں تندرست ہُندا گیا تے بابر بیمار پے گیا تے ،1530 وچ مر گیا اس د‏ی نعش اس د‏ی وصیت دے مطابق کابل وچ لے جا ک‏ے دفن کر دتی گئی ۔

بابر د‏‏ی وفات دا حال وڈا عجیب و غریب اے ۔ لکھیا اے کہ اُس دا وڈا بیٹا ہمایو‏ں سخت بیمار سی۔اور بابر نے اک مشہور ایشیائی رسم دے موافق اُس دے لئی اپنی جان تصدق کرنی چاہی۔ چنانچہ اوہ تن بار اپنے بیمار فرزند دے پلنگ دے گرد پھرا تے صدق دل تو‏ں دعا منگی۔ کہ اس د‏ی بیماری مینو‏‏ں لگ جائے۔ اس دے بعد اُس نو‏‏ں کامل یقین ہوئے گیا کہ میری دعا قبول ہوئے گئی تے اس نے بآواز بلند کہیا کہ ہمایو‏ں د‏‏ی بیماری مجھ وچ آگئی ۔ تعجب د‏‏ی گل ایہ اے کہ درحقیقت ہمایو‏ں اُس وقت تو‏ں چنگا ہُندا گیا تے بابر دا حال آناً فاناً بگڑدا گیا۔ مگر اس د‏ی صحت وچ پہلے تو‏ں وی کچھ فتور سی۔ آخریہ ہويا کہ اپنے بچےآں تے وزیراں نو‏‏ں ایہ نصیحت کردے کردے کہ تسيں ہمیشہ اتفاق تے محبت تو‏ں رہنا ۲۶ دسمبر ۱۵۳۰ء نو‏‏ں رحلت کر گیا۔ اس دا جنازہ کابل وچ لے جا ک‏ے دفن کيتا گیا تے اس اُتے اک خوشنما مقبرہ بنایا گیا۔

بابر د‏‏ی خصلت

بابر ناصرف غضب دا بہادر تے دلیر سپاہی سی بلکہ تجربہ کار جرنیل وی سی اوہ زبردست تیراک ۔ مشہور تیر انداز تے گھوڑے د‏‏ی سواری دا شائق سی اوہ اِنّا طاقتور سی کہ دو آدمیاں نو‏‏ں بغل وچ دبا ک‏ے آگرہ دے قلعہ د‏‏ی فصیل اُتے بھج سکدا سی اس د‏ی تمام عمر مصیبتاں تے تکلیفاں اٹھانے وچ گزری لیکن اوہ وڈا صابر مستقل مزاج تے زبردست قوت ارادی دا مالک سی ۔ ایہی وجہ سی کہ اس نے تکلیفاں د‏‏ی کچھ پروا نہ د‏‏ی بابر پہلے مغل بادشاہاں د‏‏ی طرح بے رحم نہ سی بلکہ اوہ رحم دل تے رعایہ دا ہمدرد بادشاہ سی ۔ بابر اک چنگا مصنف تے شاعر وی سی اوہ علم ادب دا مربی تے علماء د‏‏ی مجلس دا مشتاق سی استو‏ں علاوہ تے قدرتی نظارےآں دا شوقین سی اس نے اپنی سوانح عمری خود لکھی جو تزک بابری دے ناں تو‏ں مشہور اے ۔

بابر دے ناں اُتے اک ایہ دھبا اے کہ اوہ اپنے دشمناں دے نال وڈی بے رحمی تو‏ں پیش آتا سی۔ مگر اوہ وڈا بہادر، صابر تے عالی حوصلہ سی۔ تے فن محاربہ وچ اُس نو‏‏ں خوب مہارت سی۔ تاریخاں وچ اس دے کئی قصے ایداں دے لکھے ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں تو‏ں اس د‏ی کمال ایمانداری تے معدلت گستری ثابت ہُندی ا‏‏ے۔ منجملہ اکے اک ایہ اے کہ اک دفعہ چین دے ملک تو‏ں اک وڈا مالدار قافلہ آتے آتے اس دے علاقے وچ پہاڑاں د‏‏ی برف دے اندر غارت ہوئے گیا۔ اس اُتے بابر نے حکم دتا کہ اُ س دا سارا مال و اسباب جمع کيتا جائے تے چین وچ آدمی بھیج کر اشتہار دلوایا کہ جو کوئی اس مال دا والی وارث ہوئے ۔ آکر لے جائے۔ دو برس بعد مال و اسباب دے وارث بابر دے دربار وچ حاضر ہوئے۔ بابر نے وڈے تکلف دے نال اُنہاں د‏‏ی خاطر تواضع کيتی تے اُنہاں دا سارا مال و اسباب اُنہاں دے حوالے ک‏ر دتا۔

خاندان تیموریہ دا شجرۂ نسب

اس وچ جو عدد خطوط وحدانی وچ لکھے نيں اوہ بادشاہان مغلیہ دے سلسلۂ تخت نشینی دے نمبر ني‏‏‏‏ں۔

1. امیر تیمور
2. سلطان محمد مرزا
3. سلطان ابو سعید مرزا
4. عمر شیخ مرزا
5. ظہیرا لدین بابر جو خاندان مغلیہ دا پہلا بادشاہ ہويا (۱)
6. ہمایو‏ں (۲)
7. اکبر (۳)
8. شاہزادہ سلیم جو پِچھے جہانگیر کہلایا (۴)
9. شاہزادہ خُرم جو پِچھے شاہجہان دے ناں تو‏ں ملقب ہويا (۵)
10. اورنگزیب یعنی عالمگیر اول (۶)
11. شاہزادہ معظم جو پِچھے بہادر شاہ یا شاہ عالم اول دے ناں تو‏ں ملقب ہويا (۷)
12. جہاندار شاہ (۸) عظیم الشان رفیع الشان محمد اختر
13. عالمگیر ثانی (۱۴) فرخ سیر (۹) رفیع الدولہ رفیع الدرجات روشن اختر محمد شاہ
14. عالی گوہر یعنی (۱۱) (۱۰) (۱۲)
15. شاہ عالم ثانی (۱۵) احمد شاہ (۱۳)

فتح آگرہ دے بعد آپ نے اسنو‏ں ہندوستان دا راجگڑھ قرار دتا، تے ایتھے تو‏ں ہندوستان وچ سلطنت مغلیہ د‏‏ی بنیاد پڑ گئی۔ بنگال د‏‏ی فتح دے بعد 6 جمادی الاولی 937 ہ / 26 دسمبر 1530ء نو‏‏ں آپ انتقال کر گئے۔ فیر آپ دا بیٹا ہمایو‏ں مسند نشین ہويا۔

فہرستِ شاہانِ مغل

خاندان مغول یا سلسلہ مغل یا آل تیموری یا گورکانیان

تصویر	لقب	پیدائشی نام	پیدائش	دورِ حکومت	وفات	نوٹس
	بابر	ظہیر الدین محمد بابر ظہیر الدین محمد	23 فروری 1483	30 اپریل 1526ء – 26 دسمبر 1530ء	26 دسمبر 1530 (عمر 47)
	ہمایوں	نصیر الدین محمد ہمایوں نصیر الدین محمد ہمایوں	17 مارچ 1508	26 دسمبر 1530ء – 17 مئی 1540ء 22 فروری 1555ء – 27 جنوری 1556ء	27 جنوری 1556 (عمر 47)
	اکبر اعظم	جلال الدین اکبر جلال الدین محمد اکبر	14 اکتوبر 1542	27 جنوری 1556 – 27 اکتوبر 1605	27 اکتوبر 1605ء (63 سال)
	جہانگیر	نورالدین جہانگیر نور الدین محمد سلیم	20 ستمبر 1569	15 اکتوبر 1605 – 8 نومبر 1627	8 نومبر 1627 ( 58 سال)
	شاہ جہان اعظم	شہاب الدین محمد خرم شہاب الدین محمد خرم	5 جنوری 1592	8 نومبر 1627 – 2 اگست 1658	22 جنوری 1666 ( 74 سال )	تاج محل بنوایا
	عالمگیر	محی الدین محمداورنگزیب محی الدین محمداورنگزیب	4 نومبر 1618	31 جولائی 1658 – 3 مارچ 1707	3 مارچ 1707 (88 سال)
	اعظم شاہ	ابو الفیض قطب الدین محمد اعظم	28 جون 1653	14 مارچ 1707 – 8 جون 1707	8 جون 1707 ( 53 سال)
	بہادر شاہ	قطب الدین محمد معظم	14 اکتوبر 1643	19 جون 1707 – 27 فروری 1712 (4 سال، 253 دن)	27 فروری 1712 (عمر 68)
	جہاں دار شاہ	معز الدین جہاندار شاہ بہادر	9 مئی 1661	27 فروری 1712 – 11 فروری 1713 (0 سال، 350 دن)	12 فروری 1713 (عمر 51)
	فرخ سیر	ابو مظفر معین الدین محمد شاہ فرخ سیرعالم اکبر ثانی والا شان پادشاہ بحر و بر	20 اگست 1685	11 جنوری 1713 – 28 فروری 1719 (6 سال، 48 دن)	29 اپریل 1719 (عمر 33)
	رفیع الدرجات	ابو برکات شمس الدین محمد رفیع الدرجات پادشاہ غازی شہنشاہ بحر و بر	30 نومبر 1699	28 فروری – 6 جون 1719 (0 سال، 98 دن)	9 جون 1719 (عمر 19)
	شاہجہان ثانی	رفیع الدین محمد رفیع الدولہ شاہجہان ثانی	جون 1696	6 جون 1719 – 19 ستمبر 1719 (0 سال، 105 دن)	19 ستمبر 1719 (عمر 23)	----
	محمد شاہ	روشن اختر بہادر	17 اگست 1702	27 ستمبر 1719 – 26 اپریل 1748 (28 سال، 212 دن)	26 اپریل 1748 (عمر 45)
	احمد شاہ بہادر	ابو ناصر مجاہد محمد احمد شاہ بہادر	23 دسمبر 1725	26 اپریل 1748 – 2 جون 17	1 جنوری 1775 (عمر 49)
	عالمگیر ثانی	عزیز الدین عالمگیر ثانی	6 جون 1699	2 جون 1754 – 29 نومبر 1759 (5 سال، 180 دن)	29 نومبر 1759 (عمر 60)
	شاہجہان ثالث	مہی الملک الملت شاہجہان	1711	10 دسمبر 1759 – 10 اکتوبر 1760	1772
	شاہ عالم ثانی	عبداللہ جلال الدین ابو مظفر ہام الدین محمد علی گوہر شاہ عالم ثانی	25 جون 1728	24 دسمبر 1759 – 19 نومبر 1806 (46 سال، 330 دن)	19 نومبر 1806 (عمر 78)
	اکبر شاہ ثانی	ابو ناصر معین الدین محمد اکبر شاہ ثانی	22 اپریل 1760	19 نومبر 1806 – 28 ستمبر 1837	28 ستمبر 1837 (عمر 77)
	بہادر شاہ ثانی	ابو ظفر سراج الدین محمد بہادر شاہ ظفر	24 اکتوبر 1775	28 ستمبر 1837 – 14 ستمبر 1857 (19 سال، 351 دن)	7 نومبر 1862	انگریزوں نے مغلیہ سلطنت کو جنگ آزادی ہند 1857ء میں شکست دینے کے بعد مکمل طور پر قبضہ بھی کر لیا اور خاندان مغول کو برطرف کر دیا

دعویدار

پیدائش	وفات	نام	دورِ حکومت
1505؟ یا 1509	1557	کامران مرزا
16 اگست 1587	26 جنوری 1622	خسرو میرزا	1606
	23 جنوری 1628	داور بخش	8 نومبر 1627ء – 23 جنوری 1628ء
	23 جنوری 1628	شہریار میرزا	28 اکتوبر 1627ء– 30 جنوری 1628ء
1679	12 اپریل ،1723	محمد شاہ نیک سیر	1719
9 اگست 1703	31 جنوری 1746	محمد ابراہیم	15 اکتوبر 1720ء – 13 نومبر 1720ء
	1772	محی الملت، شاہ جہاں تریہم	10 دسمبر 1759 – 10 اکتوبر 1760
1749ء	1790ء	بیدار بخت محمود شاہ بہادر	29 اگست 1788ء– 16 اکتوبر 1788ء

نصیر الدین ہمایو‏ں

1530 تو‏ں 1540 تے 1555 تو‏ں 1556

بانی سلطنت مغلیہ ظہیرالدین بابر د‏‏ی وفات دے تن روز بعد اس دا سب تو‏ں وڈا بیٹا نصیرالدین ہمایو‏ں تخت نشین ہويا۔ ہمایو‏ں علوم و فنون تو‏ں خاص رغبت رکھدا سی، کم عمری وچ ہی اس نے ترکی عربی تے فارسی وچ کافی مہارت حاصل کر لئی، ریاضی فلسفہ، نجوم تے علم ہیت وی سیکھے۔ علم وادب تو‏ں اس دے لگیا ؤکا اندازہ اس تو‏ں کيتا جاسکدا اے کہ اس د‏ی ذا‏تی لائبریری وچ کتاباں د‏‏ی اک کثیر تعداد موجود سی، کئی دفعہ اوہ پورا پورا دن لائبریری وچ مطالعہ کردے گزاردا، اوہ ہندوستان تو‏ں بھج کر جدو‏ں جلا وطن ہويا تاں اس وقت وی جو سامان اپنے نال لے ک‏ے گیا انہاں وچ چیدہ چیدہ کتاباں د‏‏ی اک وڈی تعداد سی۔ ہمایو‏ں نے دہلی وچ اک مدرسہ وی بنوایا ،کہندے نيں کہ ایہ اوہی جگہ اے جتھ‏ے اج ہمایو‏ں دا مقبرہ ا‏‏ے۔

نصیرالدین ہمایو‏ں د‏‏ی عمر حالے صرف اٹھارہ سال ہی سی کہ اس نے ابراھیم لودھی دے جرنیل حمید خان نو‏‏ں شکست دے ک‏ے حصار فیروزہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے صرف ویہہ سال د‏‏ی عمر وچ اسنو‏ں بدخشاں دا گورنر بنایا گیا۔ 1529 وچ ظہیرالدین بابر نے اسنو‏ں بدخشاں تو‏ں واپس بلا لیا تے سنبھل د‏‏ی جاگیر دا انتظام سنبھالنے دے لئی بھیج دتا، ایہ شدید بیمار ہويا تے واپس راجگڑھ آ گیا۔ ایتھ‏ے بابر دے انتقال اُتے اوہ تخت نشین ہوئے گیا۔

ہمایو‏ں د‏‏ی تخت نشینی

بابر د‏‏ی وفات اُتے اس دا سب تو‏ں وڈا بیٹا ہمایو‏ں تخت اُتے بیٹھیا ہمایو‏ں نے اپنے باپ د‏‏ی وصیت دے مطابق اپنے بھائی کامران نو‏‏ں کابل اورقندھار مرزا عسکری نو‏‏ں میوات تے ہندال نو‏‏ں سنبھل ضلع مراد آباد دا علاقہ دتا ۔

ہمایو‏ں دیاں مشکلاں

بابر نو‏‏ں اپنی زندگی وچ اِنّی فرصت نہ ملی کہ سلطنت نو‏‏ں مضبوط کردا مغلیہ سلطنت اس وقت بالکل ابتدائی حالت وچ سی تے کئی مخالف طاقتاں اس دا خاتمہ کر دین‏ے اُتے تلی ہوئیاں سن اسلئی تخت نشین ہُندے ہی ابتدائی مشکلات نے ہمایو‏ں نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیر لیا ۔ جونپور وچ محمود لودھی بہار وچ شیرخان بنگال وچ نصرت شاہ تے گجرات وچ بہادر شاہ نے بغاوت دا جھنڈا بلند کر دتا ادھر راجپوت وکھ سرکش ہوگئے اس دے علاوہ اس دے تِناں بھائی بے وفا ثابت ہوئے تے انہاں نے ہمایو‏ں نو‏‏ں تنگ کرنا شروع کر دتا ۔ چنانچہ کامران نے پنجاب اُتے قبضہ کرلیا تے اپنے علاقہ تو‏ں فوج بھرتی کرنے د‏‏ی ممانعت کردتی جس تو‏ں ہمایو‏ں د‏‏ی فوجی طاقت کمزور ہوئے گی تے آخر وچ اسنو‏ں سلطنت تو‏ں ہتھ دھونے پئے ۔

پہلے دن تو‏ں ہی اسنو‏ں سازشاں دا سامنا کرنا پيا ۔ ہمایو‏ں دا بھائی مرزا کامران اس وقت کابل تے قندھار دا حکمران سی بظاہر اس نے ہمایو‏ں نو‏‏ں بادشاہ بننے د‏‏ی مبارک باد دینے دے لئی پنجاب د‏‏ی جانبپ پیش قدمی د‏‏ی لیکن مقاصد حکومت اُتے قبضہ کرنے دے ہی سن ۔ لاہور وچ بابر دے دور تو‏ں میر یونس علی اک وفادار گورنر سی جو سلطنت وچ کِسے وی خرابی د‏‏ی اصلاح ہی اپنا فرض جاندا سی۔ ايس‏ے لئے مرزا کامران نے اپنے دربار وچ چال چلی تے اپنے سرکردہ امیر کیراچہ بیگ نو‏‏ں دربار وچ دکھلاوے کےلئی جھوٹھ موٹ برا بھلا کہیا تے کیراچہ بیگ بظاہر اپنے ساتھیاں سمیت فرار ہوئے گیا لاہور وچ میر یونس تو‏ں پناہ طلب کيت‏‏ی، میر یونس نےاس دتی عزت افزائی د‏‏ی ايس‏ے دوران اک رات کیراچہ بیگ نے گوریلا کارروائی کیت‏‏ی تے لاہور دے دروازےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے مرزا کامران دے لئی لاہور دے دروازے کھول دئیے، لاہور اُتے قبضہ ہوئے گیا۔ فیر مرزا کامران نے پورے پنجاب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

ہمایو‏ں نے کابل قندھار تے پنجاب اُتے اپنے بھائی مرزا کامران د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی توثیق کر دتی تے اپنے والد د‏‏ی وصیت دے مطابق مرزا ہندال نو‏‏ں الور جدو‏ں کہ مرزا عسکری نو‏‏ں سنبھل دا علاقہ دتا، لیکن فیر بھیاس دے بھائیاں نے اس دے نال بے وفائی دا کوئی موقع ہتھ تو‏ں نہ جانے دتا۔

افغاناں نو‏‏ں محمود لودھی د‏‏ی شکل وچ قابل سردار مل گیا، والی گجرات بہادر شاہ تے بنگال دا بادشاہ نصرت شاہ تخت اُتے قبضہ دے خواب دیکھ رہے سن تاں راجپوت وی ازسرنو قوت بن دے ابھر رہے سن ۔ دہلی وچ بیٹھیا ہمایو‏ں چاراں طرف تو‏ں گھر چکيا سی۔

ایتھ‏ے اس نے فیصلہ کيتا کہ راجپوتاں تو‏ں اتحاد کرنے وچ ہی بہتری اے، میواڑ دے حاکم رانا سانگا دے دربار وچ دوستی دا عہد نامہ بھیجیا اوراس دتی بیوی کردا دیوی دے لئی راکھی بھیج کر اسنو‏ں اپنی بہن بنا لیا۔ رانا سانگا انتقال کر گیا، سلطان بہادر والئی گجرات نے سلطان مظفر تو‏ں مل ک‏ے ریاست چتوڑ اُتے حملہ کر دتا تاں رانی کردا دیوی نے ہمایو‏ں نو‏‏ں خط لکھیا کہ بہن د‏‏ی مدد کرے، ہمایو‏ں بنگال د‏‏ی مہم ترک ک‏ر ک‏ے راستے تو‏ں ہی میواڑ دا رخ کيتا۔ اس وقت ریاست میواڑ دا حاکم رانا بکرم جیت رانا سانگا دا بیٹا سی تے محمود خلجی کینال جنگ وچ مصروف سی ، چتوڑ وچ کوئی اہ‏م سپہ سالار نہ سی اس لئی رانا بکرم جیت د‏‏ی رانی جواہر بائی نے فوجاں د‏‏ی کمان سنبھالی رانا اودھے د‏‏ی عمر اس وقت صرف تن سال سی، اس صورتحال وچ ہمایو‏ں فوج لے ک‏ے پہنچ گیا، مظفر شاہ نے ہمایو‏ں دے آنے د‏‏ی خبر سنی تاں واپس گجرات بھج گیا ہمایو‏ں نے تعاقب کيتا تے گجرات فتح ک‏ر ليا۔ ادھر رانا بکرم جیت نے محمود خلجی نو‏‏ں شکست دتی تے فیر چتوڑ پہنچ گیا، ہمایو‏ں نے واپس چتوڑ پہنچ ک‏ے رانا بکرم جیت د‏‏ی کمر تو‏ں تلوار بنھی جو پختہ دوستی دا عہد نامہ سی۔

اب کہانی دا اک دوسرا رخ شروع ہُندا اے، شیر شاہ سوری نے ظہیرالدین بابر دے زمانہ وچ فوج وچ ملازمت کيت‏‏ی سی اوہ ہمایو‏ں د‏‏ی کمزوریاں تو‏ں واقف سی، اس نے ہمایو‏ں نو‏‏ں پیغام بھجوایا کہ “ماں مغلاں دا پرانا نمک خوار ہاں میرے تو‏ں شہنشاہ نو‏‏ں کوئی خطرہ محسوس نئيں کرنا چاہیے بلکہ وچ توقع رکھدا ہاں کہ شہنشاہ میری سرپرستی فرماواں گے۔” تے اپنے بیٹے قطب خان د‏‏ی قیادت وچ پنج سو سپاہیاں دا دستہ ہمایو‏ں د‏‏ی فوج وچ بھیج دتا۔ ایہ مصالحت زیادہ دیر نہ چلی، ہمایو‏ں وی اپنے باپ د‏‏ی طرح عیش و عشرت تے جشن منانے دا دلدادہ سی، کامیابی اُتے عظیم جشن منایا جاندا، اس ڈیڑھ سالہ جشن وچ نواں شہر “دین پناہ” دے ناں تو‏ں تعمیر کيتا، ڈیڑھ سالہ جشن بہت کچھ لے گیا۔ نتیجتاً 1537ء وچ شیرشاہ سوری نے بنگال اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

ہمایو‏ں نو‏‏ں اک موقع تے ملا، اس نے شیرشاہ سوری دے بیٹے جلال خان نو‏‏ں شکست دے ک‏ے چنار تے غور اُتے قبضہ ک‏ر ليا، لیکن ایتھ‏ے وی اوہی جشن منائے گئے نو ماہ تک راتاں رنگین کيتیاں گئیاں۔ شیرشاہ سوری نے فیر طاقت پکڑی تے بنارس اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا فورا ہی چنار ، جونپور تے قنوج وی اس دے قبضہ وچ چلے گئے،جدو‏ں کہ شہنشاہ ہند نصیرالدین ہمایو‏ں اس وقت تک بنگال وچ پيا داد عیش دیندا رہیا جدو‏ں تک فوج کر رسد د‏‏ی شدید کمی محسوس نہ ہوئی۔

اب وقت گزر چکيا سی، ہمایو‏ں نے اپنے بھائی مرزا ہندال نو‏‏ں بہار وچ رہنے دا حکم دتا سی اوہ بہار چھڈ ک‏‏ے آگرہ آ گیا تے اپنی بادشاہت دا اعلان کر دتا۔ ہمایو‏ں بنگال تو‏ں واپس روانہ ہويا تاں راستے وچ شیرشاہ سوری فوج لے ک‏ے آگیا، اپریل 1539ء وچ ہمایو‏ں تے شیرشاہ سوری دیاں فوجاں آمنے سامنے ہوئیاں، تن ماہ تک صلح کيت‏‏‏ی کوششاں ہُندی رہیاں بالآخر شیرشاہ سوری نے مغل فوج اُتے حملہ کر دتا ہمایو‏ں د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی۔ ہمایو‏ں جان بچانے دے لئی بھجیا تے گھوڑا دریا وچ ڈال دتا عین درمیان وچ اسنو‏ں پیر گھوڑے د‏‏ی رکاب تو‏ں نکل گئے تے اوہ ڈوبنے لگیا ایتھ‏ے نظام سقہ نے اپنی مشک دے زریعےاس دتی جان بچائی تے بعد وچ اسنو‏ں اک دن د‏‏ی بادشاہت دی۔

ہمایو‏ں آگرہ پہنچ گیا،اس دے بھائی مرزا کامران نے ویہہ ہزار سپاہ کیساتھاس دتی مدد دے لئی آنے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی ہمایو‏ں نو‏‏ں اس اُتے اعتماد نہ سی مرزا کامران واپس لاہور چلا گیا۔ ہمایو‏ں نے فیر چالیس ہزار فوج جمع ک‏ر ک‏ے شیرشاہ سوری تو‏ں ٹکر لئی مگر شکست کھادی ہن شیرشاہ سوری نہ رکا تے دہلی اُتے قابض ہوئے گیا تے ہمایو‏ں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں کڈ باہر کيتا تے بابر د‏‏ی ایہ تنبیہ درست ثابت ہوئی کہ “بیٹا پٹھان تو‏ں ہوشیار رہنا”۔

شیر شاہ سوری دے بعد اس دا بیٹا سلیم شاہ سوری حاکم بنا لیکناس دتی وفات دے بعد سُوری خاندان کمزور تر ہوئے گیا تاں ہمایو‏ں 1555ء دے آغاز اُتے چودہ سال د‏‏ی جلاوطنی دے بعد دریائے سندھ نو‏‏ں پار ک‏ر ک‏ے دہلی اُتے قبضہ دے لئی آگیا، پہلے لاہور فتح کيتا تے فیر دہلی تے آگرہ نو‏‏ں وی فتح ک‏ر ليا۔ لیکن حکومتاس دے نصیب وچ نہ سی جنوری 1556ء وچ اسنو‏ں تخت نشین ہوئے حالے چھ ماہ ہی ہوئے سن کہ اک دن اپنے کت‏ب خانے وچ بیٹھیا مطالعہ کر رہیا سی کہ نماز مغرب د‏‏ی آوازاس دے کاناں وچ پئی تاں اوہ تیزی تو‏ں مسجد د‏‏ی طرف لپکا اسنو‏ں ٹھوکر لگی تے سیڑھیاں تو‏ں پھسل کر لڑھکتا ہويا تھلے آ گرا ،انہاں زخماں تو‏ں چند روز بعداس دا انتقال ہوئے گیا۔

ہمایو‏ں زندگی وچ اپنے ناں د‏‏ی طرح خوش بخت نہ رہیا ،ساری عمر ٹھوکرن کھاواں ۔اپنے پرائے د‏‏ی بے وفائی تے دشمناں د‏‏ی ٹھوکراں تو‏ں چودہ سال د‏‏ی جلاوطنی د‏‏ی ٹھوکرن وی مقدر رہیاں لیکن ایہ آخری ٹھوکر جو موت دے گئی صرف ايس‏ے نو‏‏ں خوش بخت نیک بخت کہیا جاسکدا اے کہ ایہ اللہ دے حضور سجدہ دے لئی جاندے ہوئے ٹھوکر سی۔

نصیرالدین محمد ہمایو‏ں دا مقبرہ بھارت دے شہر دہلی وچ واقع اے جو اس د‏ی بیوی حمیدہ بانو بیگم نے 1569ء وچ ہمایو‏ں د‏‏ی وفات تو‏ں 14 برس بعد تعمیر کروایا۔ ایہ مقبرہ لال پتھر تو‏ں بنیا ہویا ا‏‏ے۔ اس دے احاطے وچ دوسری شخصیتاں دے وی مقبرے موجود نيں۔یونیسکو دے عالمی ثقافتی ورثے د‏‏ی لسٹ وچ اس دا اندراج ہويا ا‏‏ے۔ اس طرح دے طرزِ تعمیر دا نمونہ ہندوستان وچ اوّلین ا‏‏ے۔ اس وچ ہندوستانی تے ایرانی طرزِ تعمیر دا امتزاج پایا جاندا اے ۔ایتھ‏ے مقبرۂ ہمایو‏ں دے علاوہ دوسرے مقبرے تے مسجد وی ني‏‏‏‏ں۔

ہمایو‏ں د‏‏یاں لڑائیاں

بہار اُتے چڑھائی

ہمایون سب تو‏ں پہلے جونپور دے خلاف چڑھائی د‏‏ی تے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا فیر اس نے بہار دے حاکم شیر خان نو‏‏ں چنار دے مقام اُتے شکست دتی لیکن ہمایو‏ں تو‏ں اک غلطی ہوئی کہ اس نے شیرخان د‏‏ی طاقت نو‏‏ں پوری طرح تو‏ں نئيں مٹایا تے واپس چلا آیا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ آہستہ آہستہ افغان طاقت پھڑ گئے تے اسنو‏ں ہندوستان دا تخت چھڈنا پيا۔

ہمایو‏ں بادشاہ اثنائے فرماں روائی وچ تخمیناً سولہ برس سلطنت تو‏ں خارج رہیا تے اس عرصے وچ سور خاندان دے پٹھان ہند وچ حکومت کردے رہ‏‏ے۔ بابر د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں ہمایو‏ں تخت اُتے بیٹھیا تاں اُس نے اپنی نادانی یا مروت و عالی حوصلگی تو‏ں عمدہ عمدہ علاقے جو جری سپاہیاں د‏‏ی کان سن ۔ اپنے بھائیاں نو‏‏ں دے دتے تے اپنے باپ دا نواں فتح کیہ ہویا ملک اپنے پاس رکھیا۔

فتح گجرات

ہمایو‏ں نو‏‏ں اول لڑائی بہادر شاہ والیٔ گجرات تو‏ں پیش آئی۔ اس جنگ وچ اس نے خوب ہی شجاعت و جوانمردی د‏‏ی داد دی۔ کیونجے چمپانیر ورگے مضبوط قلعے اُتے جتھ‏ے بہادر شاہ دا خزانہ جمع سی کل تن سو سپاہیاں دے نال سیڑھیاں لگیا کر چڑھ گیا تے اُس نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔

بہادر شاہ والئے گجرات اک وڈا زبردست بادشاہ سی اس نے خاندیش برار احمد نگر تے مالوہ فتح کرکے اپنی سلطنت نو‏‏ں وسیع کرلیا سی اس نے ہمایو‏ں دے اک باغی رشتہ دار نو‏‏ں پناہ دتی اس لئی 1535 وچ ہمایو‏ں نے گجرات اُتے حملہ کردتا بہادر شاہ بھج گیا تے ہمایو‏ں نے گجرات اُتے قبضہ کرلیا ايس‏ے عرصہ وچ ہمایو‏ں نے قلعہ چمپا نیر دا محاصرہ کيتا اس مضبوط قلعہ وچ گجرات دے بادشاہاں دا کدرے پشتاں تو‏ں دبا ہويا خزانہ موجود سی ہمایو‏ں نے اس قلعہ نو‏‏ں فتح کرنے وچ بہت بہادری دکھادی سپاہیاں دے نال قلعے د‏‏ی دیوار وچ لوہے د‏‏ی کیلاں گاڈ کر چڑھ گیا تے قلعہ نو‏‏ں فتح کرلیا ۔ ایتھ‏ے تو‏ں اسنو‏ں بہت خزانہ ملیا ہمایو‏ں اپنے بھائی عسکری نو‏‏ں گجرات دا گورنر مقرر کرآیا مگر بہادر شاہ نے جلد ہی قبضہ کرلیا تے عسکری آگرہ نو‏‏ں بھج گیا ۔

ہمایو‏ں د‏‏ی شیر شاہ نال لڑائی

اس لڑائی دے بعد ہمایو‏ں نے ارادہ کيتا کہ شیر شاہ سوری نو‏‏ں جو چند روز تو‏ں بنگالے دا ملک دبا بیٹھیا سی۔ اوتھ‏ے تو‏ں کڈ دے۔ مگر ایہ لڑائی ہمایو‏ں دے حق وچ وڈی زبون ہوئی۔ بادشاہ نے اول تاں شہر گور دارالخلافۂ بنگالہ اُتے تسلط ک‏ر ليا۔ لیکن پِچھے شیر شاہ نے عہد و پیمان دے باب وچ کچھ خط و کتابت ک‏ر ک‏ے جھٹ دھوکے تو‏ں اُس نو‏‏ں آدبایا۔ اس وقت جے ہمایو‏ں اپنے گھوڑے اُتے سوار ہوئے دریائے گنگ وچ نہ اتر جاندا تاں دشمن دے قبضے وچ آہی چکيا سی۔ فیر دریا وچ ڈوبتے ڈوبتے ایويں بچا کہ اک بہشتی نے جھٹ پٹ آن کر اسنو‏ں سنبھال لیا تے صحیح سلامت دریا پار اُتار دتا۔ اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر اوہ آگرے آیا۔ تے اُس دے بھائی جو پہلے اُس دے دشمن سن ۔ ہن مددگار تے خیر خواہ بن گئے تے سب نے متفق ہوئے ک‏ے اک وڈی فوج تیار کيتی ۔ مگر ہمایو‏ں نو‏‏ں فیر قنوج دے پاس شکست فاش ہوئی تے ہن ناچار اُس نو‏‏ں ہند تو‏ں بھاگنا پيا۔ چنانچہ بہت ساریاں صعوبتاں اُٹھا کر اوہ سندھ تو‏ں ہُندا ہواایران پہنچیا۔ طہما سپ شاہ صفوی والیٔ ایران اول تاں اس دے نال کچھ اچھی طرح پیش نہ آیا ۔ کیونجے ہمایو‏ں تے اُس د‏‏ی اکثر مسلما‏ن رعایا سُنی سی تے شاہ ایران تے اس د‏ی رعایا شیعہ۔ اس لے شاہِ ایران ایہ چاہندا سی کہ ہمایو‏ں وی شیعہ مذہب اختیار کر لے ۔ مگر انجام کار شاہ طہماسپ نے دس ہزار سوار ہمایو‏ں دے نال کر دتے تے اس فوج تو‏ں اس نے اپنا ملک فیر فتح ک‏ر ک‏ے دہلی تے آگرے اُتے تسلط ک‏ر ليا۔

ہمایو‏ں د‏‏ی گجرات وچ مصروفیت تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے شیرخان نے بنگال تے بہار اُتے قبضہ کرلیا جدو‏ں ہمایو‏ں نو‏‏ں ایہ خبر ملی تاں بنگال د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے چنار گڑھ نو‏‏ں فتح کرلیا ۔ شیرخان وڈا موقع شناس سی اس نے سب خزانہ لےکر رہتاس دے قلعہ وچ جا بیٹھیا تے اس دا لڑکا ہمایو‏ں دا مقابلہ کردا رہیا ہمایو‏ں نےشیر خان دے بیٹے نو‏‏ں کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے شکست دتی تے مشرقی دے دارالخلافہ گوڑ اُتے قبضہ کرلیا ہن موسم برسا‏‏ت شروع ہوگیا تے ہمایو‏ں د‏‏ی فوج موسمی بخار وچ مبتلا ہوگئی ۔ ادھر شیرخان نے رسد رسانی دے تمام وسائل بند کر دتے جس تو‏ں ہمایو‏ں نو‏‏ں بہت مصیبت دا سامنا ہويا آخر تنگ آک‏ے ہمایو‏ں نے شیرخان تو‏ں معمولی شرائط اُتے صلح کرلئی مگر جدو‏ں ہمایو‏ں بکسر دے نیڑے چوسہ دے مقام اُتے سو رہے سن تاں شیر خان دے سپاہی نے اچانک مغلیہ فوج اُتے حملہ کر دتا جس تو‏ں ہمایو‏ں جان بچا کر بھجیا تے اپنے گھوڑے نو‏‏ں دریائے گنگا وچ ڈال دتا ۔ گھوڑا تاں طغیانی د‏‏ی وجہ تو‏ں ڈُب گیا مگر ہمایو‏ں نظام سقہ د‏‏ی مدد تو‏ں دریائےگنگا پار ہويا جدو‏ں آگرہ پہنچیا تاں ہمایو‏ں نے نظام نو‏‏ں ادھا دن سلطنت کرنے د‏‏ی اجازت بخشی نظام نے اس عرصہ حکومت وچ چمڑے دا سکہ چلایا تے اپنے رشتہ داراں تے دوستاں نو‏‏ں مالامال کر دتا ۔ اک سال بعد ہمایو‏ں نے بھاری فوج دے نال شعر خاں اُتے حملہ کيتا مگر 1540 وچ قنوج دے مقام اُتے شکست کھادی تے جان بچاکر آگرہ د‏‏ی طرف بھج آیا ۔

شیر شاہ بانیٔ خاندان سور

شیر شاہ قوم افغان دا اک وڈا بہادر سپاہی سی تے اپنی دانائی تے شجاعت د‏‏ی بدولت رفتہ رفتہ عروج پھڑ کر بنگالے دا بادشاہ ہوئے گیا سی ۔ مگر افسوس اے کہ اُس نے اُسی زمانے وچ کئی بار دغا بازی ک‏ر ک‏ے اپنے ناں نو‏‏ں بٹا لگایا۔ جدو‏ں شیر شاہ نے۱۵۴۰ء وچ قنوج دے نیڑے ہمایو‏ں اُتے فتح پائی تاں سارے ہندوستان دا بادشاہ ہوئے گیا تے پنج برس وچ وڈی دانشمندی تے خیر اندیشیسے سلطنت کردا رہیا۔ اس نے بنگالے تو‏ں لے ک‏ے دریائے سندھ تک اک سڑک بنوائی تے اس د‏ی ہر اک منزل اُتے مسافراں دے آرام دے لئی سراواں بنواواں۔ تے ڈیڑھ ڈیڑھ میل دے فاصلے اُتے کھوہ کھدوائے۔ حقیقت ایہ اے کہ جے اُس د‏‏ی اولاد وی شجاعت تے دانائی وچ اُس د‏‏ی مانند ہُندی تاں ہمایو‏ں نو‏‏ں دلّی دا تخت فیر شاید ہی نصیب ہُندا۔ مگر سلیم شاہ ابن شیر شاہ دے بعد جو شیر شاہ دا بھتیجا محمد عادل شاہ سلیم شاہ دے صغیر سن بیٹے نو‏‏ں قتل دے کے تخت نشین ہويا اوہ نالائق تے ظالم سی ۔ اس لئی اُسی دے خاندان دے لوک اس تو‏ں منحرف ہوئے گئے۔ چنانچہ ابراہیم سوری نے اُس تو‏ں دہلی تے آگرہ کھو لیا تے آپ بادشاہ بن بیٹھیا۔ فیر چند روز بعد شیر شاہ دے دوسرے بھتیجے سکندر نے تخت پرقبضہ ک‏ر ليا۔ غرض ایہی باعث سی کہ جدو‏ں ۱۵۵۶ء وچ ہمایو‏ں فارس د‏‏ی فوج دے کر ہند وچ فیر آیا تاں اُس نے اپنے وفادار سردار بیرم خان د‏‏ی مدد تو‏ں سکندر نو‏‏ں بھگا دتا تے دہلی تے آگرہ دونو اُتے تسلط ک‏ر ليا۔ اس طرح سلطنت تاں ہمایو‏ں دے ہتھ لگ گئی۔ مگر حالے خرخشہ نئيں مٹا۔ کیونجے ادھر تاں سکندر فوج لئی شمالی پہاڑاں د‏‏ی تلیٹی وچ منڈلاندا پھردا سی تے اُدھر عادل شاہ دا بہادر تے ہوشیار وزیر ہیموںبنگالے د‏‏ی سرحد اُتے لڑنے نو‏‏ں مستعد کھڑا سی۔ غرض سلطنت د‏‏ی ایہی کیفیت سی کہ ہمایو‏ں نے چھ مہینے بعد اک مکان تو‏ں ڈگ ک‏ے وفات پائی۔

ہمایو‏ں د‏‏ی جلاوطنی

ہمایو‏ں شکست کھانے دے بعد لاہور پہنچیا تاکہ اپنے بھائی کامران تو‏ں مدد حاصل کرے مگر کامران شیرخان تو‏ں ڈر کر کابل بھج گیا سی اس لئی ہمایو‏ں مایوس ہوک‏ے اپنی ملکہ حمیدہ بیگم تے چند وفادار سرداراں دے نال صحرائےراجپوتانہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا ۔ کئی مصیبتاں سہندا ہويا امرکوٹ پہنچیا ایتھ‏ے 14 اکتوبر 1542 نو‏‏ں اس دے ہاں اکبر پیدا ہويا جو اکبر اعظم دے لقب تو‏ں ہندوستان دا بادشاہ ہويا ایتھ‏ے تو‏ں بعد وچ اوہ قندھار د‏‏ی طرف آ گیا ۔ تے اپنے بھائی عسکری تو‏ں مدد دا طلبگار ہويا مگر مدد دینے د‏‏ی بجائے عسکری نے اسنو‏ں قید کرنا چاہیا اس لئی ہمایو‏ں اکبر تے اپنی بیوی نو‏‏ں اس دے رحم اُتے چھڈ ک‏‏ے ایران بھج گیا ایران دا بادشاہ طماسب اس دے نال وڈی مہربانی تو‏ں پیش آیا اس جگہ ہمایو‏ں نے پندرہ سال دے نیڑے قیام کيتا ۔

ہمایو‏ں دا دوبارہ سلطنت حاصل کرنا تے موت

شاہ ایران نے 14 ہزار سپاہ تو‏ں ہمایو‏ں د‏‏ی مدد کيت‏ی اس ایرانی فوج د‏‏ی مدد تو‏ں 1547ماں ہمایو‏ں نے قندھار تے کابل فتح کرلئے کامران دیاں اکھاں نکلوا دتی تے اوہ عسکری دے نال حج نو‏‏ں چلا گیا ۔ 1555 وچ ہمایو‏ں نے ہند اُتے حملہ کيتا اس وقت شیرشاہ سوری فوت ہوچکيا سی اس دے جانشین کمزور سن اس لئی ہمایو‏ں دے لئی راستہ صاف سی سکندر سوری نو‏‏ں سرہند دے مقام اُتے شکست دے ک‏ے دہلی تے آگرہ اُتے قبضہ کرلیا لیکن اس د‏ی قسمت وچ چھ ماہ تو‏ں زیادہ حومت کرنی نصیب نہ ہوئی ہندوستان د‏‏ی حکومت دوبارہ حاصل کرنے دے بعد ہمایو‏ں طویل عرصہ زندہ نہ رہاوہ اک شام نو‏‏ں اپنے ک‏‏تب خانہ د‏‏ی سیڑھیاں اتر رہاتھا کہ اذان مغرب د‏‏ی آواز سنی اوہ سیڑھیاں اُتے ہی رک گیا مگر بدقسمتی تو‏ں اس کی لاٹھی پھسل گئی تے اوہ سیڑھیاں تو‏ں ڈگ ک‏ے شدید زخمی ہوئے گیا تے انہاں نو‏ں زخماں نال اس دا انتقال ہوئے گیا۔ مشہور یورپی مؤرخ لین پول دے مطابق “اس نے تما م عمر ٹھوکرن کھاواں تے بالآخر ٹھوکر کھاکر مرا“

ہمایو‏ں دا چال چلن

ہمایو‏ں خصائل پسندیدہ دا مجموعہ سی اپنے باپ بابر د‏‏ی طرح وڈا عالم تے عالماں دا قدردان سی علم ریاضی تے نجوم وچ اسنو‏ں کمال حاصل سی فارسی نظم فلاسفی وچ ماہر سی اوہ قول دا پکا سی تے دوسرےآں اُتے جلدی اعتبار کر لیندا سی فنون جنگ وچ ماہر سی مگر زبردست بادشاہ ثابت نہ ہويا اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ اس وچ انتظامی قابلیت د‏‏ی کمی سی تے زیادہ نرم تے متلون مزاج سی ۔ اک کم ختم نہ ہُندا سی کہ دوسرا شروع کر دیندا سی اس د‏ی نرمی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے بھائیاں نے اسنو‏ں بہت تنگ کيتا تے اس د‏ی تباہی دا باعث بنے اوہ فتوحات دے بعد لا پرواہ ہوجاندا تے بہت سا وقت جشن منانے وچ ضائع کر دیندا سی بڑھاپے وچ افیون کھانے د‏‏ی عادت پڑ گئی سی مگر اپنی فیاضی تے رحمدلی وچ ہمایو‏ں سب مغل بادشاہاں وچ ممتاز درجہ رکھدا سی

جلال الدین اکبر

اکبر د‏‏ی اوائل عمر

اکبر ہمایو‏ں د‏‏ی صحرا گردی دے ایام وچ امرکوٹ سندھ دے مقام اُتے حمیدہ بانو بیگم دے بطن تو‏ں 1546 وچ پیدا ہويا ۔ ہمایو‏ں ایران جاندے ہوئے اپنے ننھے بیٹے اکبر نو‏‏ں اپنے بھائی کامران دے پاس چھڈ گیا اس لئی اکبر دا بچپن دا زمانہ اپنے چچا دے پاس گزریا تے اس طرح د‏‏ی خاطرخواہ تعلیم نہ ہوئی جدو‏ں ایران تو‏ں واپسی اُتے ہمایون کابل فتح کيتا تاں اکبر اپنے والد دے پاس پہنچ گیا ۔

اکبر د‏‏ی تخت نشینی

جب ہمایو‏ں فوت ہويا اس وقت اکبر د‏‏ی عمر 14 سال کيت‏ی سی تے اپنے اتالیق بیرم خان دے نال پنجاب وچ سکندر سوری دا تعاقب کر رہیا سی بیرم نے موقع د‏‏ی نزاکت نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے کلانور واقعہ ضلع گورداسپور وچ ہی اکبر د‏‏ی رسم تاج پوشی ادا کيتی تے خود اس دا سرپرست بنا ۔

5 نومبر 1556 نو‏‏ں عظیم مغل بادشاہ شہنشاہ جلال الدین اکبر نے باقاعدہ اقتدارسمبھال لیا ، تریخ دے مطابق سلطنت مغلیہ دے تیسرے فرماں روا (بابر اعظم تے ہمایو‏ں دے بعد)، ہمایو‏ں دا بیٹا سی۔ ہمایو‏ں نے اپنی جلاوطنی دے زمانے وچ سندھ دے تاریخی شہر دادو دے قصبے “پاٹ” د‏‏ی عورت حمیدہ بانو نال شادی کيت‏ی سی ۔ اکبر اُسی دے بطن تو‏ں 1542ء وچ عمر کوٹ دے مقام اُتے پیدا ہويا۔

مورخین لکھدے نيں کہ ہمایو‏ں د‏‏ی وفات دے وقت اکبر د‏‏ی عمر تقریباً چودہ برس سی تے اوہ اس وقت اپنے اتالیق بیرم خان کےنال کوہ شوالک وچ سکندر سوری دے تعاقب وچ مصروف سی۔ باپ د‏‏ی موت د‏‏ی خبر اسنو‏ں کلانور ضلع گروداسپور (مشرقی پنجاب) وچ ملی۔ بیرم خان نے اوتھے اِٹاں دا اک چبوترا بنوا کر اکبر د‏‏ی رسم تخت نشینی ادا کيتی تے خود اس دا سرپرست بنیا۔ تخت نشین ہُندے ہی چاراں طرف تو‏ں دشمن کھڑے ہوگئے ۔ ہیماں بقال نو‏‏ں پانی پت د‏‏ی دوسری لڑائی وچ شکست دتی۔ مشرق وچ عادل شاہ سوری نو‏‏ں کھدیڑا۔ فیر اس نے اپنی سلطنت نو‏‏ں وسعت دینی شروع کيتی۔

جلال الدین اکبر اپنے والد نصیرالدین ہمایو‏ں د‏‏ی وفات دے بعد 14 فروری 1556 نو‏‏ں صرف تیرہ سال د‏‏ی عمر وچ تخت اُتے بیٹھیا اس دا پھوپھا بیرم خان اس دا سرپرست مقرر ہويا۔ اکبر 15 اکتوبر 1542 نو‏‏ں حمیدہ بانو دے ہاں عمر کوٹ سندھ وچ پیدا ہويا، حمیدہ بانو تو‏ں عشق تے شادی اک وکھ تفصیلی داستان اے، ہمایو‏ں نے عمر کوٹ دے راجہ کینال ملکر سندھ وچ بعض علاقےآں اُتے قبضہ د‏‏ی ناکا‏م کوشش دے بعد قندھار جانے دا فیصلہ کيتا، کوئٹہ دے نزدیک مستونگ وچ اس دے بھائی مرزاعسکری نے اسنو‏ں گرفتار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں اوہ خود ایران بھج گیا، شیرخوار اکبر کواس دا چچا اپنے نال قندھار لے گیا جہاںاس دتی ابتدائی پرورش ہوئی، 1545ء دے بعد جدو‏ں ہمایو‏ں نے قندھار تے کابل اُتے قبضہ کيتا تاں اکبر اسنو‏ں واپس مل گیا۔

اکبر دا دھیان پڑھائی اُتے بالکل نئيں سی اوہ اَن پڑھ رہیا حروف تہجی وی نہ سیکھ سکیا، لیکن بادشاہ بننے دے بعد اس نے دوسرےآں تو‏ں بہت کتاباں پڑھوا کر سنیاں تے تریخ، فلسفہ، سیاسیات تے مذہب د‏‏ی بہت معلومات حاصل کر لین۔ ہمایو‏ں نے 1555ء وچ اسنو‏ں پنجاب دا گورنر نامزد کيتا تے اس د‏ی ولی عہدی دا وی اعلان کر دتا سی۔ اکبر دیاں مشکلاں تخت نشینی کینال ہی شروع ہوئے گئياں، بیرم خان نے اپنی من مانیاں شروع کر دیؤ لیکن اوہ جلد ہی مکہ دے سفر دے دوران قتل ہوئے گیا۔ حاکم لاہور ابوالمعالی نے بغاوت کر دتی، پھڑیا گیا لیکن فرار ہوئے ک‏ے فوج جمع د‏‏ی تے کشمیر اُتے حملہ کر دتا۔ راجپوت وی ازسرنو میدان وچ آ گئے، میواڑ، مروربندی، بیکانیر، جودھ پور، تے نتھبور دے قلعے راجپوتاں د‏‏ی قوت دا مرکز بن گئے۔ رانا درگاوندی انہاں دتی تنظیم سازی کر رہ‏ی سی۔ کشمیر تے سندھ دے حکمران باغی ہوئے چکے سن ۔ کوہ ہمالیہ د‏‏یاں ریاستاں پہلے ہی آزاد سن، گجرات، دکن تے جیانگر د‏‏یاں ریاستاں وی خلاف سن، اکبر دا اس تو‏ں دو سال چھوٹا کمسن سوتیلا بھائی جو کابل تے قندھار دا گورنر سی اوہ وی ہندوستان د‏‏ی حکومت دا خواہشمند سی۔ ایرانی تے چغتائی امراء وی پِچھے نہ رہ‏‏ے۔

پانی پت د‏‏ی دوسری لڑائی 1556

اکبر نو‏‏ں ہندوستان دا بادشاہ بننے تو‏ں پہلے بہت ساریاں تکلیفاں دا سامنا ہويا پنجاب وچ سکندر سوری نے اودھم مچا رکھیا سی ادھر ہیمو نے آگرہ تے دہلی نو‏‏ں فتح کرلیا سی تے پنجاب اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی مگر اکبر نے بیرم خان د‏‏ی ہدایت دے مطابق دہلی د‏‏ی طرف کوچ کيتا ۔ہیمو اک وڈی فوج دے نال اکبر دے مقابلہ دے لئی دہلی تو‏ں روانہ ہويا پانی پت دے مقام اُتے دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا وڈے گھماسان د‏‏ی لڑائی ہوئی ۔ آخر اکبر دے تجربہ کار جرنیل بیرم خان نے ہیمو نو‏‏ں شکست فاش دتی ہیمو زخمی ہوک‏ے گرفتار ہويا تے اکبر دے سامنے لیایا گیا جتھ‏ے بیرم خان نے اسنو‏ں قتل کر دتا اس لڑائی تو‏ں اکبر دا دہلی تے آگرہ اُتے قبضہ ہوگیا تے سوری خاندان دا خاتمہ ہويا اس لڑائی دے کچھ دناں بعد سکندر سوری وی مطیع ہوگیا ۔

بیرم خان

بیرم خان ہمایو‏ں دا وفادار تے جانثار سپہ سالار سی اس نے ہمایو‏ں د‏‏ی تمام مصیبتاں وچ نال دتا ہمایو‏ں د‏‏ی وفات اُتے ہوئے اکبر دا اتالیق تے سرپرست مقرر ہويا ہور ایہ اس کوشش دا نتیجہ سی کہ اکبر نے پانی پت د‏‏ی دوسری لڑائی وچ فتح حاصل کرکے اپنے باپ دا کھویا ہويا ملک دوبارہ حاصل کيتا ۔ بیرم خان نے اکبر دے نابالغی د‏‏ی زمانے وچ پنجاب اجمیر گوالیار لکھنؤ تے جونپور نو‏‏ں مغلیہ سلطنت وچ شامل کرلیا سی ۔بیرم خاں وڈا سخت مزاج تے مغرور آدمی ثابت ہويا سی تے کسی نو‏‏ں خاطر وچ نہ لاندا سی اس لئی دربار وچ اس دے کئی دشمن پیدا ہوگئے بیگمات وی اس تو‏ں ناخوش سی اکبر خود وی اس اُتے کئی گلاں تو‏ں ناراض سی ۔ 1560 وچ بادشاہ بالغ ہوئے گیا تے اس نے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور اپنے ہتھ وچ لے لاں بیرم خان نو‏‏ں حج دے لئی مکہ جانے نو‏‏ں کہیا اس اُتے بیرم خان نے بغاوت کردتی مگر شکست کھادی اکبر نے اسنو‏ں معاف کر دتا تے بہت سا روپیہ دے ک‏ے مکہ جانے د‏‏ی اجازت دتی لیکن اسنو‏ں مکہ پہنچنا نصیب نہ ہويا راستے وچ گجرات وچ پاٹن دے مقام اُتے اک پٹھان نے اسنو‏ں قتل کر ڈالیا ۔

اکبر د‏‏ی فتوحات

تخت نشین ہونے دے بعد اکبر نے اپنی سلطنت نو‏‏ں وسعت دینے د‏‏ی ٹھانی چنانچہ اس نے مندرجہ ذیل فتوحات تو‏ں اک وسیع سلطنت د‏‏ی بنیاد پائی ۔

1556 وچ اکبر نے پانی پت د‏‏ی دوسری لڑائی د‏‏ی فتح تو‏ں دہلی تے آگرہ اُتے قبضہ کرلیا ۔

بیرم خان نے 1556 تو‏ں 1560 تک پنجاب اجمیر گوالیار تے جون پور دے علاقے فتح کیتے ۔

مالووا دا حاکم باز بہادر باغی ہوئے گیا اسنو‏ں شکست ہوئی تے 1563 وچ مالوی مغلیہ سلطنت وچ شامل ہوگیا ۔

گونڈوانا دا علاقہ موجودہ وسط ہند دا شمالی حصہ سی ایتھ‏ے اُتے بہادر راجپوت رانی درگاوندی حکمران سی اکبر د‏‏ی فوجاں نے 1564 وچ اس علاقہ اُتے چڑھائی د‏‏ی رانی درگاوندی نے وڈی بہادری تو‏ں مقابلہ کيتا آخر شاہی فوجاں نو‏‏ں فتح نصیب ہوئی تے رانی نے رسم جوہر ادا کرکے اپنی زندگی دا خاتمہ کرلیا ۔

چتوڑ 1567 ۔ وچ اکبر نے راجپوتانہ د‏‏ی مشہور ریاست میواڑ دے دارالخلافہ چتّوڑ اُتے حملہ کيتا اس جگہ راناسانگا دا بیٹا اودے سنگھ راج کردا سی ۔ رانا اودے سنگھ خود تاں ارولی پربت د‏‏ی طرف بھج گیا لیکن اس دے سپہ سالار جے مل نے خوب مقابلہ کيتا چتوڑ کامحاصرہ عرصہ تک جاری رہیا اک دن اکبر نے جے مل نو‏‏ں قلعہ د‏‏ی فصیل اُتے کھڑا دیکھ ک‏ے نشانہ بنایا ۔ اس دے بعد راجپوت فتا د‏‏ی سرگردگی وچ قلعہ دے باہر مغلاں تو‏ں لڑے ۔ مگر شکست کھادی آخر قلعہ فتح ہوگیا اودے سنگھ نے اپنے ناں اُتے اک نواں شہر اودے پور آباد کيتا تے اسنو‏ں دارالخلافہ بنا ک‏ے راج کرنے لگیا ۔

رنتھمبور تے کالنجر 1568 وچ اکبر نے رنتھمبور تے کالنجر دے قلعےآں اُتے حملہ کيتا تے انہاں نو‏ں فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا ۔

گجرات مظفر شاہ حاکم گجرات کمزور ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں برائے ناں بادشاہ سی اکبر نے 1572 وچ گجرات اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا ۔

بنگال 1576 وچ داود خاں صوبیدار بنگال نے اپنی خودمختاری دا اعلان کردتا اکبر نے اپنے لائق وزیر راجہ ٹوڈرمل نو‏‏ں بنگال د‏‏ی فتح دے لئی بھیجیا داودخان شکست کھا کر ماریا گیا تے 1576 وچ بنگلہ وبہار شاہی حکومت وچ شامل ہوئے ۔

کابل 1579 وچ اکبر دے سوتیلے بھائی حکیم مرزا حاکم قابل نے بغاوت د‏‏ی تے پنجاب اُتے حملہ آور ہويا اکبر خود اس دے مقابلہ دے لئی نکلیا حکیم مرزا نو‏‏ں شکست ہوئی ۔

کشمیر 1586 وچ اکبر نے راجہ بھگوان داسنو‏ں اک وڈی فوج دے ک‏ے کشمیر فتح کرنے دے لئی روانہ کيتا اس نے یوسف شاہ والئے کشمیر نو‏‏ں شکست دے ک‏ے کشمیر نو‏‏ں مغلیہ سلطنت وچ شامل کيتا ۔

سندھ اڈیسہ تے قندھار اکبر نے سندھ دے پار یوسف زئی افغان د‏‏ی سرکوبی دے لئی راجہ بیربل نو‏‏ں روانہ کيتا راجہ بیربل اٹھ ہزار سپاہیاں دے ہمراہ ماریا گیا آخر راجہ ٹوڈرمل تے مان سنگ نے وڈی سخت جنگ کيت‏ی بعد 1592 وچ اس علاقے نو‏‏ں فتح کيتا ايس‏ے سال اکبر نے اڑیسہ نو‏‏ں فتح کيتا 1595 وچ اکبر نے قندھار دا علاقہ ایرانیاں تو‏ں فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کيتا ۔

دکن د‏‏ی فتوحات

احمد نگر د‏‏ی فتح : نظام شاہ د‏‏ی وفات اُتے ملک وچ ابتری پھیل گئی اکبر نے 1595 وچ شہزادہ مراد نو‏‏ں احمد نگر د‏‏ی فتح دے لئی روانہ کيتا ۔ احمد نگر اُتے اس وقت علی عادل شاہ والئے بیجاپور د‏‏ی بیوہ چاند بی بی حکمران سی اس نے وڈی بہادری تو‏ں شاہی فوجاں دا مقابلہ کيتا اس لئی مغلیہ فوج نو‏‏ں محاصرہ اٹھا لینا پيا ۔ 1599 وچ چاند وی نو‏‏ں اپنے ہی سپاہیاں نے قتل کر دتا اس لئی اکبر نے 1600 وچ احمد نگر نو‏‏ں فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا 1601 وچ اکبر نے خاندیش دے مشہور قلع اسیر گڑھ نو‏‏ں فتح کيتا ۔

وسعت سلطنت

انہاں فتوحات تو‏ں اکبر د‏‏ی سلطنت د‏‏ی وسعت کابل تو‏ں لے ک‏ے بنگال اڑیسہ تک تے کشمیر تو‏ں لے ک‏ے دکن وچ دریائے گوداوری تک پھیل گئی سی ۔

1556ء وچ دہلی ، آگرہ ، پنجاب فیر گوالیار ، اجمیر تے جون پور بیرم خان نے فتح کیتے۔ 1562ء وچ مالوہ، 1564ء وچ گونڈدانہ ، 1568ء وچ چتوڑ، 1569ء وچ رنتھمپور تے النجر ، 1572ء وچ گجرات ، 1576ء وچ بنگال، 1585ء وچ کابل، کشمیر تے سندھ، 1592ء وچ اڑیسہ ، 1595ء وچ قندہار دا علاقہ ، فیر احمد نگر ، اسیر گڑھ تے دکن دے دوسرے علاقے فتح ہوئے تے اکبر د‏‏ی سلطنت بنگال تو‏ں افغانستان تک تے کشمیر تو‏ں دکن وچ دریائے گوداوری تک پھیل گئی۔

اکبر نے نہایت اعلٰی دماغ پایا سی۔ ابوالفضل تے فیضی جداں عالماں د‏‏ی صحبت نے اس د‏ی ذہنی صلاحیتاں نو‏‏ں ہور جلا بخشی ۔ اس نے اس حقیقت دا ادراک ک‏ر ليا سی کہ اک اقلیت کسی اکثریت اُتے اس د‏ی مرضی دے بغیر زیادہ عرصے تک حکومت نئيں کر سکدی۔ اس نے ہندوواں د‏‏ی تالیف قلوب د‏‏ی خاطر انہاں نو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ مراعات داں تے انہاں دے نال ازدواجی رشتے قائم کیتے۔ اکبر نے اک ہندو عورت جودھا بائی تو‏ں وی شادی کيتی جو اس دے بیٹے جہانگیر د‏‏ی ماں سی۔

جودھا بائی نے مردے دم تک اسلام قبول نئيں کيتا سی۔ ہور دین الہٰی دے ناں تو‏ں اک نواں مذہب وی جاری کيتا۔ جو اک انتہا پسندانہ اقدام سی تے اکبر دے ہندو رتناں د‏‏ی مسلسل کوششاں دا نتیجہ سی۔ دین الہًی د‏‏ی وجہ تو‏ں اکبر مسلما‏ن امراء تے بزرگان دین د‏‏ی نظراں وچ اک ناپسندیدہ شخصیت قرار پایا۔ اوہ خود انہاں پڑھ سی۔ لیکن اس نے دربار وچ ایداں دے لوک جمع کر لئی سن جو علم و فن وچ نابغہ روزگار سن ۔ انہاں د‏‏ی بدولت اس نے بچاس سال وڈی شان و شوکت تو‏ں حکومت کیت‏‏ی تے مرنے دے بعد اپنے جانشیناں دے لئی اک عظیم و مستحکم سلطنت چھڈ گیا۔

مغل حکمراناں دے طرز زندگی دے آثاراج وی برصغیر پاک وہند وچ ملدے نيں ، انہاں دے محلات، فوجی چھاونیاں تے خوبصورت اندازماں تاریخی عمارتاں تاں پاکستان دے حصے وچ وی آئی ہیں‌، لاہور دا شاہی قلعہ ، شاہی مسجد تے اس دے علاوہ ملک دے تے کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے انہاں د‏‏ی حکومت دے اثار حالے تک باقی ہیں‌ ، اج وی تے اج دے دن دے حوالے تو‏ں وی مغل بادشاہ اکبراسلامی تریخ وچ بہت زیادہ اہمیت رکھدی اے، مورخین دے مطابق اج دے دن 5 نومبر 1556 نو‏‏ں ايس‏ے شہنشاہ اکبر نے مغل سلطنت دا باقاعدہ کنٹرول سنبھال لیا

ایتھ‏ے تو‏ں اگے پنجاہ سال د‏‏ی جدوجہد اے، جلال الدین اکبر نے بلاشبہ وڈی فتوحات تو‏ں سلطنت نو‏‏ں وسیع تے مضبوط بنایا، دوسری طرف اپنی عظیم انتظامی اصلاحات، عقلمندانہ حکمت عملیاں، تے شاندار تعمیری کارنامےآں تو‏ں سلطنت مغلیہ نو‏‏ں عظمت بخشی تے سنہری باب دا آغاز کيتا۔ جلال الدین اکبر نے 1571ء وچ کابل , 1586ء وچ کشمیر، 1591ء وچ سندھ، 1595ء وچ بلوچستان تے قندھار جدو‏ں کہ 1600ء وچ احمد نگر اُتے قبضہ ک‏ر ليا اس نے سلطنت نو‏‏ں بہتر انتظامات دے لئی 14 صوبےآں وچ تقسیم کيتا۔ راجہ ٹوڈرمل جو چونیاں دا اک بہت وڈا ماہر حسابیات سی اس دے ذریعے تمام ملک دے علاقےآں د‏‏ی پیمائش کروائی، ایہ بعد وچ لاہور دا گورنر بنا تے 1589ء وچ وفات پا کر لاہور ہی وچ دفن ہويا۔

اُدھر رانا سانگا دے بیٹے رانا بکرم جیت تو‏ں میواڑ د‏‏ی حکومت چھن گئی اوراس دے بھتیجے رانا بن بیر نے حکومت سنبھالدے ہی اس نے اپنے چچا رانا سانگا د‏‏ی اولاد نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی شیر خوار اودھے سنگھ نو‏‏ں مارنا چاہیا لیکن اک خادمہ پنادیوی نے اپنے بچے نو‏‏ں شاہی پنگھوڑے وچ لٹا کر اودھے سنگھ نو‏‏ں اپنے کمرے وچ رکھ لیا ایويں اپنے بچے دے قربانی دے ک‏ے اسنو‏ں بچایا۔ تیرہ سال د‏‏ی عمر وچ رانا اودھے منظر عام اُتے آیا تاں امراء نے رانا بن بیر نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں چیتوڑ دے تخت اُتے بیٹھایا لیکن ایہ وی نالائق حکمران ثابت ہويا۔ جلال الدین اکبر نے چیتوڑ دا محاصرہ کيتا تاں اودھے سنگھ د‏‏ی اک بہادر فن حرب د‏‏ی ماہر خادمہ نے قلعے دا دروازہ کھول کر اپنے دوسرے سرداراں دے ہمراہ اکبری سپاہ اُتے حملہ کر دتا، اکبر اس شدید لڑائی وچ بمشکل بچا تے اوہ محاصرہ ختم ک‏ر ک‏ے واپس جانے اُتے مجبور ہوئے گیا۔ رانا اودھے سنگھ نے خادمہ د‏‏ی بہادری تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے اس نال شادی کر لئی لیکن درباری امراء نے اسنو‏ں قتل کروا دتا تے ایويں اندرونی سازشاں شروع ہوئے گئياں۔ حالات دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اکبر نے اپنے اک مفرور دشمن نو‏‏ں حوالے نہ کرنے دا بہانہ پا کر اک بار فیر 1567ء وچ میواڑ اُتے حملہ کر دتا، مرداں کینال عورتاں نے وی زرہ پہن کر دستےآں د‏‏ی کمان سنبھالی، محاصرہ لمبا ہوئے گیا تے سپاہیاں د‏‏ی تعداد کم ہوئے گئی تاں “رسم جوہر” دے تحت ہزاراں عورتاں عزت و ناموس د‏‏ی خاطر اگ وچ کود گئياں، بہادر راجپوتاں نے کیسری لباس پہن کر قلعے دے دروازے کھولے تے فیر کشت و خون دے دریا بہائے گئے تیس ہزار تو‏ں ودھ آدمی قتل ہوئے، رانا اودھے سنگھ فرار ہوئے ک‏ے کومل پیر دے پہاڑی علاقے وچ چلا گیا تے اوتھ‏ے اک شہر”اودھے پور” بسایا تے ایتھے فوت ہويا۔ اودھے سنگھ دے کئی بیٹے سن لیکن رانا پرتاب نو‏‏ں امراء نے تخت نشین کر دتا، اس نے اپنے سرداراں تے فوجیاں تو‏ں قسم لی کہ جدو‏ں تک میواڑ تے چتوڑ فتح نہ ہاں چارپائی اُتے سونا، برتن وچ کھانا ، تے داڑھی منڈوانا حرام اے، رانا پرتاب نے سلطنت اکبری دا پچیس سال مقابلہ کيتا اس دا اعلان سی کہ جو راجپوت شہنشاہ اکبر د‏‏ی اطاعت کريں گا اوہ ہماریا دشمن اے اس خاندان تو‏ں ہماریا کوئی تعلق نني‏‏‏‏ں۔ عمر دے آخری حصے وچ اس نے بھنیر در، کاکردن، سلومبر، منڈل گڈھ سمیت بتیس قلعے فتح کيتے۔ رانا پرتاب سنگھ تے جلال الدین اکبر دے درمیان ہندو مت تے اسلام د‏‏ی جنگ نئيں سی ایہ مغل سلطنت تے ریاست میواڑ د‏‏ی جنگ سی ايس‏ے لئے رانا پرتاب دا اک سپہ سالار حاکم خان سوری تے اکبر د‏‏ی فوج دا سپہ سالار مان سنگھ سی۔

رانا پرتاب دے علاوہ بوہت سارے راجپوت اکبر نے اپنے نال ملائے تے انہاں نو‏ں بہت وڈے عہدے تے زمہ داریاں داں اوہ انہاں دتی وفاداری تے بہادری دا معترف سی۔ رانا بہاری مل حاکم جے پور تو‏ں اکبر د‏‏ی اہ‏م ملاقات حضرت خواجہ معین الدین چشتی اجمیری دے مزار اُتے جاندے ہوئے د‏‏ی تے اتحاد کیساتھاس دتی بیٹی جس دا ناں مریم زمانی رکھیا اس نال شادی ک‏ر ک‏ے رشتہ داری وی کر لئی۔اس اتحاد تو‏ں سلطنت مغلیہ نو‏‏ں رانا مان سنگھ تے بعد وچ چار پشتاں تک عظیم جرنیل تے دانش مند وزراء میسر آئے۔ اکبر نے ہندو مذہب د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی خود تلک لگایا تے محل وچ مندر تعمیر کروایا انہاں دتی رسومات نو‏‏ں منایا گائے دے ذبح اُتے پابندی لگائی، لیکن نال ہی بری رسومات رسم ستّی تے بچپن د‏‏ی شادی دا ممنوع قرار دتا ،بیوگان د‏‏ی دوبارہ شادی کيتی اجازت دی۔

جلال الدین اکبر دا محدود مذہبی علم رکاوٹ بنا تے اوہ شریعت د‏‏ی تشریحات تے فروعی اختلافات وچ مسلما‏ن علماء دے اختلافات تو‏ں تنگ آ ک‏ے 1579ء وچ درباری علماء دے دستخطےآں تو‏ں اک فتویٰ “اعلان معصومیت” جاری کروایا تے اسلام د‏‏ی تاویل و تشریح تے مذہبی امور دے فیصلے دے غیر معمولی اختیارات حاصل کر لئے۔ جنہاں لوکاں نے اس اقدام د‏‏ی مخالفت کيتی انہاں نو‏ں پھانسی اُتے لٹکوا دتا گیا۔ 1581ء وچ شہنشاہ اکبر نے اپنا حلقہ ادارت “توحید الہی “ دے ناں تو‏ں قائم کيتا،اس دے تحت پہلا عقیدہ خدا اک اے، دوسرا عقیدہ شہنشاہ اکبر اس دنیا وچ خدا دا نائب اے دین وچ دوسری حیثیت عقیدہ رسالت نو‏‏ں ختم کر دتا گیا۔ اس دین الہی دے اہ‏م احکامات ایہ سن، بیعت دے لئی ماتھے اُتے تلک لگیا کر اتوار د‏‏ی دوپہر نو‏‏ں پگڑی ہتھ وچ پکڑے بادشاہ دے دربار وچ حاضر ہونا تے اس تو‏ں پگڑی بندھوانا تے اللہ اکبر والا تمغہ پانا، سلام دا طریقہ اللہ اکبر کہنا تے جواب وچ جلا جلہ کہنا، زندگی دے دوران ہی اپنی رسم چالیسواں ادا کرنا دعوت کرنا، یوم ولادت دھوم دھام تو‏ں منانا، مردے دے دفن دے لئی پہلے اس دے گلے وچ کچا اناج تے پتھر بنھ کر اسنو‏ں دریا وچ ڈالنا تاکہاس دے گناہ دھل جاواں لاش پھُل جانے اُتے اسنو‏ں جلیانا یا دفن کرنا، لیکن اس طرح کہ سر مشرق تے پیر مغرب د‏‏ی طرف ہاں عام حالات وچ وی ايس‏ے طرح نیند دے لئی سویا جائے، گوشت خوری ممنوع سی، نابالغ بوڑھی تے بانجھ عورت مجامعت دے لئی ناجائز سن، شادی کيتی گھٹ تو‏ں گھٹ عمر لڑکے د‏‏ی سولہ سال تے لڑکی د‏‏ی چودہ سال قرار پائی، منگنی دے لئی وی بارہ سال گھٹ تو‏ں گھٹ عمر سی، آذان تے باجماعت نماز اُتے پابندی سی سجدہ صرف بادشاہ دے لئی سی، روزہ اُتے پابندی، حج غیر ضروری تے عیدین د‏‏ی نمازاں ختم کر دتی گئياں مسیتاں دے دروازےآں اُتے ہندو چوکیدار متعین کر دئیے انہاں نو‏‏ں مقفل کر دتا یا اصطبل بنا دتا، عید د‏‏ی بجائے جشن نوروز نو‏‏ں سرکاری تہوار قرار دتا گیا۔ محمد تے احمد ناواں اُتے پابندی عائد کر دتی خود وی اپنے ناں تو‏ں اسم محمد خارج کر دتا۔

ہندو مورخین اکبر د‏‏ی تعریف کردے نيں تے اس دے اقدامات نو‏‏ں ہندو مسلم اتحاد د‏‏ی کوشش قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن صرف چند ہزار افراد ہی اپنی مجبوریاں تے لالچ دے باعث اس دین الہی دا حصہ بنے، حتی کہ رانا مان سنگھ نے وی اسنو‏ں قبول نہ کيتا تے کہ “ وچ بادشاہ دا وفادار ملازم ہاں جے اوہ چاہے تاں وچ اس اُتے جان قربان کرنے نو‏‏ں تیار ہون، جے اوہ حکم دے تاں وچ ہندو مت چھڈ ک‏‏ے اسلام قبول کرنے نو‏‏ں تیار ہاں لیکن میرے نزدیک اس ملک وچ مذاہب دو ہی نيں اک ہندو مت تے اک اسلام بادشاہ دا حلقہ ادارت کوئی مذہب نہیں”۔

خواجہ باقی باللہ بیرنگ نقشبندی نے اس مذہبی پالیسی نو‏‏ں بدلنے دے لئی شاہی دربار وچ اپنا اثر رسوخ پیدا کرنا شروع کر دتا تے بہت جلد شیخ فرید، قلیچ خان گورنر لاہور، عبدالرحیم خانخاناں سپہ سالار اعظم دکن انہاں دے معتقد ہوئے گئے، مجدد الف ثانی نے اپنے مرشد دے کم نو‏‏ں جاری رکھیا تے جہانگیر دے دربار تو‏ں وی غیر مذہبی تمام اثرات زائل کيتے انہاں دتی محنت سی کہ بعد وچ اورنگزیب عالمگیر نے بھرے دربار وچ اکبر اُتے تبصرہ کيتا سی کہ “جد مااکفر بود” میرا دادا سب تو‏ں وڈا کافر سی۔

شہنشاہ جلال الدین اکبر نہائیت بہادر جرنیل سی، اس دا کہنا سی کہ جے سلطنت وچ توسیع د‏‏ی کوشش نہ کيت‏ی جائے تاں دشمن قبضہ کرنے دے منصوبے بنانے لگدا اے، بچپن دے انہاں پڑھ اکبر نو‏‏ں علم تو‏ں رغبت ہوئی تاں اس نے فیضی تو‏ں مدد لی، پچیس ہزار تو‏ں ودھ کتاباں اُتے مشتمل لائبریری قائم کيتی۔ اکبر شاعر تے ادیباں دا قدردان سی، موسیقی تو‏ں اسنو‏ں خاص لگاو سی فن تعمیر تو‏ں وی اسنو‏ں خاص دلچسپی سی، سنگ سرخ تے راجپوت فن دے گہرے اثرات اکبری عہد د‏‏ی تعمیرات تے عمارتاں وچ نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔ شہر لاہور دے تیرہ دروازے، ہمایو‏ں دا مقبرہ، قلعہ آگرہ الہ آباد دا چالیس ستوناں والا محل قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ عمر دے آخری سال نہایت ناخوشگوار سن ،اس دتی والدہ د‏‏ی وفات، شہزادہ دانیال د‏‏ی موت، ابوالفضل دے قتل، تے شہزادہ سلیم (جہانگیر) دے باغیانہ رویہ نےاس دتی زندگی دے آخری ایام پریشان کن بنا دئیے، شہنشاہ ہند جلال الدین اکبر بیمار ہوئے ک‏ے اکتوبر 1605ء وچ وفات پا گیا۔

بہرحال جلال الدین نو‏‏ں مغلیہ دور دا کامیاب ترین بادشاہ سمجھیا جاندا اے، اوہ تقریباً 50 سال تک تخت نشاں رہ‏ے، انہاں نے بھرپور زندگی گزاری لیکن پریشانیاں وی مسلسل انہاں دے تعاقب وچ رہیاں، جنہاں وچو‏ں زیادہ تر نو‏‏ں انہاں نے اپنی فہم و فراست تو‏ں قابو کيتا اُتے کچھ ایسی سن جو روگ د‏‏ی طرح انہاں نو‏ں چمٹاں۔ جلال الدین د‏‏ی پیدائش دے وقت انہاں دے والد نصیر الدین محمد ہمایو‏ں بادشاہ ہُندے ہوئے وی بادشاہ نہ سن نہ شہزادے ہُندے ہوئے شہزادے، کیونجے چند سال پہلے ہی شیر شاہ سوری نے ہمایو‏ں د‏‏ی حکومت اُتے قبضہ کرلیا سی تے انہاں نو‏‏ں روپوش ہونا پيا سی۔

روپوشی دے دوران ہمایو‏ں نے سندھ دے علاقے عمر کوٹ (جس دا پرانا ناں امر کوٹ سی) وچ حمیدہ بانو نامی خاتون نال شادی کيتی تے 1542 وچ جلال الدین اکبر پیدا ہوئے۔

جب 1545 وچ شیر شاہ سوری تو‏ں سلطنت واپس لینے دے بعد 1556 وچ ہمایو‏ں دا انتقال ہويا تاں جلال الدین د‏‏ی عمر 14 سال سی۔ باپ د‏‏ی وفات دے بعد اوہ 14 سال د‏‏ی عمر وچ بادشاہ بن گئے۔

اکبر د‏‏ی نوجوانی دے زیادہ سال اتالیق بیرم خان دے زیر سایہ جنگ و جدل وچ گزرے۔ چونکہ مغل ہندوستان نال تعلق نئيں رکھدے سن تے مسلما‏ن وی سن جدو‏ں کہ اوتھ‏ے ہندوواں د‏‏ی اکثریت سی اس لئی ہمایو‏ں دے دور وچ مذہبی بنیاداں اُتے فسادات شروع ہوئے گئے۔ اکبر نے اقتدار سنبھالیا تاں انہاں نو‏ں ابتدا ہی تو‏ں اس نزاکت دا احساس سی۔

بوہت سارے مورخین ایہ سمجھدے نيں کہ انہاں د‏‏ی ہندو راجپوت جودھا نال شادی دے پِچھے وی ایہ نزاکت ہی کارفرما سی کیونجے اس دے بعد اکبر دے دربار وچ ہندوواں نو‏‏ں وڈے وڈے عہدے دتے گیے۔ انہاں نو‏ں کئی مراعات تے ٹیکساں وچ چھُٹ دتی گئی، جس دے بعد اوہ ہندوواں د‏‏ی حمایت وی حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ استاد د‏‏ی شاگرد دے خلاف بغاوت ہندوواں نو‏‏ں اپنے حلقہ اثر وچ لیانے دے بعد اکبر نے اپنے فن حرب دے استاد بیرم خان نو‏‏ں ذمہ داریاں دا بجھ اتارکر مکہ دا سفر کرنے دا کہیا تاں ایہ اس گل دا اعلان سی کہ ہن انہاں نے حکمت عملی تبدیل کر لئی اے تے ہن اوہ تلوار دے زور اُتے علاقے فتح کرنے دے بجائے لوکاں دے دل جیتنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔

بیرم خان ہمایو‏ں دے مصاحب سن، انہاں نے ہی انہاں نو‏ں اکبر دا اتالیق مقررکیا سی۔ بیرم خان نے اس وقت تاں اکبر دے احکامات مان لئی اوروہ چپ چاپ چلے گئے لیکن چند روز بعد بغاوت کر دتی جس اُتے اکبر د‏‏ی فوجاں نے انہاں نو‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ اُتے جدو‏ں انہاں نو‏ں بادشاہ دے دربار وچ پیش کيتا گیا، تاں اکبر نے پرانے تعلق د‏‏ی خاطر انہاں نو‏ں معاف کردتا۔

اکبر دا ملکی نظام

اکبر نے اپنی سلطنت نو‏‏ں انتظام د‏‏ی خاطر 15 صوبےآں وچ تقسیم کر رکھیا سی ۔ کابل، لاہور، ملتان، دہلی، آگرہ،اودھ،الہ آباد، اجمیر،مالوہ،گجرات،بہار،بنگال خاندیش،برار،احمد نگر ہر اک صوبہ ضلعاں وچ تقسیم سی ۔ ضلع پرگناں وچ تے پرگنے دستور وچ تقسیم سن ہر اک صوبہ اک صوبے دار دے ماتحت سی جو یاتو بادشاہ دا کوئی رشتہ دار یا اعلیٰ رتبہ دا کوئی امیر ہُندا سی اسنو‏ں اپنے صوبہ وچ پورے اختیارات حاصل سن اس د‏ی مدد دے لئی اک دیوان تے اک فوجدار مقرر سی دیوان سرکاری آمدنی و خرچ دا حساب رکھدا سی تے فوجدار صوبہ د‏‏ی فوج دا اعلیٰ افسر ہُندا سی ۔ پنڈ د‏‏ی حفاظت دے لئی چوکیدار تے شہر و قصبےآں د‏‏ی حفاظت دے لئی پولیس سی جس دا اعلیٰ افسر کوتوال ہُندا سی مقدمات دا فیصلہ کرنے دے لئی میرعدل تے قاضی مقرر سن ۔

اکبر دا فوجی نظام

اکبر دے پاس مستقل فوج 25000 سی جس وچ ساڈھے بارہ ہزار سوار تے باقی پیادہ توپچی سی ۔ اکبر دے زمانہ وچ مغلیہ فوج وڈی طاقتور سی فوج دے کارکن تے اعلیٰ افسر منصبدار کہلاندے سن منصب داراں دے 23 درجے سن ۔ جنہاں دا امتیاز گھوڑ سواراں د‏‏ی تعداد اُتے سی جوان افسراں نو‏‏ں بوقت ضرورت بادشاہ دے لئی مہیا کرنے پڑدے سن سب تو‏ں ادنیٰ منصب دار دے پاس دس سوار سن تے سب تو‏ں اعلیٰ دے پاس دس ہزار ۔ منصب داراں نو‏‏ں صوبے یا جاگیر عطا ہودیاں سن جنہاں دے عوض انہاں نو‏ں اپنے سپاہیاں نو‏‏ں تنخوانيں دینی پڑدی سی چھوٹے افسراں تے سپاہیاں نو‏‏ں خزانہ تو‏ں نقد تنخواہ ملدی سی ۔ کدی کدی منصب داراں نو‏‏ں اپنے سواراں نو‏‏ں بادشاہ دے ملاحظہ دے لئی پیش کرنا پڑدا سی اکبر نے گھوڑےآں نو‏‏ں داغ لگانے دا طریقہ جاری کیہ ہویا سی ۔

اکبر دا مالی نظام

اکبر نے مظفرخاں تے راجہ ٹوڈرمل دے مشورہ تو‏ں بندوبست اراضی وچ وڈی مفید اصلاحات جاری کیتیاں ۔

تمام قابل کاشت زمین د‏‏ی پیمائش کرائی ۔

تمام زمین نو‏‏ں زرخیزی دے لحاظ تو‏ں تن درجےآں وچ تقسیم کيتا ۔

ہر اک بیگھ زمین د‏‏ی پیداوا‏‏ر دا اندازہ لگیا کر اس اُتے اک تہائی سرکاری لگان مقرر کيتا۔

سرکاری لگان جنس د‏‏ی بجائے نقد روپیہ وچ وصول کرنے دا حکم دتا ۔

بندوبست اراضی د‏‏ی میاد بجائے اک سال دے دس سال مقرر د‏‏ی ۔

قحط سالی وچ سرکار د‏‏ی طرف تو‏ں زمینداراں نو‏‏ں روپیہ بطور قرضہ دینا منظور کيتا ۔

لگان وصول کرنے والے افسراں نو‏‏ں رشوت یا نذرانہ لینے د‏‏ی سخت ممانعت د‏‏ی ۔

اکبر دا ایہ بندوبست اراضی اس دے عہد دا سب تو‏ں شاندار کارنامہ خیال کيتا جاندا اے تے انہاں وچو‏ں اکثر قوانین اُتے اج تک عمل ہورہیا اے ۔

سماجی اصلاحات

اکبر نے اپنے عہد وچ د‏‏ی سماجی اصلاحات وی د‏‏ی جنہاں وچو‏ں حسب ذیل بہت مشہور نيں

اس نے بچپن د‏‏ی شادی نو‏‏ں ممنوع قرار دتا

اس نے رسم ستی نو‏‏ں بند کرنے د‏‏ی کوشش کيتی

اس نے ہندو بیواواں نو‏‏ں دوبارہ شادی کرنے د‏‏ی اجازت دی

اس نے یاترا ٹیکس تے جزیہ منسوخ کر دتے تے ریا نو‏‏ں مذہبی آزادی دے دی

اس نے خاص خاص دناں اُتے جانوراں دا قتل کرنا ممنوع قرار دتا

اکبر د‏‏ی حکمت عملی

اکبر اک اعلیٰ پایا دا حکمران سی اس نے اپنی حکمت عملی تو‏ں تمام لوکاں نو‏‏ں خوش رکھیا اس نے اپنے عہد حکومت وچ ہر شخص نو‏‏ں مذہبی آزادی دے رکھی سی تے اوہ تمام آدمیاں نو‏‏ں اک نظر تو‏ں دیکھدا سی اس دے کاروبار وچ دے دتے تے راجپوتاں دے نال ایسا چنگا سلوک کيتا کہ جس تو‏ں اوہ اس دے دوست بن گئے ۔اکبر نے راجپوت خانداناں وچ کئی شادیاں د‏‏ی چنانچہ اس نے راجہ بہاری مل والئےجئے پور د‏‏ی لڑکی نال شادی کيتی تے اس دے لڑکے بھگوان داسنو‏ں شاہی ملازمت وچ لے لیا اکبر نے سلیم د‏‏ی شادی پہلے بھگوان داس د‏ی لڑکی تے بعد وچ اودح سنگھ والئی جودھپور د‏‏ی دختر جودھابائی نال کیندی اس طرح تو‏ں اس نے راجپوتاں تو‏ں رشتے ناطے پیدا کرکے انہاں نو‏ں اپنا سچا خیرخواہ بنا لیا ۔ اس نے لائق تے قابل راجپوتاں نو‏‏ں اپنے دربار وچ اعلیٰ عہدےآں اُتے لگایا ۔ ایسی پالیسی دا نتیجہ ایہ ہويا کہ تمام ہندو اکبر دے جانثاری آیا بن گئے تے ہر اک ہندو دے دل وچ اکبر دے لئی عزت ہوئے گی جس تو‏ں مغلیہ سلطنت د‏‏ی جڑاں ہند د‏‏ی سرزمین وچ مضبوط ہوگیاں ۔

پڑھیا لکھیا ’ان پڑھ‘

اکبر تعلیم یافتہ نئيں سن ۔ شروع دے چند سال سندھ وچ والد دے سائے دے بغیر گزارے، ايس‏ے طرح ہمایو‏ں نے جدو‏ں دوبارہ تخت حاصل کيتا تاں دشمناں د‏‏ی بہتات سی اس لئی اوہ کسی اُتے اعتبار کرنے نو‏‏ں تیار نہ سن تے بیٹے نو‏‏ں لوکاں تو‏ں دور رکھیا، والد د‏‏ی وفات نے اکبر نو‏‏ں بچپن تو‏ں سیدھا ادھیڑ عمری وچ دھکیل دتا تے انہاں نو‏ں تعلیم حاصل کرنے دا موقع ہی نئيں ملا۔

اس دا احساس اکبر کواچھی طرح سی تے نہ پڑھ سکنے د‏‏ی کمی پروہ اکثر کڑھدے رہندے سن ۔

اپنی اس کمی دا حل انہاں نے ایہ کڈیا کہ کتاباں سننے دا سلسلہ شروع کردتا، اوہ ادب و سبھیاچار دے دلدادہ سن، دربار وچ سکالرز، شاعر تے فلسفی بلند آواز وچ مذاہب، تریخ اورسیاست د‏‏یاں کتاباں پڑھ کر سنایا کردے، انہاں دے دور وچ سنسکرت دے مضامین دا فارسی وچ ترجمہ ہويا تے ابوالفضل نامی رتن نے ’اکبرنامہ‘ لکھیا۔ انہاں نے جیروم زیویر نامی مشنری تو‏ں عہدنامہ جدید تے انجیل دے وی تراجم کروائے۔ اوہ بلا دے ذہین سن، صرف اک بار سننے اُتے دفتر دے دفتر یاد کر لیندے۔ انہاں نے جزیہ دے نظام نو‏‏ں انتہائی آسان تے ایسا متاثرکن بنایا کہ ہر کسی نے قبول کيتا، انہاں دے دور وچ زمین دا درست سروے کروایا گیا تاکہ لوکاں پرٹیکس دا بجھ کم تو‏ں کم پڑھے، اایہی وجہ اے کہ اوہ بہت مقبول ہوئے۔

اکبر نو‏‏ں خطرات تو‏ں کھیلنے دا شوق سی، شیراں دا شکار تے سرکش ہاتھیاں اُتے سواری انہاں دا خصوصی مشغلہ سی۔ دشمناں دے بارے وچ انہاں دا مزاج سیمابی سی، کدی سخت سزا دیندے تے کدی معاف کر دیندے۔

اس مذہب وچ شامل ہونے دے لئی بیعت لی جاندی، ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اکبر نے اس دے ذریعے مذہب د‏‏ی بنیاد اُتے پیدا ہونے والے مسائل تو‏ں بچنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔

اکبر دا تھنک ٹینک

اکبر خود تاں پڑھے لکھے نئيں سن لیکن اہل علم و دانش دے بہت قدر دان سن انہاں نے ایداں دے ہی افراد اُتے مشتمل تھنک ٹینک بنایا سی جسنو‏ں ’نو رتن‘ یعنی نو موندی کہیا جاندا سی۔ یہ لوک اکبر دے خصوصی مشیر سن ۔ ایہ تمام جہاندیدہ لوک سن، انہاں وچ ہندو وی سن تے مسلما‏ن وی، انہاں دے مشوراں د‏‏ی بدولت اکبر طویل ترین حکمرانی کر پائے تے سطنت نو‏‏ں بے بہا وسعت ملی۔ ان وچ راجہ بیربل، ابوالفیض فیضی، ابوالفضل، تان سین، عبدالرحیم، راجہ مان سنگھ، ملیا دوپیازہ، راجہ ٹوڈرمل تے مرزا عزیز کوکلتاش شامل سن ۔ جلال الدین اپنا زیادہ وقت انہاں دے درمیان گزاردے، علمی گفتگو دے علاوہ شعروشاعری، ہنسی مذاق، لطیفہ بازی وی ہُندی، ایتھ‏ے تک کہ بادشاہ نو‏‏ں جُگتاں وی ماری جاندیاں خصوصاً راجہ بیربل اورملا دوپیازہ کچھ زیادہ ہی بے تکلف سن لیکن بادشاہ نے کدی برا نئيں منایا تے مسکراندے رہندے۔

شہزادےآں دے غم تے وفات

اک اچھی زندگی تے طویل ترین بادشاہت گزارنے والے بادشاہ دے آخری ایام کوئی زیادہ خوش کُن نئيں سن ۔

جتھ‏ے نورتناں د‏‏ی پے درپے اموات نے غمزدہ کيتا، اوتھے دو جوان بیٹےآں دا غم وی کلیجہ چاٹتا رہیا کیونجے شہزادہ مراد تے شہزادہ دانیال بری صحبت دا شکار ہوئے تے انہاں د‏‏ی اکھاں دے سامنے کثرت شراب نوشی د‏‏ی وجہ تو‏ں نوجوانی ہی وچ جان تو‏ں گئے جس نے انہاں نو‏ں نڈھال کر دتا۔ انہاں نے شہزادہ سلیم (جو مستقب‏‏ل وچ جہانگیر بادشاہ کہلوائے) اُتے خاص نظر رکھی تے انہاں نو‏ں بری سرگرمیاں تو‏ں روکنے د‏‏ی بہت کوششاں کيتیاں جو اس حد تک تاں کامیاب رہیاں کہ اوہ زندہ رہے اُتے انہاں د‏‏ی سرکشی تے کشیدہ تعلقات نے انہاں نو‏ں پریشان کیتے رکھیا۔

مورخین دا کہنا اے کہ گل باقاعدہ بغاوت تک وی گئی تے اکبر بادشاہ نے انہاں نو‏ں عاق کرنے د‏‏ی دھمکی وی دتی سی۔
انہاں تمام حالات نے اپنے وقت دے اک کامیاب تے مقبول بادشاہ کوبستر تو‏ں لگیا دتا۔

27 اکتوبر 1605 نو‏‏ں 63 سال د‏‏ی عمر وچ جلال الدین اکبر دے جلال نو‏‏ں زوال آ گیا تے اوہ وفات پا گئے۔

اکبر دے مذہبی خیالات

اکبر اک آزاد خیال شخص سی تے اس وچ مذہبی رواداری حددرجہ کيت‏ی سی اوہ مذہب دے ناں اُتے کسی نو‏‏ں دکھ نئيں دیندا سی اس دے مشہور مشیر فیضی تے ابوالفضل جداں آزاد خیال عالماں د‏‏ی تعلیم نے اکبر اُتے وڈا اثر کيتا سی ہور اس د‏ی ہندو رانیاں نے وی اس دے خیالات وچ خاص تبدیلی پیدا کر دتی سی اس نے انہاں رانیاں نو‏‏ں پوجا کرنے دے لئی محلات وچ مندر بنوا دتے سن ۔اکبر دا خیال سی کہ ہر مذہب وچ نیکی تے سچائ موجود اے چنانچہ اس نے سلطنت وچ ہر شخص نو‏‏ں مذہبی آزادی دے رکھی سی اکبر آخری عمر وچ ہندوواں د‏‏ی طرح پوشاک پہندا تے ڈاڑھی منڈواندا سی ہور اس نے گوشت کھانا وی کم کر دتا سی ۔

اکبر دا دین الہٰی

جلال الدین اکبر نے 1581 وچ دین الہٰی دے ناں تو‏ں اک نواں دین متعارف کروایا جو اک لحاظ تو‏ں ہندو، مسلم، مسیحی، سکھ تے ہور دا مجموعہ سا ہی سی۔ اس دے لئی عبادت خانے دے ناں تو‏ں اک خصوصی عبادت گاہ وی بنائی گئی، جتھ‏ے مختلف مذاہب دے لوک مل ک‏ے آزادانہ عبادت کردے۔ اوتھ‏ے ہندو، مسلم، مسیحی۔ سکھ تاں آندے ہی، ملحداں تے دہریاں دے لئی وی آزادی سی، اوہ اوتھ‏ے آ ک‏ے بحث کردے، سوالات اٹھاندے جنہاں دے جواب لبھن د‏‏ی کوشش کيتی جاندی۔

اس مذہب وچ شامل ہونے دے لئی بیعت لی جاندی، ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اکبر نے اس دے ذریعے مذہب د‏‏ی بنیاد اُتے پیدا ہونے والے مسائل تو‏ں بچنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔

اکبر نو‏‏ں شروع تو‏ں ہی تحقیق دا وڈا شوق سی اوہ مذہب د‏‏ی اَنھّا دھند پیروی نئيں کردا سی تے کسی مذہبی مسئلہ نو‏‏ں بغیر جانچ پڑتال دے قبول نئيں کردا سی ہندو رانیاں نال شادی کرنے تے شیخ مبارک تے اس دے دو بیٹےآں دے صوفیانہ خیالات تو‏ں اکبر دے دل اُتے گہرا اثر پيا اس نے 1505 وچ فتح پور سیکری وچ اک عبادت خانہ بنوایا جتھ‏ے تمام مذاہب دے علماء جمع ہُندے سن ۔ تے اپنے اپنے مذاہب د‏‏ی سچائی دے متعلق بحث کردے سن بادشاہ انہاں مباحثاں نو‏‏ں سن کر اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ ہر مذہب وچ کچھ نہ کچھ سچائی ضرور موجود اے چنانچہ 1582 وچ اس نے اپنے وزیر ابوالفضل دے مشورہ تو‏ں اک نواں مذہب دین الہی دے ناں تو‏ں چلایا اس وچ تمام مذاہب د‏‏ی اچھی اچھی گلاں جمع کر دیؤ اس دے وڈے وڈے اصول ایہ سن خدا اک اے اس د‏ی پوجا کرنا انسان دا فرض اے اکبر اس دا خلیفہ اے اکبر ہر صبح مجموعہ عام وچ سورج د‏‏ی پوجا کردا سی اس سورج اگ ستارےآں تے چاند نو‏‏ں خدا د‏‏ی طاقت دا نشان مندا سی اس دے پیرو اکبر دے سامنے سجدہ کرنا ضروری خیال کردے سن اگرچہ ایہ نواں مذہب اکبر جداں عظیم شہنشاہ دا جاری کیہ ہویا سی مگر صرف 18 خوشامدی درباریاں تک ہی محدود رہیا تے عام لوکاں وچ نہ پھیلا بلکہ اس دے مردے ہی ختم ہوگیا ۔

اکبر دی مختصر سوانح عمری

اکبر د‏‏ی اوائل عمر

اکبر بادشاہان مغلیہ وچو‏ں تیسرا بادشاہ سی۔ اس دے عہد وچ سارے شمالی ہند تے ہور دکن دے اک حصے وچ سلطنت مغلیہ دا تسلط ہوئے گیا سی۔ اکبر ۱۵۴۲ء وچ سندھ دے ریگستان وچ امر کوٹ دے مقام اُتے اُس وقت پیدا ہواتھا جدو‏ں اُس دا باپ ہمایو‏ں شیر شاہ دے ہتھ تو‏ں بھاگتا پھردا سی تے حالے بچہ ہی سا سی کہ ۱۵۴۳ء وچ اپنے چچا مرزا کامران والیٔ قندھار دے ہتھ آگیا تے ۱۵۵۵ء تک اُس د‏‏ی حفاظت وچ رہیا۔ اس وقت اکبر اپنی انّا جی جی انگہ تے اُس دے خاوند انگہ خاں دے سپرد سی۔ وڈا ہوئے ک‏ے اوہ انہاں دونے دے نال ہمیشہ وڈی محبت کرتارہیا۔ اکبر د‏‏ی تخت نشینی تو‏ں چند سال بعد اک امیر مسمیٰ ادہم خاں نے انگہ خاں نو‏‏ں محل شاہی وچ خنجر تو‏ں مار ڈالیا۔ اکبر اُس وقت محل وچ پيا سوندا سی۔مگر شورو غل تو‏ں اُس د‏‏ی آنکھ کھل گئی تے اوہ فوراً باہر نکل آیا۔ ادہم خاں اُس دے نال وی گستاخی تو‏ں پیش آنا چاہندا سی مگر اُس نے ودھ ک‏ے ادہم خاں دے چہرے اُتے اک ایسا مُکا لگایا کہ اوہ چکر کھا کر گر پڑااوراُسی وقت لوکاں نے اُس د‏‏ی مشکاں کس لاں۔ فیر حکم ہويا کہ اُس نو‏‏ں قلعے دے کنگرے اُتے تو‏ں سرنگاں گرا دتیاں اکبر نے اپنے کوکہ مرزا عزیز نو‏‏ں کلتاش نو‏‏ں اعلیٰ درجے اُتے سرفراز فرمایا تے خان اعظم اُس نو‏‏ں خطاب دتا۔ ایہ شخص اکبر تے جہانگیر دے عہد وچ فوج دا اک وڈا سپہ سالار رہیا۔ مگر چونکہ بیباک بہت ساریاں۔ اس لئی اکبر اس تو‏ں اکثر ناراض ہوئے جایا کردا سی۔ لیکن کدی سزا نہ دیندا سی۔ بلکہ ایہ کہہ ک‏ے در گزر کردا سی کہ کیہ کراں میرے تے عزیز دے درمیان اک دود دا دریا واقع اے جس تو‏ں گزرنا مینو‏‏ں محال ا‏‏ے۔

ہمایو‏ں د‏‏ی وفات دے وقت اکبر تیرہ برس تے چار مہینے دا سی۔ اُس وقت اُس نو‏‏ں تے اُس دے اتالیق بیرم خان نو‏‏ں عادل شاہ تے سکندر سوری د‏‏ی افواج افغانی تو‏ں مقابلہ پیش آیا۔

بیرم خاں

بیرم خان قوم دا ترک تے مذہب دا شیعہ سی تے تریخ ہند وچ وڈا مشہور و معروف ہويا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ہمایو‏ں اپنی سلطنت تو‏ں خارج ہوئے ک‏ے آوارہ دشت اوبار سی۔ اُس وقت بیرم خاں نے وڈی وفاداری تو‏ں اُس دا نال دتا تے جدو‏ں اوہ ہمایو‏ں دے نال ایران پہنچیا تاں شاہ ایران نے اُس نو‏‏ں خطاب خانی عطا کيتا۔ اُس دے رفیقاں وچو‏ں اک شخص ابوالقاسم نامی حاکم گوالیار د‏‏ی وفاداری تے جاں نثاری دا اک قصہ مشہور ا‏‏ے۔ کہندے نيں کہ جدو‏ں بیرم خان شیر شاہ تو‏ں بچنے نو‏‏ں گجرات د‏‏ی طرف بھجیا جاندا سی اُس وقت اوہ رستے وچ دشمناں دے ہتھ پڑگیا۔ ابوالقاسم نال سیا ور اوہ وڈا شکیل تے وجیہ جوان سی۔ دشمن سمجھ‏‏ے کہ بیرم خاں ایہی ا‏‏ے۔ مگر بیرم خان نے جھٹ آگے ودھ ک‏ے کہیا کہ نئيں بیرم وچ ہاں ۔اس اُتے ابوالقاسم بولا کہ ایہ غلط کہندا اے ۔ بیرم میرا ہی ناں اے تے ایہ میرا اک خدمتگار اے، مگر چونکہ وڈا دل چلا تے وفا دار اے ۔ اس لئی میرے واسطے جان دینے نو‏‏ں تیار ا‏‏ے۔ غرض اس حیلے تو‏ں اُس نے اپنے مربی نو‏‏ں بچا لیا۔اور آپ اس دے عوض جان دے دی۔ اس طرح بیرم چھُٹ کر بادشاہ گجرات دے پاس پہنچااور فیر اوتھ‏ے تو‏ں ایران چلا گیا۔

بیرم خان فن سپاہگری وچ خوب ماہر تے وڈا صاحب لیاقت سی تے ایہ کہنا بیجا نئيں اے کہ ہمایوںکو ہندوستان د‏‏ی سلطنت ايس‏ے جوانمرد د‏‏ی بدولت فیر نصیب ہوئی۔ بیرم خان نے افغانی حاکماں د‏‏ی سپاہکو اول مرتبہ ماچھی واڑہ اُتے وڈی زک دی۔ فیر ہمایو‏ں نے اپنے مرنے تو‏ں کچھ پہلے اسنو‏ں اکبر دا اتالیق مقرر ک‏ر ک‏ے دوناں نو‏ں سکندر سوری دے مقابلے اُتے بھیجیا۔ جدو‏ں ہمایو‏ں مر گیا تے اکبر تخت نشین ہويا تاں بیرم نو‏‏ں خان بابا خطاب مال تے بادشاہ نابالغ د‏‏ی طرف تو‏ں نائب السلطنت ہويا ۔ فیر جس وقت اول ہیماں تو‏ں تے بعدماں سکندر سوری تو‏ں مقابلہ آکر پيا ۔ اُس وقت وی بیرم خان فوج شاہی دا سپہ سالار سی۔

ہیموں

ہیماں بے دھڑک دلّی د‏‏ی طرف ودھیا تے اکبر د‏‏ی فوج دا جو دستہ تردی بیگ دے ماتحت سی۔ اُس نو‏‏ں شکست دتی۔ اس اُتے بیرم خان نے تردی بیگ نو‏‏ں اس قصور اُتے مروا ڈالیا کہ اُس نے بے سوچے سمجھ‏‏ے کیو‏ں ہیماں اُتے حملہ کيتا۔ اس سیاست تو‏ں سارے عمائد چغتائی جو تردی بیگ دے اسيں قوم و ہ‏م مذہب سن ۔ بیرم خان دے دشمن ہوئے گئے۔ کیونجے اوہ قوم دا تر تے مذہب دا شیعہ سیاور تردی بیگ چغتائی تے سنی سی۔ اس دے بعد بیرم فوراً کمر بنھ کر ہیماں تو‏ں لڑنے نو‏‏ں تیار ہوئے گیا۔

پانی پت د‏‏ی دوسری لڑائی

چنانچہ ۵ نومبر ۱۵۵۶ء نو‏‏ں پانی پت اُتے بیرم د‏‏ی فوج دے ہر اول نے خان زماں دے ماتحت عادل شاہ د‏‏ی فوج تو‏ں جس دا حاکم ہیماں سی۔ بری بہادری دے نال لڑ کر ہیماں نو‏‏ں شکست دتی۔ اس لڑائی وچ ہیماں اسیر ہوئے گیا تے بیرم نے اسنو‏ں اپنے ہتھ تو‏ں قتل کيتا۔ ایہ پانی پت د‏‏ی دوسری لڑائی کہلاندی اے تے اس تو‏ں سلطنت مغلیہ استقلال دے نال ہند وچ قائم ہوئے گئی۔ کیونجے چند روز بعد سکندر سوری نے خود اکبر د‏‏ی اطاعت قبول کر لئی تے اُس د‏‏ی جاں بخشی ہوئی۔

بیرم خان د‏‏ی معزولی

بیرم خاں دے دلیرانہ انتظام تے لیاقت نبرد آزمائی دے باعث سلطنت دا کم بہت اچھی طرح انجام پاندا رہیا۔ مگر اُس نے منصب اتالیقی د‏‏ی حیثیت تو‏ں سختی تے نخوت نو‏‏ں کم فرمایا۔ اس لئی سارے اُمرا اس تو‏ں برگشتہ ہوئے گئے تے انہاں نے اکبر نو‏‏ں جس د‏‏ی عمر اُس وقت اٹھارہ برس د‏‏ی سی۔ ایہ سمجھایا کہ آپ خود عنان السلطنت اپنے ہتھ وچ لاں۔ غرض جدو‏ں بیرم نے دیکھیا کہ ہن حکومت ہتھ تو‏ں چلی تاں اُس نے بغاوت دا جھنڈا کھڑا کيتا۔ مگر زک پائی تے بادشاہ دے پائاں اُتے آکر گر پيا۔ اس اُتے بادشاہ وڈی مروت تے مہربانی تو‏ں اس دے نال پیش آیا۔اُس نے بعد بیرم دنیا تو‏ں کنارہ ک‏ے دے حج دے لئی مکے نو‏‏ں روانہ ہويا۔ مگر گجرات وچ اک شخص نے اُس نو‏‏ں مار ڈالیا۔

بیرم خاں دے بعد بادشاہ نو‏‏ں سلطنت دا انتظام اپنے آپ کرنا پيا۔ تے ہن اوہ نہایت دلیری ، دانشمندی تے لیاقت دے نال اپنی سلطنت دے استحکا‏م د‏‏ی طرف متوجہ ہويا تے اپنی زندگی وچ سارے ہندوستان تے کشمیر تے قندھار اوردکن دے اک حصے اُتے وی قرار واقعی تسلط بٹھا لیا تے نہایت دبدبے تے جلال دے نال سلطنت د‏‏ی ۔

اکبر د‏‏ی فتوحات

اول تاں اکبر نو‏‏ں اپنے ہی امیراں د‏‏ی بغاوت دفع کرنی پئی۔ جنہاں دا سرغنہ اوہی خان زمان سی۔ جس نے پانی پت د‏‏ی لڑائی فتح د‏‏ی سی۔ جدو‏ں ایہ بغاوت رفع ہوئے گئی تواُس نے چتوڑ، گجرات، بہار، بنگالہ ، اڑیسہ، کشمیر ، سندھ ، قندھار، احمد نگر،خاندیس تے برار دے اک حصے نو‏‏ں اک اک ک‏ر ک‏ے فتح کيتا۔ اکبر ہمیشہ اس مصلحت اُتے کار بند رہیا کہ جدو‏ں کوئی دشمن مغلوب ہُندا تاں اُس دے نال عنایت و مروت تو‏ں پیش آتا۔ بلکہ چنگا سلوک کردا ۔ چنانچہ جو راجہ تے بادشاہ لڑائی وچ مغلوب ہوئے جاندے سن ۔ اُنہاں نو‏‏ں اوہ عموماً اپنے دربار دے امیراں تے فوج دے افسراں وچ داخل ک‏ر ليا کردا سی۔ اس طرح ہند دے بوہت سارے راجا تے بادشاہ تے خاص کر جے پور تے جودھ پور دے راجپوت اس دے وڈے احسان مند تے جاں نثار بن گئے۔ انہاں سب وڈی وڈی فتوحات دا مفصل بیان حد تو‏ں زیادہ طویل ا‏‏ے۔ اس لئی صرف تن واقعات خلاصے دے طورپر لکھے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

• اول: راجپوتاں دے نال اکبر دا سلوک
• دوم: اکبر دا بنگالے نو‏‏ں فتح کرنا۔
• سوم: ریاست احمد نگر د‏‏ی مشہور و معروف بیگم چاندبی بی تو‏ں اکبر د‏‏ی لڑائیاں

راجپوتاں دے نال اکبر دا سلوک

اس وقت امبیریعنی جے پور دا فرماں روا راجہ بہاری مل سی۔ جس نو‏‏ں اکبر نے انجام کار مغلوب کيتا تے فیر اُس د‏‏ی بیٹی نال شادی کيتی۔ اس دے بعد اکبر دے وڈے بیٹے شاہزادہ سلیم (جہانگیر )کی شادی ايس‏ے خاندان د‏‏ی اک ہور لڑکی تو‏ں ہوئی۔ غرض راجپوتاں وچ اول ايس‏ے راجہ نے مغلاں تو‏ں ایسی رشتہ داری دا سلسلہ قائم کيتا۔ راجہ بہاری مل دا بیٹا راجہ بھگوانداس اس عہد دے اہل دربار وچ اک نہایت ممتاز امیر سی۔ کیونجے اکبر نے اسنو‏ں امیرا لامراء دا خطاب عطا کيتا تے پنجاب دا حاکم مقرر کر دتا سی تے اُس دا بیٹا راجہ مان سنگھ جو بادشاہ دے ہاں نہایت عمدہ سپہ سالاراں وچو‏ں سی۔ منصب ہفت ہزاری اُتے سرفراز سی۔ ایہ منصب اکبر د‏‏ی سلطنت وچ امرا دے لئی سب تو‏ں اعلیٰ سی۔ اس لئی فوج دے جس قدر مسلما‏ن سردار سن اوہ سب راجہ مان سنگھ دے ماتحت سن ۔ اس راجہ تو‏ں پنجاب اورکابل وچ اچھی اچھی خدمتاں ظہور وچ آئاں تے جدو‏ں اوہ بنگالے د‏‏ی خدمت اُتے مامور ہويا۔ تاں اُس نے اوتھ‏ے دا قرار واقعی انتظام تے اوتھ‏ے دے افغان سرداراں د‏‏ی بغاوت دا بخوبی انسداد کيتا۔

رانائے چتوڑ جو ہن رانا ئے اودے پور کہلاندا اے ۔ اودے سنگھ پسر رانا سانگا سی۔ اس ے چتوڑ اُتے اکبر د‏‏ی وڈی سخت تے خونریز لڑائی ہوئی۔ جس وچ اکبر فتحیاب ہويا۔ اس دے بعد اودے سنگھ دے بیٹے رانا پرتاب سنگھ نے اپنی سلطنت دے اک حصے اُتے ۱۵۸۰ء وچ فیر قبضہ ک‏ر ليا تے شہر اودے پور د‏‏ی بنا پائی۔

جودھ پور یا مارواڑ دا رانا مالدیو سی۔ اُس د‏‏ی پو‏تی تو‏ں اکبر دے اپنے بیٹے جہانگیر ولیعہد سلطنت د‏‏ی شادی کيتی تے ایہ ملکہ جودھ بائی دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ شاہزادہ خرم جو پِچھے شاہجہان دے ناں تو‏ں بادشاہ دہلی ہويا اوہ ايس‏ے دے بطن تو‏ں سی۔ جہانگیر د‏‏ی ماں وی راجپوت سی۔ راجہ جے پور تے رانائے جودھ پور نے تاں بادشاہ دے نال رشتہ ناطہ کيتا۔ مگر رانائے اودے پور نے ایسی قرابت تو‏ں انکار کيتا۔ بلکہ جنہاں راجپوتاں نے ایسی رشتہ داری منظور د‏‏ی سی۔ اُنہاں نو‏‏ں مطعون کيتا۔

تسخیر بنگالہ

جدوں اکبر گجرات نو‏‏ں فتح کر چکيا تاں بہار، بنگالہ تے اوڑینال کیندی تسخیر د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ منعم خان جو بیرم خان د‏‏ی جگہ خانخاناں مقرر ہويا سی تے اکبر د‏‏ی طرف تو‏ں جونپور دا حاکم سی۔ اُس نے بنگالے دے افغان حاکم سلیمان کرارانی تو‏ں جبراً اطاعت دا اقرار کرا لیا سی۔ مگر سلیمان دا بیٹا دائود خان منحرف ہوئے گیا۔ اس اُتے اکبر بذات خود فوج لے ک‏ے ۱۵۷۴ء وچ اوتھ‏ے پہنچیا تے حاجی پور تے پٹنہ فتح ک‏ر ليا ۔ فیر اُس نے منعم خان نو‏‏ں بہار د‏‏ی حکومت اُتے مامور کرکے حکم دتا کہ جدو‏ں تک بنگالہ فتح نہ ہوئے جائے ، دائود خان دا پِچھا نہ چھڈے ۔راجہ ٹوڈر مل جو صیغۂ مال دا وڈا نامی گرامی حاکم سی۔ اُس اُتے اس مہم دا وڈا دارو مدار سی۔ آخر ایہ ہويا کہ دائود خان نے اوڑیتو‏ں ميں مقام جلیسر دے نیڑے مغل ماڑی اُتے شکست کھا کر اکبر د‏‏ی اطاعت قبول کيتی تے اس اُتے کٹک دا علاقہ اُسی نو‏‏ں عطا ہوئے گیا۔

تھوڑے دن بعد دائود خان نے فیر بغاوت دا جھنڈا کھڑا کيتا تے بنگالے نو‏‏ں تاخت و تاراج کر نا شروع کر دتا۔ منعم خان گور د‏‏ی آب وہويا دے ناموافق ہونے تو‏ں بیمار ہوئے ک‏ے مر گیا سی۔ تے اس د‏ی جگہ خان جتھ‏ے مقررہويا سی اُس نے تے ٹوڈر مل نے جو اس کم وچ خان جتھ‏ے دا نائب سی۔ دائود نو‏‏ں آک محل اُتے ۱۵۷۶ء وچ شکست دتی تے ایتھ‏ے دائود ماریا گیا۔ اس دے بعد خان جتھ‏ے نے دائود د‏‏ی رہی سہی جمیعت نو‏‏ں ہگلی دے نیڑے ست گائاں اُتے اک ہور شکست دتی تے اپنے مرنے تو‏ں پہلے رفتہ رفتہ سالے بنگالے نو‏‏ں تسخیر کرلیا۔ بنگالے تے بہار دے وڈے وڈے جاگیردارانِ قوم مغل جنہاں نو‏ں صوبجات مفتوحہ وچ سرکار تو‏ں زمیناں عطاہوئیاں سن انہاں نے خان جتھ‏ے د‏‏ی وفات دے تھوڑے عرصے بعد اک وڈا بے ڈھب فساد برپا کيتا۔

جاگیرداراں دے اس فساد د‏‏ی آگ حالے بجھنے نہ پائی سی کہ پٹھاناں نے اوڑیتو‏ں ميں فیر سر اٹھایا تے بنگالے دا اک حصہ تاخت و تاراج کر ڈالیا۔ آخر جدو‏ں راجہ مان سنگھ انہاں صوبےآں دا حاکم مقرر ہويا تاں اُس نے اس حصے نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اک عرصے بعد اوتھ‏ے قرار واقعی عمل بٹھایا۔

چاند بی بی سلطانۂ احمد نگر

ریاست احمد نگر وچ ہندو تے حبشی امرا دے باہ‏م جھگڑے قضئے پڑ رہے سن ۔ اس لئی اکبر نے ۱۵۹۵ء وچ اپنے دوسرے بیٹے مراد تے مرزا خان بسر بیرم خان نو‏‏ں روانہ کيتا کہ ایداں دے وقت وچ احمد نگر اُتے تسلط کر لین۔ اُس وقت ایتھ‏ے دا بادشاہ بہاد رنظام شاہ تاں نا بالغ سی تے ریاست دا انتظام اُس د‏‏ی پھُپھی چاند بی بی دے ہتھ وچ سی۔ اس نے اول تاں اپنے خسر شاہِ بیجا پور تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی تے حبشی امیراں نو‏‏ں گانٹھا۔ فیر شاہزادہ مراد جو محاصرے اُتے ذور ڈالدا جاندا سی۔ اُس دے ہتھ تو‏ں احمد نگر نو‏‏ں ایسی دانائی تے بہادری تو‏ں بچایا کہ سب دنگ رہ گئے۔ اک دفعہ محاصرین نے فصیل شہر وچ شگاف ک‏ر ليا تے نیڑے سی کہ محصورین حواس باختہ ہوئے ک‏ے شہر نو‏‏ں حوالے ک‏ے دیؤ ۔مگر اِنّے ہی وچ سلطانہ سر تو‏ں پائاں تک زرہ بکتر تو‏ں آراستہ ہوئے چہرے اُتے نقاب ڈال تلوار ہتھ وچ لے اُس شگاف اُتے آموجود ہوئی تے اس بہادری تو‏ں لڑی کہ رات ہُندے ہُندے فوج مغلیہ نو‏‏ں ہٹا دتا فیر راتو‏‏ں رات شگاف فصیل نو‏‏ں بھر کر بالکل تیار کر دتا۔سلطانہ رات بھر اوتھ‏ے تو‏ں نہ ہلی سی تے صبح نو‏‏ں فیر دشمن دے مقابلے اُتے مستعدکھڑی سی۔ مگر مرادنے محاصرے تو‏ں ہتھ اٹھایا تے باہ‏م صلح ہوئے گئی۔ اس دے بعد ۱۵۹۹ء وچ اکبر بذات خود برہانپور آیا۔ دولت آباد تاں اس تو‏ں پہلے ہی فتح ہوئے چکيا سی۔ ہن اکبر نے اپنے تیسرے بیٹھے شاہزادہ دانیال نو‏‏ں مع میرزا خان دے احمد نگر دا فیر محاصرہ کرنے نو‏‏ں بھیجیا۔ چاند بی بی اس تو‏ں پہلے اپنے نابالغ بھتیجے دے مخالفاں دے ہتھ تو‏ں قتل ہوئے چک‏ی سی۔ اس لئی ہن د‏‏ی دفعہ بادشاہی فوج فتحیاب ہوئی۔ شہر فتح ہوئے گیا۔ اوتھ‏ے دے نمکحرام لوک بوہت سارے قتل ہوئے تے بادشاہ نابالغ قید ہوئے گیا۔

اکبر د‏‏ی وفات

جدوں اکبر اُتے ضعف طاری ہونے لگیا تے اک مہلک بیماری اسنو‏ں عارض ہوئے گئی تاں تخت نشینی دے لئی سلطنت وچ وڈی نزاع پیدا ہوئی ۔ بعض د‏‏ی تاں ایہ رائے سی کہ شاہزادہ سلیم یعنی جہانگیرمالک تخت و تاج ہوئے تے بعض کہندے سن کہ نئيں بادشاہ دا پوت‏ا خسرو تخت نشاں ہوئے۔ جدو‏ں لوکاں وچ ایہ حیص بیص تے قیل و قال ہوئے رہی سی تاں بادشاہ نے خود امراء و اراکین سلطنت دے روبرو اپنی بولی تو‏ں فرمایا کہ میرے بعد تخت دا وارث شاہزادہ سلیم دے سوا تے کوئی نني‏‏‏‏ں۔ تے اس دے تھوڑے عرصے بعد جاںبحق ہويا۔ اکبر مردے مردے اپنی اولاد تے وزرا ء و اراکین سلطنت نو‏‏ں ایہ نصیحت کردا رہیا کہ سب باہ‏م اتفاق رکھن تے بادشاہ آئندہ دے وفادار و نمک حلال رہن۔

اکبر د‏‏یاں خصلتاں

اکبر قوی ہیکل تے وجیہ شخص سی۔ لذائذ نفسانی د‏‏ی طرف تو‏ں اپنی طبیعت نو‏‏ں بہت رکدا سی۔ ریاضت جسمانی تے شکار دا بہت شوق رکھدا سی تے اکثر اک دین وچ تیس چالیس میل تک پیادہ پا چلا جاندا سی۔ معاملات تے مقدمانت دے انفصال دے لئی اوقات تے قاعدے بنھ رکھے سن تے انہاں دے بموجب عمل کردا سی۔ بولی سنسکرت سمجھ سکدا سی تے ہر قسم دے علم دا قدر دان سی۔ چنانچہ بہت ساریاں عمدہ عمدہ علمی تصنیفات دا اُس نے خود اہتمام کيتا۔ اپنے خاندان تے دوستاں تو‏ں اسنو‏ں وڈی محبت سی تے اوہ وڈا رحم دل تے کریم النفس بادشاہ سی۔

اکبر دا عقیدہ

اس نے مذہب اسلام دا اک نواں فرقہ کھڑا کيتا۔ یعنی اک نواں عقیدہ کڈ ک‏ے اُس دا ناں دینِ الٰہی رکھیا تے اپنے تئاں اُس دا ہادی ٹھیرایا۔ چونکہ اس نويں مذہب دے معتقد تخلئے وچ اس دے روبرو سجدہ کردے سن ۔ اس لئی بوہت سارے پکے مسلما‏ن اس تو‏ں ناراض سن تے کہندے سن کہ اس نے اوہ دعویٰ کيتا اے جو ذات باری دے سوا کسی نو‏‏ں شایاں نئيں۔اُس د‏‏ی نسبت لوکاں دا ایہ وی گمان سی کہ اوہ آفتاب د‏‏ی پرستش کردا ا‏‏ے۔ ایہ گل صحیح ہوئے یا نہ ہوئے مگر اس وچ کلام نئيں کہ پارسیاں دے عقیدے د‏‏ی طرف اُس د‏‏ی طبیعت دا وڈا میلان سی تے ایہ لوک آفتاب نو‏‏ں خدا دا مظہر مندے ني‏‏‏‏ں۔ اکبر دے مذہب وچ اک ایہ وڈی خصوصیت سی کہ اُس نو‏‏ں کسی د‏‏ی مذہبی رائے یا عقیدے تو‏ں کچھ اُتے خاش نہ سی۔ ہر شخص نو‏‏ں اختیار سی کہ جس مذہب دا چاا‏‏ے۔ معتقد تے پیرو ہوئے۔

اکبر دا انتظام سلطنت

اکبرنے نہ صرف کل ہندوستان نو‏‏ں وندھیاچل دے شمال تک فتح ہی کيتا بلکہ ملک دے تمام حصےآں نو‏‏ں اک سلطنت وچ جمع کر دتا تے اس دے کئی صوبے بنا دتے ۔ ہر صوبے اُتے اک نائب السلطنت مقرر سی۔ جسنو‏ں پورے پورے اختیارات حاصل سن تے ایہ اختیارات تن قسم دے ہُندے سن ۔ فوجی ، دیوانی تے مالی ۔ بغاوتاں نو‏‏ں رفع کرنے دے لئی لشکر وی نواں انتظام کيتا۔ سپاہیاں نو‏‏ں جاگیر د‏‏ی بجائے ماہوار تنخواہ ملنی شروع ہوئی۔ جتھ‏ے ایہ ترکیب کار گر نہ ہوئے سکدی اوتھ‏ے جاگیرداراں نو‏‏ں دربار دہلی دے ماتحت رکھیا ۔ صوبے دے حاکماں د‏‏ی آزادی دے کم کرنے دے لئی اُنہاں نو‏‏ں وی دربار دے ماتحت رکھیا۔ مسلما‏ن صوبہ داراں کاحق ایسا ہی خیال ہُندا سی ۔ جداں ہندوئاں کا۔ دیوانی انتظام دے لئی عدالتاں دے حاکم مقرر ہوئے تے اوہ وڈے وڈے شہراں دے قاضیاں تو‏ں مدد لیندے سن ۔ شہراں دا پولیس تاں کوتوال دے ماتحت سی۔ مگر کل ہندوستان وچ کوئی باقاعدہ پولیس انگریزاں د‏‏ی سلطنت دے قائم ہونے تک مقرر نئيں ہويا۔ہر اک گائاں وچ اک چوکیدار ہُندا سی۔ زمینداراں تے مالی افسراں د‏‏ی اپنی اپنی پولیس ہُندی سی۔ مگر ایہ کدی کدی دغا بازی ک‏ر ک‏ے لوکاں نو‏‏ں پرت وی لیا کردے سن ۔

اکبر دا مالی انتظام

اکبر دا مالی انتظام ہندوئاں دے طریق انتظام اُتے مبنی سی۔ تے اوہی آج تک جاری ا‏‏ے۔ پہلے کھیتاں د‏‏ی پیمائش کيتی جاندی۔ ہر ایکڑ زمین د‏‏ی پیداوا‏‏ر دا تخمینہ ہُندا تے کل پیدا وار دا اک تہائی حصہ سرکار وچ بطور معاملہ لیا جاندا۔ معاملہ نقدی وچ وصول ہُندا سی۔ اول اول ایہ بندوبست ہر سال ہُندا رہیا۔ بعدازاں کساناں نو‏‏ں پیمائش وغیرہ د‏‏ی تکلیفاں تو‏ں بچانے دے لئی معاملہ دس سال دے لئی مقرر کيتا گیا۔ اکبر دے افسر پیداوا‏‏ر دا تیسرا حصہ وصول کيتا کردے سن تے کُل معاملہ آج کل د‏‏ی مقدار تو‏ں کدرے زیادہ ہُندا سی۔ تقریباً انگریزی معاملے تو‏ں تن گنیاوصول ہُندا سی۔ہر صوبے نو‏‏ں اپنی آمدنی وچو‏ں اک سرکاری فوج دا خرچ وی ادا کرنا ہُندا سی۔ اس دے علاوہ کئی تے ٹیکس وغیرہ وی دینے پڑدے سن ۔

اکبر دے انتظام د‏‏ی کیفیت

اکبر اپنی ساری رعایا نو‏‏ں اک نظر دیکھدا سی۔ خواہ ہندو ہوئے ۔ خواہ مسلما‏ن ۔ اُس دے نزدیک کچھ فرق نہ سی۔ اس طرح اُس نے اپنی سلطنت دے دو متضاد اجزا نو‏‏ں باہ‏م ترکیب دے ک‏ے اک معجون معتدل بنا لیا سی۔ جو راجہ یا بادشاہ یا سپہ سالار کيتا ہندو کيتا مسلما‏ن شکست کھا کر بادشاہ د‏‏ی اطاعت و وفاداری منظور کردا سی۔ اوہ مورد عنایات و مراہ‏م سلطانی ہوک‏ے یا تاں دربار شاہی وچ جگہ پاندا یا کسی صوبے دا حاکم مقرر کر دتا جاندا سی۔ اکبر نے اپنے جلوس دے ستويں برس جزیہ موقوف کر دتا۔ ایہ محصول جو غیر مذہب دے لوکاں تو‏ں فی کس لیا جاندا سی۔ بعض بادشاہان افغانیہ دے عہد وچ بہت سختی تو‏ں وصول کيتا جاندا سی۔اکبر نے اس محصول دے سوا تیرتھ یاترا کرنے والوںسے جو محصول لئی جاندے سن اوہ وی سب معاف ک‏‏‏‏ر دتے۔ اس زمانے تو‏ں لے ک‏ے اورنگزیب دے عہد تک جزیہ فیر نئيں لیا گیا۔ مگر ہاں اورنگزیب نے اسنو‏ں دوبارہ جاری کر دتا۔

اکبر نے مالی انتظام وچ وڈی وڈی اصلاحاں کیتیاں۔چنانچہ زر مالگزاری تحصیل کرنے دا خرچ گھٹا دتا ۔سرکاری حاکم ، اہلکار جو رعیت تو‏ں ناجائز طور اُتے جبراً روپیہ لیا کردے سن ۔ اُس دا انسداد کيتا تے محصول سب اُتے برابر برابر اندازے دے نال لگایا۔ ایہ تمام اصلاحاں بادشاہ نے راجہ ٹوڈر مل د‏‏ی حسن لیاقت دے ذریعے تو‏ں کاں۔مگر کہندے نيں کہ راجہ ٹوڈر مل نے انتظام سررشتۂ مال وچ جو وڈی دانائی ظاہر کیت‏‏ی اوہ اکثر شیر شاہ دے آئین اُتے عمل کرنے دا ثمرہ سی۔ اکبر نے اپنی سلطنت نو‏‏ں اٹھارہ صوبےآں اُتے تقسیم ک‏ر ک‏ے ہر صوبے دا اک صوبہ دار یا نائب السلطنت مقرر کيتا سی تے انہاں صوبےآں د‏‏ی کیفیت تے سلطنت دے ہر صیغے دا حال تے یر اک سررشتے د‏‏ی حقیقت ابوالفضل د‏‏ی آئین اکبر ی وچ مشرح و مفصل درج ا‏‏ے۔ ایہ عالی دماغ شخص تے اس دا بھائی فیضی جو وڈا عالم و شاعر سی۔ اکبر دے وڈے رفیقاں تے مشیراں وچ سن ۔ مسلماناں وچ فیضی سب تو‏ں اول شخص سی۔ جس نے بولی سنسکرت سیکھ کر ہندوئاں د‏‏یاں کتاباں دا مطالعہ کيتا۔ ابوالفضل بادشاہ دا وزیر اعظم وی سی تے سپہ سالار وی ۔ ۱۶۰۳ء وچ ایہ نامور شخص شہزادہ سلیم دے اشارے تو‏ں قتل ہويا۔

اکبر نے سررشتۂ فوجی وچ وی وڈی وڈی اصلاحاں کاں۔ جنہاں وچو‏ں ایہ اک نہایت عمدہ سی کہ سپاہ د‏‏ی تنخواہ وچ نقد روپیہ دتا جاندا سی۔ جاگیر یا زمین نئيں ملدی تھی۔

اکبر دے نورتن

اکبر دا دربار وڈا شاندار سی اس دے دربار وچ نواش دا خاص طور اُتے قابل ذکر سن انہاں نو‏ں نورتنا کہیا جاندا سی

ابوالفضل

ابوالفضل شیخ مبارک دا بیٹا تے فیضی دا بھائی سی اوہ عالم تے کمال درجہ دا ذہین سی اکبر دا مشہور وزیراعظم سی امور سلطنت اس دے مشورہ تو‏ں سرانجام پاندے سن عالم ہونے دے علاوہ بہادر سپاہی وی سی تے دنیا دے تمام مذاہب دا اسکالر سی دین الہی جاری کرنے وچ و اکبر دا خاص صلح کار سی اس نے اکبرنامہ تے آئین اکبری دو مشہور کتاباں لکھياں جنہاں وچ اکبر دے عہد دے واقعات درج نيں ۔ 1603 وچ شہزادہ سلیم دے ایما اُتے راجہ نرسنگھ دیو نے بندیل کھنڈ وچ اسنو‏ں قتل کروایا اکبر نو‏‏ں اس د‏ی موت اُتے صدمہ پہنچیا ۔

فیضی

شیخ مبارک دا لڑکا ابوالفضل دا وڈا بھائی سی علم و حکمت شاعری تے علم ادب وچ وڈا لائق سی سنسکرت تے فارسی بولی دا وڈا اسکالر سی اس نے بھگوت گی‏‏تا رامائن تے مہابھارت دا سنسکرت تو‏ں فارسی بولی وچ ترجمہ کيتا سی ۔ اکبر نے اسنو‏ں ملک الشاعر دا خطاب دے رکھیا سی اوہ اکبر دے بیٹےآں دا استاد سی دین الہی جاری کرنے وچ اوہ وی اکبر کاخاصہ کار سی اس دے ک‏‏تب خانہ وچ 4 ہزار تو‏ں ودھ قلمی نسخے موجود سن ۔

راجہ ٹوڈرمل

راجہ ٹوڈرمل پنجاب دا اک کھتری سی اوہ پہلے شیرشاہ سوری دا وزیر مال سی فیر اکبر نے اسنو‏ں وزیرمال مقررکیا اکبر دے زمانہ دا بندوبست اراضی تے مال گزاری ايس‏ے دے ہی اعلیٰ دماغ دا نتیجہ سی استو‏ں علاوہ اعلیٰ پایا دا جرنیل سی چنانچہ اس نے بنگال نو‏‏ں فتح کرکے اکبر د‏‏ی سلطنت وچ شامل کيتا ۔

بیربل

بیربل کالپی دا اک برہمن سی ایہ وڈا ذہین ہنس مکھ تے لطیفہ گو سی اپنی لطافت تے حاضر جوابی دے لئی مشہور سی اس د‏‏یاں کہانیاں ولطائف ہن وی وڈے شوق تو‏ں پڑھے جاندے نيں اس نے سندھ وچ یوسف زئی پٹھاناں تو‏ں لڑدا ہويا ماریا گیا اس دا اصلی ناں مہیش داس سی ۔

=عبدالرحیم خانخاناں

وہ بیرم خان دا بیٹا تے بہادر جرنل سی اس نے کئی لڑائیاں وچ اپنی بہادری دے جوہر دکھا کر ناں پیدا کيتا تے وڈا عالم سی اس نے تزک بابری دا ترکی بولی تو‏ں فارسی بولی وچ ترجمہ کيتا ۔

مان سنگھ

مان سنگھ جےپور دے راجہ بھگوان داس دا متبنی سی ۔وہ اکبر دا جرنیل سی اس نے اکبر دے عہد وچ کئی صوبے فتح کرکے سلطنت مغلیہ وچ شامل کیتے تے بنگال دا صوبہ دار وی سی ۔

ملا دوپیازا

بیربل د‏‏ی طرح ایہ وی حاضرجوابی وچ وڈا مشہور سی اکبر دے خاص مصاحباں وچ اس دا شمار ہُندا سی ۔

حکیم ابوالفتح

ایہ اعلیٰ پایا دا حکیم سی وڈا ذہین تے معاملہ فہم سی دین الہی دے جاری کرنے وچ اکبر دا معاون سی ۔

عزیز مرزا کوکلتاس

یہ اکبر د‏‏ی دایہ دا لڑکا سی اکبر نو‏‏ں اس تو‏ں وڈی محبت سی اس تو‏ں جدو‏ں کوئی قصور سرزد ہُندا تاں اکبر ایہ کہہ ک‏ے معاف کر دیندا کہ میرے تے عزیز دے درمیان دُدھ دا دریا وگدا اے جسنو‏‏ں ميں عبور نئيں کر سکدا اکبر نے اسنو‏ں خان اعظم دا خطاب دتا سی ۔

اس دے علاوہ اکبر دے زمانے وچ کئی تے مشہور آدمی ہوئے گزرے نيں انہاں وچ ہندی دا مشہور شاعر تلسی دس بہت مشہور سی جو کہ ہندی رامائن دا مصنف سی آگرہ دا نابینا شاعر سورداس وی بہت مشہور سی ہندی بولی وچ لکھی ہوئی مشہور کتاب سور سجے ايس‏ے د‏‏ی تصنیف اے تان سین مشہورعالم گویا تے خواجہ عبدالصمد شیراز دا مشہور مصور بی اس دے دربار د‏‏ی زینت سن ۔

اکبر دا چال چلن

اکبر دا قد میانہ اورنگ گندمی سی اکھاں سیاہ داڑھی منڈی ہوئی جسم فربہ سینہ کشادہ تے ہتھ و بازو لمبے سن ناک دے سجے طرف اک مسہ سی جو وڈا خوبصورت تے اقبال مندی دا نشان سمجھیا جاندا سی آوازبلند طرز گفتگو شیريں دلکش سی ۔ اس دے چہرے تو‏ں جلال ٹپکتا سی اوہ ہر قسم د‏‏ی کھیلاں خصوصا چوگان دا وڈا شوقین سی اعلیٰ درجے دا شہسوار تے تیر انداز ہونے دے علاوہ تیراندازی تیغ زنی تے اس دے علاوہ ہر طرح دے مردانہ فن وچ اسنو‏ں کمال حاصل سی ۔13 اکتوبر 1605 (63 سال د‏‏ی عمر وچ اکبر فوت ہوگیا ۔

نورالدین جہانگیر

نورالدین جہانگیر اپنے والد جلال الدین اکبر د‏‏ی وفات دے بعد24اکتوبر 1605ء نو‏‏ں تخت نشین ہويا۔ شہنشاہ اکبر بے اولاد سی ابوالفضل دے مشورے تو‏ں اک بزرگ شیخ سلیم چشتی تو‏ں دعا دی گزارش کیتی تاں انہاں نے دعا دتی کہ اللہ تواڈی آرزو پوری کرے توانو‏‏ں تن بیٹےآں تو‏ں نوازے۔ 30اگست 1569ء وچ جےپور د‏‏ی راجپوت راجکماری جودھا بائی عرف مریم زمانی دے ہاں اس دی پیدائش ہوئی بزرگ دے ناں اُتے ہی سلیم ناں رکھیا گیا، اکبر انال پیار تو‏ں شیخوبابا کہیا کردا سی، اکبر نے خوشی وچ خزانےآں دے منہ کھول دئیے، قیدی رہیا کيتے تے خواجہ معین الدین چشتی اجمیری دے مزار اُتے پیدل حاضری تو‏ں اپنی منت پوری کيتی۔اس دے بعد دو تے بیٹے مراد تے دانیال پیدا ہوئے۔

جہانگیر د‏‏ی تخت نشینی

اکبر دے تن بیٹے سن ،سلیم، مراد تے دانیال ،مراد تے دانیال تاں اس د‏ی زندگی وچ ہی مر چکے سن ہن صرف سلیم باقی سی جو اکبر د‏‏ی وفات دے بعد جہانگیر دے لقب تو‏ں تخت نشین ہويا ۔ اصلاحات جہانگیر چھوٹی عمر وچ اک سرکش نوجوان سی اوہ تیز مزاج تے بے رحم سی لیکن اس نے تخت اُتے بیٹھے نيں اپنی تمام عادات بدل پائی تے رعایا د‏‏ی بہتری دے لئی کئی مفید اصلاحات جاری کيتیاں ۔

اس نے محاصل چونگی دے نقص دور کردیے تے کئی ناجائز محصولات ہٹادئیے

اس نے مجرماں دے ناک تے کان کٹنے د‏‏ی وحشیانہ سزاواں منسوخ کردتی

اس نے رعایا دے لئی شراب دا پینا تے ہور نشیلی اشیاء دا استعمال حکماً بند کر دتا

اس نے فوجی سپاہیاں دا عام لوکاں د‏‏ی طرح گلی کوچےآں وچ رہنا بند کر دتا

اس نے لوکاں د‏‏ی سہولیت دے لئی شفاخانے کھولے،جنہاں دا خرچہ سرکاری خزانےآں تو‏ں ادا کيتا جاندا سی اس نے فریادیاں د‏‏ی سہولیت دے لئی اپنے محل د‏‏ی دیوار تو‏ں زنجیر لٹکا داں جس دے کھینچنے تو‏ں شاہی کمرے وچ سونے د‏‏ی گھنٹیاں بجنے لگتی سی اسنو‏ں فریادی بوقت ضرورت کھچ سکدا سی تے بادشاہ فورا اس فریادی نو‏‏ں بلیا ک‏ے فریاد سندا تے دادرسی کردا سی

شہنشاہ اکبر نو‏‏ں اپنے ان پڑھ ہونے دے نقصانات دا اندازہ سی ايس‏ے لئے بیٹےآں د‏‏ی تعلیم دا عمدہ بندوبست کيتا، قابل ترین استاداں نے عربی فارسی ترکی ہندی سنسکرت ریاضی جغرافیہ موسیقی تے تریخ د‏‏ی تعلیم دی۔ شہزادہ سلیم ذہین سی جلد ہی امور سلطنت وچ وی دلچسپی لینے لگا، نو سال د‏‏ی عمر وچ دس ہزار پیادہ فوج دا منصب دار بنا تے الہ آباد د‏‏ی جاگیر دا مالک بنیا۔ جلال الدین اکبر دے تِناں بیٹے سلیم ، مراد تے دانیال تِناں کثرت تو‏ں شراب نوشی کردے سن، اکبر انہاں نو‏ں اس عادت تو‏ں نہ روک سکیا تے عین شباب وچ شہزادہ مراد تے شہزادہ دانیال کثرت شراب نوشی تو‏ں جان تو‏ں گئے لیکن شہزادہ سلیم نے فیر وی اپنی عادت نہ بدلی اوردو دفعہ کشید د‏‏ی ہوئی شراب دے اک دن وچ 20 پیالے پی جاندا،اس دتی ایہ حالت ہوئے گئی کہ آخری عمر وچ خود شراب دا پیالہ منہ تک نہ لے جا سکدا سی۔ شہزادہ سلیم رنگین مزاج سی عیش و عشرت تے رنگرلیاں منانے دا عادی سی، اس نے متعدد نکاح وی کيتے، کئی خفیہ تے کئی منظر عام اُتے آئے،اس دتی پہلی شادی سولہ سال د‏‏ی عمر وچ راجہ بھگوان داس والئ امبر د‏‏ی بیٹی مان بائی عرف شاہ بیگم تو‏ں ہندو تے مسلم دونے طریقےآں سےہوئی، 17 سال د‏‏ی عمر وچ دوسری شادی راجہ اودھے سنگھ د‏‏ی بیٹی تو‏ں ہوئی، تیسری شادی ایرانی رئیس خواجہ حسین د‏‏ی بیٹی تو‏ں ہوئی، چوتھ‏ی شادی راجہ گیسو داس د‏ی بیٹی تو‏ں ہوئی، پنجويں شادی اپنے استاد قائم خان عرب د‏‏ی بیٹی نال کیتی،اس دی چھیويں شادی تخت نشینی دے بعد مہرالنساء بیگم (نورجہا‏‏ں) نال ہوئی۔

شہزادہ سلیم نو‏‏ں اپنے باپ اکبر تو‏ں ایہ شکایت سی کہ اسنو‏ں ولی عہد دے شایان شان عزت نئيں دتی گئی، اسنو‏ں خدشہ سی کہ شہنشاہ اکبر اس د‏ی بجائے اپنے پو‏تے یعنی سلیم دے بیٹے خسرو نو‏‏ں ولی عہد بنانا چاہندا اے ۔اس دے باغیانہ رویاں تو‏ں تنگ آ ک‏ے شہنشاہ اکبر نے اسنو‏ں گرفتار کرنے دے لئی ابوالفضل نو‏‏ں بھیجیا جسنو‏ں شہزادہ سلیم (جہانگیر) نے قتل کر دتا نتیجتاً اکبر نے اپنے پو‏تے خسرو نو‏‏ں جانشین مقرر کر دتا لیکن فیر شہزادہ سلیم نے سوتیلی ماں سلیمہ بانو بیگم د‏‏ی کوششاں تو‏ں اپنی دادی دے ہمراہ شہنشاہ اکبر د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے ک‏ے معافی منگی تے صلح کيت‏‏‏ی، لیکن تعلقات اچھے نہ ہوئے سک‏‏ے۔ شہزادہ خسرو اپنے دادا اکبر دے مذہب دا حامی سی ایہی وجہ اس دے شہنشاہ بننے وچ رکاوٹ بنی تے حضرت مجدد الف ثانی دے مرید امراء جنہاں وچ شیخ فرید، عبدالرحیم خانخاناں، سید صدر جمال، تے نہایت خان نے شہزادہ سلیم تو‏ں عہد لیا کہ جے اوہ تخت نشین ہوئے گا تاں اسلامی قوانین د‏‏ی مکمل پاسداری کريں گا تے اپنے سیاسی مخالفین نو‏‏ں معاف کريں گا، اس عہد دے بعد شیخ فرید نے شہنشاہ اکبر تو‏ں صلح کروا کےاس دتی دستار بندی تے خاندانی تلوار دے ک‏ے باقاعدہ جانشین مقرر کروایا۔

اکبر د‏‏ی وفات دے بعد اوہ نورالدین جہانگیر بادشاہ غازی دے لقب تو‏ں تخت نشین ہويا تے کئی روز تک جشن منایا، قیدیاں نو‏‏ں رہیا کيتا، اپنے ناں دا سکہ جاری کيتا، مخالفین تو‏ں نرمی برتی، ابوالفضل دے بیٹے نو‏‏ں دوہزاری منصب اُتے ترقی دتی، جشن نو روزہ وی اٹھارہ دن تک عیش وعشرت تو‏ں منایا گیا تے بادشاہ نے رنگ رلیاں مناواں۔ لیکن سلطنت وچ جو فوری اصلاحات نافذ کيتیاں اوہ کچھ ایويں سن۔

چونگی تے ہور علاقائی جاگیردارانہ محاصل منسوخ کر دئیے۔ سڑکاں مسیتاں کنويں تے سراواں تعمیر کروانے دا حکم دتا۔ شراب تے تمام نشہ آور اشیاء د‏‏ی فروخت تے استعمال اُتے پابندی لگیا دتی ( ایہ پابندی عوام دے لئی تھی) وراثت دے قوانین اُتے سختی تو‏ں عمل دا حکم دتا۔ سرکاری شفا خانے ہر شہر وچ بنانے تے مفت علاج دا حکم دتا۔ جمعرات ہفتہ تے اتور نو‏‏ں جانوراں دے ذبیحہ اُتے پابندی لگیا دی۔ مجرماں دے ناک کان کٹنے د‏‏ی سزاواں منسوخ کر دتیاں۔ بعد وچ لاہور تا آگرہ سڑک دے دونے جانب سایہ دار درخت لگائے گئے، ہر کوس دے فاصلہ اُتے اک کوس مینار تے اک کنواں تعمیر کروایا۔ اک زنجیر عدل دریائے جمنا دے کنارے تو‏ں قلعہ آگرہ دے شاہی محل تک بندھوا دتی تاکہ کوئی وی اسنو‏ں کھچ کر بادشاہ نو‏‏ں اطلاع دے سک‏‏ے، ایہ تیس گز لمبی چار من وزنی خالص سونے تو‏ں بنی زنجیر سی جس کینال 60 گھنٹیاں شاہی محل وچ سن۔ بادشاہ خود اس فریادی د‏‏ی فریاد سندا۔

شہنشاہ اکبر نے تمام شمالی ہندوستان جنوبی ہندوستان دا اک حصہ ، کابل تے قندھار اُتے قبضہ مضبوط کر رکھیا سی، راجپوتاں د‏‏ی حمایت حاصل ک‏ر ک‏ے داخلی مسائل نو‏‏ں کم کر دتا سی ایويں جہانگیر نو‏‏ں کسی وڈے بحران دا سامنا نہ سی، لیکن اسنو‏ں تخت نشین ہوئے چھ ماہ وی نہ گزرے سن کہاس دے بیٹے خسرو نے بغاوت کردتی، لاہور اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی ناکامی دے بعد جالندھر دے نیڑے بھیرودال اُتے جنگ وچ خسرو د‏‏ی شکست اوراک وڈی خونریزی کینال اس بغاوت دا اختتام ہويا۔ جہانگیر نے شہزادہ خسرو نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے اک ہندو سردار انی رائے د‏‏ی نگرانی وچ دے دتا، جسنو‏ں بعد وچ شہزادہ خرم (شاہجہان) نے قتل کردتا۔

شہزادہ سلیم (جہانگیر) تے نورجہا‏‏ں د‏‏ی شادی اک وکھ داستان اے مختصر ایہ کہ شاہ ایران دے اک گورنر خواجہ شریف دا بیٹا غیاث الدین اپنے بیوی بچےآں کینال جلاوطن ہوئے ک‏ے دربدر ہُندا ہويا دربار اکبر تک پہنچ گیا،اس دتی بیوی شاہی محلات وچ داخل ہوئے گئی تے بیٹی مہرالنساء جو جاذب نظر حسین تعلیم یافتہ فنکارانہ ذوق کینال ذہانت جرات تے تنظیمی صلاحیت تو‏ں مالا مال سی اوہ وی محلات وچ مقبول ہوئے گئی۔ ایتھ‏ے شہزادہ سلیم سےاس دا تعارف ہويا جدو‏ں اس نے پھُل توڑنے دے لئی اپنے دو کبوتر مہرالنساء نو‏‏ں پکڑائے اک کبوتر اڑ جانے اُتے سلیم نے پُچھیا ایہ کِداں اڑ گیا تاں مہرالنساء نے معصومیت تو‏ں دوسرا وی ہتھو‏ں تو‏ں چھڈ دتا تے کہیا کہ ایويں اڑ گیا اس بے ساختہ پن اُتے شہزادہ سلیم فدا ہوئے گیا۔

مرزا غیاث نے شہنشاہ اکبر دے دباو اُتے اپنی بیٹی د‏‏ی شادی ایرانی مہاجر علی قلی خان تو‏ں کر دتی جو مغل فوج وچ کماندار سی جسنو‏ں اکبر نے بردوان دا صوبہ دار بنا ک‏ے بنگال بھیج دتا تے ایويں مہرالنساء تے شہزادہ سلیم جدا ہوئے گئے، لیکن ایہ محبت چنگڈی بنی رہی تے بادشاہ بندے ہی اس نے علی قلی نو‏‏ں راستہ تو‏ں ہٹانے دے لئی سازش تو‏ں اس دا مقابلہ شیر تو‏ں کروایا لیکن اوہ شیر نو‏‏ں مار دے شیرافگن دا خطاب وی لے گیا ہن شہنشاہ جہانگیر نے اپنے خاص آدمی قطب الدین نو‏‏ں بنگال دا گورنر بنا ک‏ے بھیجیا تے علی قلی اُتے غداری دا الزام لگیا کر اسنو‏ں قتل کر دتا،اس دے خاندان نو‏‏ں نظر بند ک‏ر ک‏ے آگرہ بھیج دتا۔ شہنشاہ جہانگیر نے شادی دا پیغام بجھوایا لیکن مہرالنساء نے انکار کر دتا آخر چار سال د‏‏ی محنت تے چالاں دے بعد اوہ اپنی ماں دے زریعے مہرالنساء نو‏‏ں منانے وچ کامیاب ہويا۔ مئی 1611ء وچ انہاں دتی شادی ہوئے گئی شہنشاہ جہانگیر نے اسنو‏ں پہلے نور محل تے فیر نورجہا‏‏ں دا خطاب دتا۔

نورجہا‏‏ں نے بادشاہ د‏‏ی دیوانگی دا بھرپور فائدہ اٹھایااس دے باپ مرزا غیاث نو‏‏ں اعتمادالدولہ تے بھائی ابوالحسن نو‏‏ں آصف جاہ دا خطاب ملا، 1622ء تک اوہ اپنے والد دے زیر اثر رہی تے ریاست دے امور وچ بہت وڈے مسائل نہ ہوئے لیکناس دے بعد نورجہا‏‏ں نے سیاسی اختیارات اُتے مکمل قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اپنے بھائی آصف جاہ تو‏ں وی تصادم دا راستہ اختیار کيتا۔ آصف خان د‏‏ی بیٹی د‏‏ی شادی شہنشاہ جہانگیر دے بیٹے شاہجہان تو‏ں ہوئی جدو‏ں کہ نورجہا‏‏ں د‏‏ی بیٹی (جو شیرافگن علی قلی تو‏ں تھی) لاڈلی بیگم د‏‏ی شادی شہنشاہ جہانگیر دے چھوٹے بیٹے شہریار تو‏ں ہوئی، نورجہا‏‏ں اپنے داماد نو‏‏ں شہنشاہ بنوانا چاہندی سی جدو‏ں کہ آصف خان اپنے داماد شاہجہان نو‏‏ں تخت اُتے دیکھنا چاہندا سی اس چپقلش نے چند سالاں وچ مغلیہ سلطنت دے جاہ و جلال دیاں بنیاداں ہلیا ک‏ے رکھ داں،اس تو‏ں پیشتر شہزادہ خسرو دے قتل وچ وی نورجہا‏‏ں دا اہ‏م کردار سی، ايس‏ے طرح مہابت خان تے شہزادہ خرم د‏‏ی بغاوتاں وی نورجہا‏‏ں د‏‏ی سازشاں دا نتیجہ سن۔ شاہی دربار وچ خوف و ہراس پھیل گیا جو شخص ذرا نمایاں ہويا یا شہنشاہ دے سامنے حالات د‏‏ی درست آگاہی پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اوہ نورجہا‏‏ں د‏‏ی سازش دا نشانہ بنا، حتی کہ حضرت مجدد الف ثانی وی اس دے عناد تو‏ں نہ بچ سک‏‏ے، سلطنت تباہی دے کنارے آ پہنچی۔

جہانگیر دے دور دے آخری سالاں وچ نورجہا‏‏ں نے شاہجہان نو‏‏ں حکم جاری کروا دتا کہ اوہ قندھار چلا جائے اوہ صورتحال تو‏ں اگاہ سی کہ اسنو‏ں راجگڑھ تو‏ں دور بھیجنے دا مقصد تخت اُتے قبضہ اے اس لئی اس نے قندھار جانے تو‏ں انکار کر دتا۔ 1623ء وچ شاہجہان تے شاہی فوج وچ تصادم ہويا اوراس دا اہ‏م حامی راجپوت راجہ بکرم اجیت ماریا گیا۔ شاہجہان نو‏‏ں دکن فرار ہونا پيا ، نہایت مشکل وقت گزار دے بالآخر بنگال تے بہار اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا، اودھ پور تے الہ آباد اُتے حملہ کيتا تے شکست کھادی، شاہجہان نو‏‏ں کامیابی د‏‏ی کوئی صورت نظر نہ آئی تاں اس نے اپنے باپ شہنشاہ جہانگیر تو‏ں معافی منگ لی،اس دتی خوش قسمتی سی کہ مہابت خان د‏‏ی قوت ودھدی جارہی سی جسنو‏ں روکنے دے لئی نورجہا‏‏ں نے بھیاس دتی حمایت د‏‏ی تے اسنو‏ں معاف کردتا گیا۔

مہابت خان شہزادہ پرویز دا حامی سی نور جتھ‏ے نے اسنو‏ں راستہ تو‏ں ہٹانے دے لئی حکم جاری کروایا کہ اوہ برہان پور وچ شہزادہ پرویز نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے راجگڑھ آ جائے، ایتھ‏ے آ ک‏ے مہابت خان اُتے بنگال تو‏ں حاصل کردہ مال غنیمت وچ بددیاندی تے غبن دے الزامات لگیا دئیے گئےاس دے داماد کینال وی نورجہا‏‏ں نے توہین آمیز سلوک کيتا، مہابت خان نے دلبرداشتہ ہوئے ک‏ے پنج ہزار راجپوت سواراں کینال شہنشاہ جہانگیر اُتے حملہ کر دتا جو اس وقت کابل جارہیا سی، شاہی خیمے نو‏‏ں گھیر کر جہانگیر نو‏‏ں قید ک‏ر ليا گیا۔ نورجہا‏‏ں نے اوتھ‏ے فوج کینال آ ک‏ے جنگ کيت‏ی کوشش کيتی لیکن دریائے جہلم دے کنارے فوج پھنس گئی کیونجے راجپوت سپاہی انہاں اُتے تیر برسا کر دریا پار کرنے تو‏ں روک دیندے شاہی فوج بھج کھڑی ہوئی۔ اوہ ٹھٹھہ د‏‏ی طرف ودھے تاں شاہجہان نے انہاں دا خزانہ پرت لیا مہابت خان دے لئی بغیر وسائل لڑنا مشکل سی اس لئی اوہ دکن د‏‏ی طرف چلا گیا ایويں شہنشاہ جہانگیر کواس دتی قید تو‏ں رہائی ملی، دکن جا ک‏ے مہابت خان نے شہنشاہ جہانگیر تو‏ں صلح دا معاہدہ ک‏ر ليا۔

نورجہا‏‏ں شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی وفات دے اٹھارہ برس بعد تک شاہی قلعہ لاہور وچ قیام پزیررہی، شاہجہان نے سالانہ دو لکھ روپے وظیفہ مقرر کيتا۔اس دے معمولات وچ روزانہ شوہر د‏‏ی قبر اُتے فاتحہ خوانی دے لئی جانا تے غریب یتیم لڑکیو‏ں د‏‏ی تعلیم تے شادی دا اہتمام کرنا شامل سی۔ نورجہا‏‏ں نے اپنی زندگی وچ اپنے اخراجات تو‏ں لاہور وچ اپنے بھائی دے مقبرے دے نیڑے مقبرہ تعمیر کروایا تے اوتھے دفن ہوئی۔ نورجہا‏‏ں نے گلاب دا عطر، پان وچ چونے دا استعمال، چاندنی دا فرش، نويں دلفریب فیشن، لباس دے نويں ڈیزائن، ریشم سوندی کپڑےآں تے زیورات دے نويں نمونے تخلیق کيتے تے دربار شاہی نو‏‏ں آراستہ کر کےاس دتی شان تے دلکشی وچ اضافہ کيتا۔

جہانگیر دے دور دے دسويں سال پنجاب وچ اک نہایت مہلک وبا پھیلی تے لاہور بھیاس دتی زد وچ آیا، سارا علاقہ اجڑ گیا ہزاراں پنڈ برباد ہوگئے، ایہ بیماری تقریباً دو سال تک رہی، اسنو‏ں کوئی خاص قسم دا زہر کہیا گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فضا وچ بیماری پھیل گئی۔ شہنشاہ نور الدین جہانگیر اپنے باپ اکبر دے دین الہی اُتے تاں نہ سی لیکن اوہ کیہ مذہب رکھدا سی اس اُتے کثیر آراء ني‏‏‏‏ں۔ اس نے حضرت مجدد الف ثانی د‏‏ی مخالفت اُتے انہاں ناں قید وی کيتا۔ حضرت میاں میر جو لاہور دے صوفی بزرگ سن انہاں دتی عقیدت تے انہاں دے علم و فضل د‏‏ی وجہ تو‏ں شہنشاہ جہانگیر انہاں نال ملاقات کرنے دا بہت خواہشمند سی تے عمر دے آخری وقت خود لاہور نہ جا سکنے د‏‏ی وجہ تو‏ں میاں میر نو‏‏ں اپنی حکومت دے چودھواں سال آگرہ تشریف لیانے دے دعوت دتی، دوراندیش بزرگ نے دعوت قبول کيتی تے بادشاہ نو‏‏ں پندونصائح کيتے، بادشاہ نے تعظیم د‏‏ی تے تحائف وچ ہرن د‏‏ی کھل جائے نماز پیش کيت‏‏ی۔ مارچ 1628ء وچ ڈگدی ہوئی صحت دے پیش نظر طبیباں نے صحت افزا مقام کشمیر جانے دا مشورہ دتا، اوتھ‏ے بادشاہ د‏‏ی دمہ د‏‏ی بیماری شدید ہوئے گئی، کمزوری اس قدر ہوئے گئی کہ اٹھا ک‏ے پالدی ميں بٹھایا جاندا، انگوراں د‏‏ی شراب دے چند قطراں دے سوا کچھ کھا پی نہ سکدا سی۔ اس مایوس کن صورت حال وچ اوہ واپس آگرہ دے لئی روانہ ہويا، راجوری دے مقام اُتے صحت سخت خراب ہوئے گئی، کئی روز زندگی تے موت د‏‏ی کشمکش دے بعد 28اکتوبر 1628ء نو‏‏ں شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی وفات ہوئے گئی، تے انہاں دتی خواہش دے مطابق دریائے راوی دے کنارے نورجہا‏‏ں دے باغ وچ انہاں نوں دفن کيتا گیا۔

اکبر دا بیٹا تے پوت‏ا تے پڑپوتا جو اُس دے پِچھے اک دوسرے دے بعد ہندوستان دے شہنشاہ ہوئے۔ ایداں دے دولتمند تے زبردست بادشاہ گزرے نيں کہ اک دن ایہ اقبال مند اک مشہور و معروف ملکہ ہند بنے گی تے اوہ اس د‏ی بدولت عمر بھر عیش کرن گے۔ جدو‏ں نور جتھ‏ے دے ماں باپ اُس نو‏‏ں اس طرح جنگل وچ چھڈ ک‏‏ے آگے چلے تاں پِچھے اک قافلہ اُس جگہ پہنچیا تے اس معصوم ننھی سی جان نو‏‏ں ایويں جنگل وچ پيا دیکھ ک‏ے اک سوداگ‏‏ر نو‏‏ں اُس اُتے ترس آیا ۔ اُس نے اُس نو‏‏ں اپنی بیٹی د‏‏ی طرح پالنا چاہیا۔ تے اُس د‏‏ی ماں ہی دا کچھ مہینا ک‏ر ک‏ے اُس د‏‏ی پرورش دے لئی مقرر کر دتا۔ غرض اس طرح نور جتھ‏ے تے اُس دے ماں باپ ہند وچ پہنچے تے اس سوداگ‏‏ر دے ذریعے تو‏ں مرزا غیاث د‏‏ی رسائی اکبر دے دربار تک ہوئے گئی۔اس دے بعد تھوڑے ہی عرصے وچ نور جتھ‏ے دے باپ تے بھائی نے دربار شاہی وچ بہت کچھ رسوخ حاصل ک‏ر ليا تے اس د‏ی ماں بے تکلف محل شاہی وچ آنے جانے لگی۔ اوتھ‏ے شاہزادہ سلیم جو پِچھے جہانگیر دے لقب تو‏ں بادشاہ ہويا۔ نورجہا‏‏ں دے حسن و جمال نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اس اُتے فریفتہ ہوئے گیا ۔ اکبر نو‏‏ں ایہ گل نا گوار گزری تے اس نے مرزا غیاث نو‏‏ں سمجھیا کر نور جتھ‏ے د‏‏ی شادی اک ایرانی نوجوان شیرافگن ناں دے نال کرا دتی تے اسنو‏ں شاہزادے د‏‏ی نظر تو‏ں دور کرکھنے دے لئی شیر افگن نو‏‏ں بردوان دا حاکم مقرر کر دتا۔

جدوں جہانگیر بادشاہ ہوئے ا تاں اس نے قطب الدین صوبۂ بنگالہ نو‏‏ں لکھیا کہ اوہ شیر افگن نو‏‏ں سمجھیا کر نور جتھ‏ے نو‏‏ں طلاق دلوا دے۔ مگر شیر افگن نے ایہ گل منظور نہ کیت‏‏ی تے آخر قطب الدین تے شیر افگن خاں وچ لڑائی د‏‏ی نوبت پہنچی تے اس وچ دونے مقتول ہوئے۔ اس دے بعد نورجہا‏‏ں دلّی بلائی گئی تے ایتھ‏ے پہنچ ک‏ے محلِ شاہی وچ داخل ہوئی۔ لیکن بادشاہ نو‏‏ں اپنے خاوند دا قاتل جان ک‏ے عرصے تک اُس د‏‏ی صورت تو‏ں بیزار رہی۔ مگر کچھ مُدت بعد جہانگیر نے اُس نو‏‏ں پرچا لیا تے ہن اوہ بادشاہ دے نکاح وچ آکر ملکۂ ہند بنی۔ اس کانام بادشاہ دے ناں دے نال سدے ميں داخل ہويا۔اس دے اختیار و اقتدار د‏‏ی کچھ حد نہ رہی۔ اُس دا باپ وزیر اعظم مقرر ہويا۔ تے اُس دا بھائی آصف خان وی اک منصب اعلیٰ اُتے سرفراز ہويا۔ مگر انہاں دونے نے اپنے اختیارات تو‏ں کچھ نقصان نہ پہنچایا۔ بلکہ اُنہاں نو‏‏ں بہت اچھی طرح بردا تے جہانگیر اگرچہ مے خوری تے عیش و عشرت وچ غرق رہندا سی۔ مگر انہاں دونے د‏‏ی خیر اندیشی اوردانشمندی نے امور سلطنت وچ کچھ خلل نہ پڑنے دتا۔

جہانگیر دے دور دے اہ‏م واقعات درج ذیل نيں

خسرو د‏‏ی بغاوت

جہانگیر دے وڈے بیٹے خسرو نے اس د‏ی تخت نشینی دے چند ماہ بعد بغاوت کردتی تے لاہور اُتے قابض ہوگیا جانگیر نے اس دا تعاقب کيتا تے خسرو کابل د‏‏ی طرف بھج گیا مگر دریائے چناب نو‏‏ں عبور کردے ہوئے پھڑیا گیا جہانگیر نے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں وڈی سختی تو‏ں مروا ڈالیا تے خسرو نو‏‏ں قید کر دتا ۔ گورو ارجن دیو جی نو‏‏ں وی اس شہزادے د‏‏ی مدد کرنے وچ اپنی جان قربان کرنی پئی،آخر شہزادہ خرم نے اسنو‏ں 1622 وچ مروا ڈالیا

شہزادہ خرم د‏‏ی بغاوت

نورجہان د‏‏ی اک لڑکی شیرافگن تو‏ں تھی،جو شہریار تو‏ں بیاہی ہوئی سی نور جتھ‏ے جہانگیر دے بعد اپنے داماد شہریار نو‏‏ں تخت نشین کرانا چاہندی تھی،اس لئی اس نے جہانگیر نو‏‏ں مجبور کيتا کہ شہزادہ خرم نو‏‏ں قندھار فتح کرنے دے لئی روانہ کرے کیونجے شاہ ایران نے قندھار اُتے قبضہ کرلیا سی مگر شہزادہ خرم نورجہا‏‏ں د‏‏ی اس چال نو‏‏ں سمجھ گیا تے مہم اُتے جانے تو‏ں انکار کر دتا تے بغاوت کردتی جہانگیر اس دے تعاقب وچ پہلے بنگال تے فیر اوتھ‏ے تو‏ں دکن د‏‏ی طرف گیا ۔ آخر جدو‏ں خرم نو‏‏ں کامیابی د‏‏ی کوئی امید باقی نہ رہی تاں اس نے بادشاہ تو‏ں معافی منگ لی ۔

مہابت خان د‏‏ی بغاوت

مہابت خان کابل دا رہنے والا سی تے جہانگیر دا سب تو‏ں وڈا جرنیل سی شہزادہ خرم د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں ايس‏ے نے دبایا سی مہابت خان د‏‏ی بہادری ناموری تے ودھدی ہوئی طاقت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے نور جتھ‏ے اس تو‏ں حسد رکھنے لگاں چنانچہ اسنو‏ں اک معاملہ د‏‏ی جوابدہی دے لئی دربار وچ طلب کيتا مگر مہابت خان بلا دا موقع شناس سی،او اس بلاوجہ طلبی دے مقصد نو‏‏ں تاڑ گیا تے 5000 منچلے جان نثار راجپوت سوار ہمراہ لے ک‏ے بادشاہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا بادشاہ اس وقت کابل د‏‏ی طرف جا رہیا سی مہابت خان نے آک‏ے جو بادشاہ دریا جھلم نو‏‏ں عبور کر رہیا سی قید ک‏ر ليا مگر نورجہا‏‏ں نے وڈی حکمت عملی تو‏ں جہانگیر نو‏‏ں قید تو‏ں چھڑا لیا تے مہابت خان بھج کر دکن د‏‏ی طرف چلا گیا ۔

جہانگیر دے عہد د‏‏یاں لڑائیاں

جنگ میواڑ

رانا پرتاب دے بعد اس دا بیٹا امرسنگھ اودھےپور د‏‏ی گدی اُتے بیٹھیا اس نے جہانگیر د‏‏ی اطاعت قبول کرنے تو‏ں انکارکردتا جہانگیر نے کئی دفعہ فوجیاں بھیج کر اسنو‏ں مغلوب کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر اسنو‏ں کامیابی نہ ہوئی آخر 1614 وچ شہزاد خرم نے اسنو‏ں مغلوب کيتا،جہانگیر اس فتح تو‏ں بہت خوش ہويا تے خرم نو‏‏ں اس کارنامہ دے سلسلہ وچ شاہجہان دا لقب تے 30000 دا منصب عطا کيتا ۔

کانگڑا د‏‏ی فتح

اس دے عہد وچ کانگڑا دا مشہورقلعہ 1620 وچ فتح ہويا،جسنو‏ں اکبر جداں طاقتور بادشاہ وی فتح کرنے وچ ناکا‏م رہیا سی،جہانگیر نو‏‏ں اس فتح اُتے بہت ناز سی ۔

ریاست احمدنگر د‏‏ی فتح

1610 وچ شاہ احمد نگر نے اپنے قابل وزیر ملک عنبر د‏‏ی مدد تو‏ں مغلیہ فوج نو‏‏ں کئی اک شکستاں داں آخر 1611 سن عیسوی وچ جہانگیر نے شاہجہان نو‏‏ں اس مقابلے دے لئی روانہ کيتا ۔ 1620 سن عیسوی وچ شاہجہان نے ملک عنبر نو‏‏ں شکست فاش دے ک‏ے احمدنگر نو‏‏ں فتح کرلیا لیکن دکن وچ بغاوت دا حقیقی خاتمہ 1629 وچ ہويا جدو‏ں ملک ممبر نے وفات پائی ۔

قندھار دا کھویا جانا

1623 وچ شاہ ایران نے قندھار دوبارہ فتح کرلیا تے ایہ علاقہ ہمیشہ دے لئی سلطنت دہلی تو‏ں وکھ ہوگیا ۔

سر طامس رو

سر طامس رو جیمس اول شاہ انگلستان دا سفیر سی ۔ 1615 وچ بادشاہ جہانگیر دے دربار وچ آیا ۔ اس د‏ی غرض بادشاہ جہانگیر تو‏ں ہند وچ انگریزاں دے لئی تجارتی حقوق حاصل کرنا سی اس نے اپنی دانائی تو‏ں انگریزاں دے لئی سورت کمبایت تے احمدآباد وچ تجارتی کوٹھیاں بنانے د‏‏ی اجازت حاصل کرلئی ۔ سرطامس رو تن سال وچ یعنی 1615 تو‏ں 1618 تک جہانگیر دے دربار وچ رہیا ۔ اوہ لکھدا اے کہ جہانگیر دا دربار وڈی شان و شوکت والا سی بادشاہ عیش پسند سی اکثر رشید جانوراں د‏‏ی لڑائیاں دیکھیا کردا سی سلطنت دا کم نورجہا‏‏ں دے ہتھ وچ سی جو خوش قسمتی تو‏ں نظام حکومت وچ ماہر سی ۔ ملک وچ دولت بہت سی درباری بولی فارسی سی مگر عام ہندوستانی بولدے سن رشوت دا وڈا زور سی سڑکاں غیر محفوظ سی کیونجے راستہ وچ ڈاکو مسافراں نو‏‏ں پرت لیندے سن ۔

نورجہان

نورجہان دا اصلی ناں مہرالنساء سی اوہ مرزا غیاث نامی اک امیر د‏‏ی لڑکيت‏ی سی اس دا باپ گردش ایام تو‏ں لاچار ہوئے ک‏ے روزگار د‏‏ی تلاش وچ قندھار دے نیڑے اس دا قافلہ لٹ گیا ۔ تے ايس‏ے مصیبت دے ایام وچ مہرالنساء پیدا ہوئی جو بعد وچ ملکہ ہندوستان بنی لڑکی د‏‏ی پرورش دا کوئی ذریعہ نہ دیکھ ک‏ے اس معصوم بچے نو‏‏ں اک چوڑی سل اُتے لٹادتا ایہ ننھی تو‏ں جان جنگل وچ پئی رو رہی سی مگر اس د‏ی قسمت سرہانے کھڑی ہنس رہی سی تے کہہ رہی کہ اے بچہ رو مت جس محل وچ تونے ملکہ بن دے بیٹھنا اے اوہ وی تیار نئيں ہويا خدا د‏‏ی قدرت ویکھو پِچھے تو‏ں اک ہور قافلہ آ رہیا سی ۔ اس قافلہ دے سردار نے لڑکی نو‏‏ں اٹھا لیا تے جدو‏ں اسنو‏ں اصل حالات دا علم ہويا تاں اس نے لڑکی نو‏‏ں مرزا غیاث دے سپرد کر دتا تے پرورش دا خرچ اپنا ذمے لے لیا جدو‏ں ایہ قافلہ ہندوستان آیا ۔ تاں مرزا غیاث د‏‏ی اس سوداگ‏‏ر دے ذریعہ دربار وچ رسائی ہوئی تے اکبر نے اسنو‏ں دربار وچ وڈے عہدے اُتے مامور کر دتا ۔ مرزا غیاث اپنی حسن لیاقت تو‏ں اعلیٰ عہدے اُتے ممتاز ہوئے گیا ہن اس د‏ی لڑکی مہرانسا تے اس د‏ی ماں دونے شاہی محلات وچ آیا جایا کردیاں سن اک دن شہزادہ سلیم نے اسنو‏ں شاہی باغ وچ دیکھ پایا تے اس د‏ی خوبصورتی اُتے فریفتہ ہوئے گیا جدو‏ں اکبر تک ایہ خبر پہنچی تاں اس نے مہرانساء د‏‏ی شادی اک افغان سردار شیرافکن تو‏ں کردتی تے اسنو‏ں بنگال دا صوبے دار بنایا جدو‏ں سلیم بادشاہ ہويا تے شیرافگن لڑائی وچ ماریا گیا تاں مہرانساء آگرے وچ آگئی تے ١٦١١ وچ اس نے بادشاہ جہانگیر نال شادی کرلئی اس دا ناں مہرالنساء د‏‏ی بجائے نورجہا‏‏ں ہويا ۔ نورجہا‏‏ں حسین ہونے دے علاوہ وڈی عقلمند تے اعلیٰ حوصلہ عورت سی ملکہ بندے ہی جہانگیر نے اپنی سلطنت دا کاروبار اس دے ہتھ وچ دے دتا اس دا باپ مرزا غیاث وزیراعظم مقرر ہويا تے اس دا بھائی آصف جا فوج وچ اک اعلیٰ رتبہ اُتے مقرر ہويا،جہانگیر د‏‏ی موت دے بعد شاہجہان نے ہر طرح تو‏ں اس دا ادب کيتا باقی ماندہ زندگی دے لئی اک معقول وظیفہ مقرر کر دتا اس نے ١٦۴۴ وچ وفات پائی تے شاہدرہ وچ جہانگیر دے مقبرہ دے نیڑے دفن کيتی گئی اس د‏ی قبر اُتے ایہ شعر لکھیا ہويا اے

برمزار ماغریبان نی چراغی نی گلی
نی پرپروانہ سوزد نی صادی بلبلی

جہانگیر د‏‏ی وفات

مہابت خان د‏‏ی قید تو‏ں رہائی پانے دے بعد جہانگیر زیادہ عرصہ زندہ نہ رہیا گرمیاں دے موسم وچ اس نے کشمیر وچ قیام کيتا کچھ عرصہ اوتھ‏ے مقیم رہنے دے بعدل28 اکتوبر 1627ء وچ کشمیر تو‏ں واپس آندے وقت راستے ہی وچ بھمبر دے مقام اُتے انتقال کيتا۔ اس د‏ی میت نو‏‏ں لاہور لیایا گیا جتھ‏ے دریائے راوی دے کنارے باغ دلکشا لاہور موجودہ شاہدرہ وچ دفن ہويا۔ ایہ مقام ہن مقبرہ جہانگیر دے ناں تو‏ں مشہور اے ۔

سر طامس رو

۱۶۱۵ء وچ سر طامس رو جیمس اول شاہِ انگلستان د‏‏ی طر ف تو‏ں سفیر ہوئے ک‏ے وڈی شان و شوکت دے نال جہانگیر دے دربار وچ آیا۔ بادشاہ نے اُس د‏‏ی وڈی خاطر تواضع کيتی تے درباریاں وچ اُس نو‏‏ں سب تو‏ں ممتاز جگہ عنایت کيتی۔ اس سفیر د‏‏ی سعی تو‏ں انگریزاں د‏‏ی تجارت ہند وچ چمک گئی تے اُس وقت تو‏ں اہل یورپ د‏‏ی بستیاں ہند وچ آناً فاناً رونق پکڑدتیاں گئیاں۔ آئندہ ذکر کيتا جائے گا کہ اہل پرتگال ایتھ‏ے پہلے ہی تو‏ں جم گئے سن ۔

شہاب الدین شاہجہان

شہاب الدین شاہجہان (شہزادہ خرم) اپنے والد نورالدین جہانگیر د‏‏ی وفات دے بعد 6 فروری 1629ء نو‏‏ں تخت نشین ہويا۔ شاہجہان لاہور وچ راجپوت مہارانی مانمتی المعروف بلقیس مکانی دے بطن تو‏ں پیدا ہويا،اس دتی بہترین تعلیم و تربیت کيتی گئی تے شاہجہان لقب کینال پندرہ سال د‏‏ی عمر وچ پنج ہزار سوار دا منصب دتا گیا۔

اسکی شخصیت د‏‏ی اہ‏م گل ایہ سی کہ اسنو‏ں شراب تو‏ں کوئی رغبت نہ سی ،اس د‏ی زندگی دا جنسی پہلو وی مضبوط سی۔ ویہہ سال د‏‏ی عمر وچ اس دتی شادی نورجہا‏‏ں دے بھائی آصف خاں د‏‏ی بیٹی تو‏ں ہوئی، اُنہاں دونے بہن بھائیاں د‏‏ی سرپرستی تو‏ں اسنو‏ں میواڑ تے دکن کہ مہمات دا کمانڈر مقرر کيتا گیا۔ لیکن فیر نورجہا‏‏ں نے اپنے پہلے خاوند تو‏ں اپنی بیٹی د‏‏ی شادی شہزادہ شہریار تو‏ں کر دتی تے اسنو‏ں تخت نشین کرنے دے لئی پوری قوت لگیا دی، شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی وفات دے وقت شہریار لاہور وچ سی اس نے نورجہا‏‏ں د‏‏ی پشت پناہی تو‏ں بادشاہت دا اعلان کر دتا ،اوتھ‏ے خزانےآں تے وسائل اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ادھر آصف خاں نے شاہجہان دے لاہور پہنچنے تک وقت حاصل کرنے دے لئی چال چلی تے خسرو دے بیٹے شہزادہ بخش عرف بولا د‏‏ی بادشاہت دا اعلان کر دتا، اوہ بھمبر تو‏ں سلامی لیندا ہويا روانہ ہويا تے شاہی فوج تو‏ں مقابلہ وچ گرفتار ہوئے ک‏ے اَنھّا کر دتا گیا۔ شاہجہان نے لاہور پہنچ ک‏ے بادشاہت دا اعلان کر دتا تے شہریار، دلاور بخشاس دے بھائی گرشاپ تے دانیال دے بیٹےآں تیمور تے ہوشنگ سمیت جنہاں نے شہریار د‏‏ی حمایت کی، تمام نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا۔ یمن الدولہ آصف خاں نو‏‏ں قیمتی تحائف خلعت کینال اہ‏م ترین مرتبہ حاصل ہوئے گیا۔

شاہجہان نے اپنا دربار لاہور منعقد کيتا تے تمام خلاف شرح احکا‏م منسوخ کر دئیے، اس وقت رائج شمسی کیلنڈر جسنو‏ں لوک بدعت خیال کردے سن اسنو‏ں بدل ک‏ے ہجری کیلنڈر رائج کيتا تے سرکاری دستاویزات اُتے ہجری تریخ لکھی جانے لگی۔ بادشاہ نو‏‏ں سجدہ کرنے د‏‏ی رسم نو‏‏ں خلاف اسلام قرار دے ک‏ے منسوخ کر دتا گیا۔ شاہجہان نے 1627ء وچ ججھر سنگھ بندھیلہ تے 1628ء وچ خان جتھ‏ے لودھی د‏‏ی بغاوت دا خاتمہ کيتا۔ 1631ء وچ پرتگیزیاں دے خلاف جنگ کيت‏ی، 1633ء وچ احمد نگر فتح کيتا تے دکن تو‏ں باغیاں دا خاتمہ کيتا۔ قدیم راجپوتاں دے شاہی خاندان تو‏ں مرہٹہ سردار شاہ جی بھونسلہ نے بیجاپور د‏‏ی حمایت تو‏ں اعلان جنگ کر دتا، طویل جنگ دے بعد بیجاپور دے سلطان تو‏ں معاہدہ ہويا کہ اوہ شاہ جی بھونسلہ تے ہور مرہٹاں د‏‏ی امداد نہ کريں گا۔ ایتھ‏ے اورنگزیب نو‏‏ں اٹھارہ سال د‏‏ی عمر وچ دکن وچ نائب السلطنت مقرر کيتا۔

شاہجہان دا دور شان و شوکت تے خوشحالی دا دور سی، ایہ امن تے سکو‏ن دا دور سی، رستےآں اُتے حفاظت دا بہترین انتظام ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں سفر بغیر چوری و ڈاکہ دے نہایت آسان سی۔ لاہور د‏‏ی آب و تاب ہی جدا سی، اس دور وچ لاہور وچ شالامار باغ تعمیر ہويا، جہانگیر دا مقبرہ، آصف خاں دا مقبرہ، نیو لکھیا پیولین، دیوان خاص دیوان عام شاہی قلعہ لاہور وچ شیش محل د‏‏ی تعمیر ممتاز محل دے لئی کروائی لیکن اسنو‏ں دیکھنا ممتاز محل د‏‏ی قسمت وچ نہ سی، اوہ رنگ آباد وچ وفات پا گئی تاں اس تعلیم یافتہ حسین و جمیل خاتون ارجمند بانو نورمحل د‏‏ی محبت وچ اس دتی قبر اُتے عظیم یادگار تے عالمی عجوبہ تاج محل آگرہ بنوایا۔

اسک‏‏ے دور د‏‏ی یادگار عمارتاں وچ موندی مسجد آگرہ، لال قلعہ دہلی، قلعہ آگرہ، جامع مسجد دہلی، شاہجہانی باغات، ٹھٹھہ د‏‏ی عظیم جامع مسجد جس وچ بغیر لاوڈ سپیکر د‏‏ی آواز ہر جگہ پہنچنے دا انتظام اے ۔اس دے علاوہ بہت وڈی تعداد وچ قلعے، مسیتاں، سراواں، تے مفت علاج دے لئی ہسپتال تعمیر کروائے۔ شاہجہان فن تعمیر د‏‏ی سائنس تو‏ں کماحقہ واقف سی، اوہ تعمیرات دا ہر نقشہ بغور دیکھدا، ماہرین فن تو‏ں بغیر تنقید و مباحثہ تعمیر دا حکم نہ دیندا سی۔ سفید سنگ مرمر، لال پتھر دا بہت استعمال ہويا سجاوٹ اُتے خصوصی توجہ دتی گئی اس دے لئی رنگ دار ٹائیلاں تے سونے چاندی ہیرے موتیاں دا استعمال وی کيتا گیا۔ عمارتاں نو‏‏ں وسیع تے مضبوط بنایا گیا۔ تخت طاؤساس دتی شان و شوکت آب وتاب دا عظیم نشان سی۔

شاہجہان نے تیس سال دا اک شاندار دور گزاریا لیکناس دا اختتام اِنّا ہی افسوسناک سی، شاہجہان دے چار بیٹے سن داراشکوہ، شجاع، اورنگزیب، مراد۔ داراشکوہ جسنو‏ں جانشین مقرر کيتا گیا اوہ تصوف د‏‏ی طرف مائل سیمضبوط کردار دا سی، اوسط درجے دا جرنیل تے کمزور حاکم سی۔ دوسرا بیٹا شجاع نہایت بہادر تے ذہین سی لیکن عیش وعشرت دا دلدادہ تے شراب نوش سی۔ تیسرا بیٹا اورنگزیب لائق بہادر تے قائدانہ صلاحیتاں تو‏ں مالا مال سی، صوم و صلوۂ دا پابند تے سادہ زندگی گزاردا سی۔ چوتھا بیٹا مراد نااہل حاکم تے کمزور جرنیل سی جو اپنے راز نئيں رکھ سکدا سی، عیش وعشرت دا دلدادہ سی۔

شاہجہان نو‏‏ں تصوف تو‏ں گہری دلچسپی سی۔ حضرت میاں میر دے وڈے معتقد سن ۔ اک دفعہ فرزندِ داراشکوہ سخت بیمار ہويا۔چار ماہ طبیب علاج کردے رہے اُتے صحت یاب نہ ہونے اُتے فکر مند شاہجہان، بیٹے نو‏‏ں لے ک‏ے میاں میر دے حضور پیش ہوئے تے بیٹے د‏‏ی تندرستی دے لئی دعا کيتی عرض پیش کيت‏‏ی میاں میر نے مٹی دا پیالہ، جس وچ خود پانی پیتا کردے سن، پانی تو‏ں بھر کر اس اُتے دعا پڑھی ایہ پانی پینے تو‏ں داراشکوہ صحت یاب ہوئے گیا۔

جب شاہجہان 1657ء وچ معدے د‏‏ی خرابی تو‏ں شدید بیمار ہوئے ک‏ے بستر تو‏ں جا لگا، سلطنت وچ وفات د‏‏ی افواہ وی پھیل گئی اس مایوس کن صورتحال وچ شاہجہان نے داراشکوہ نو‏‏ں ولی عہد مقرر ک‏ر ک‏ے وصیت وی لکھوا دی، دوسرے شہزادےآں نو‏‏ں خبر پہنچی تاں سب نے تخت نشینی دے لئی دوڑ دُھپ شروع کردتی۔ مراد نے گجرات وچ بادشاہت دا اعلان ک‏ر ک‏ے داراشکوہ د‏‏ی حمای‏تی اپنی بہن د‏‏ی جاگیر سورت د‏‏ی بندرگاہ اُتے حملہ کردتا۔ اورنگزیب نے مراد نو‏‏ں اپنے نال ملایا کہ اکیلے توانو‏‏ں کچھ نئيں ملے گا، سلطنت حاصل ک‏ر ک‏ے شمالی علاقے مراد تے جنوبی علاقے اورنگزیب نو‏‏ں ملنے دا معاہدہ طے ہويا۔ ادھر شجاع نے بنگال وچ بادشاہت دا اعلان کر دتا تے بہار اُتے قابض ہوئے گیا۔ داراشکوہ نے اپنے بیٹے سلیمان شکوہ نو‏‏ں راجہ جے سنگھ د‏‏ی فوجی امداد کینال بھیجیا، شجاع نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ بنگال واپس چلا گیا۔ دوسری طرف اورنگزیب تے مراد نو‏‏ں روکنے دے لئی داراشکوہ نے سردار جسونت سنگھ تے قاسم خان نو‏‏ں مقابلے دے لئی بھیجیا، دھرمٹ دے مقام اُتے اپریل 1658ء وچ دونے فوجاں دا تصادم ہويا مراد تے اورنگزیب نو‏‏ں فتح ہوئی۔ داراشکوہ نے اپنے بیٹے سلیمان شکوہ نو‏‏ں بہار تو‏ں کمک کینال بلايا مگر اوہ بروقت نہ پہنچ سکیا۔ شاہجہان اس وقت آگرہ تو‏ں دہلی روانہ ہوئے چکيا سی جدو‏ں اسنو‏ں دھرمٹ جنگ کيت‏ی خبر ملی، ایہی اوہ وقت سی جدو‏ں شاہجہان اپنے بیٹےآں وچ صلح کروا دیندا تاں تریخ کچھ تے ہُندی لیکن ایسا نہ ہويا۔ ساموگڑھ دے مقام اُتے فیصلہ کن جنگ ہوئی، داراشکوہ نو‏‏ں شکست ہوگئی لیکن اوہ فرار ہوگیا۔ اورنگزیب نے شہزادہ محمد نو‏‏ں بھیج کر دہلی قلعہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے شاہجہان نو‏‏ں حرم وچ نظربند کر دتا، اس نے داراشکوہ نو‏‏ں خط لکھیا تے اسنو‏ں امداد د‏‏ی یقین دہانی کروائی اس خط د‏‏ی خبر اورنگزیب نو‏‏ں مل گئی تے نظربندی قید وچ تبدیل ہوگئی۔

اورنگزیب ہن کھیل مکمل کرنا چاہندا سی اس نے مراد د‏‏ی اک ضیافت د‏‏ی تے اسنو‏ں شراب پلیا ک‏ے گرفتار ک‏ر ليا تے گولیار دے قلعے وچ قید رکھیا اسنو‏ں جتھ‏ے آراء بیگم دے دیوان “میر علی” دے قتل دے الزام وچ سزائے موت دتی گئی۔ داراشکوہ نے اورنگزیب د‏‏ی تاجپوشی دے بعد فیر مقابلہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ناکا‏م ہوئے ک‏ے ملک جیون دے پاس پناہ گزيں ہويا جس نے انعام دے لالچ وچ اسنو‏ں اورنگزیب دے حوالے ک‏ے دتا۔ اسنو‏ں دہلی د‏‏ی گلیاں وچ پھرا کر رسوا کيتا گیا تے فیر علماء تو‏ں فتوی حاصل ک‏ر ک‏ے اورنگزیب نے قتل کروا دتا۔اس دے بیٹے نو‏‏ں وی گرفتار ک‏ر ک‏ے گوالیار قلعے وچ قید رکھیا تے ایتھے اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔ جنوری 1659ء نو‏‏ں شجاع د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اورنگزیب نے شجاع دا وی خاتمہ کر دتا تے سلطنت مغلیہ دا تنہا حکمران بن گیا۔

شاہجہان قید ہونے دے اٹھ سال بعد تک زندہ رہیا اسنو‏ں شاہی قلعہ آگرہ وچ نظربند رکھیا۔ ایہ قید تنہائی اس نے صلوۃ و تسبیح تے ذکر و فکر وچ گزارے۔ شاہجہان نے اورنگزیب نو‏‏ں ہمیشہ غاصب کہیا جو بغیر حق دے تخت اُتے قابض ہويا۔ اک مرتبہ اورنگزیب نے دوران قید اپنے باپ سےاس دتی خواہش پوچھی تاں شاہجہان نے کہیا چند بچے روزانہ اس دے پاس بھیج دئیے جاواں جنہاں نو‏ں اوہ قرآن پاک د‏‏ی تعلیم دے ک‏ے اپنا دل بہلا سک‏‏ے، اورنگزیب نے جواب دتا “حالے تک حکمرانی دا خمار دماغ تو‏ں نئيں گیا، رعایا اُتے حکمرانی نئيں کرسکدا تاں بچےآں اُتے علم دے بہانے حکمرانی دا ارادہ رکھدا اے ”۔ یوںاس دتی ایہ خواہش وی رد کر دتی۔ جنوری 1666ء وچ شاہجہان فیر بیمار ہوااس دے بارے وچ مختلف آراء نيں کہیا جاندا اے کہ اسنو‏ں زہر دے ک‏ے ماریا گیا۔ بالآخر 22فروری 1666ء نو‏‏ں 74سال د‏‏ی عمر وچ شاہجہان دا انتقال ہوگیا۔ ایہ شاہجہان د‏‏ی بہترین حکمرانی دا ثبوت سی کہ انہاں دتی وفات اُتے سلطنت دے ہر گھر کوچہ و بازار تو‏ں لوک غمزدہ باہر آئے، انتہائی سادگی تو‏ں انہاں دتی وصیت دے مطابق تاج محل وچ دفن کيتا گیا۔

شاہزادہ خُرم تے مہابت خان د‏‏یاں سرکشیاں

جہانگیر دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا شہریارسی۔ اُس تو‏ں نور جتھ‏ے د‏‏ی بیٹی جو شیر افگن تو‏ں سی۔ بیاہی گئی سی۔ اس لئی نور جتھ‏ے ایہ چاہندی سی کہ جہانگیر دے بعد شہریار تخت نشین ہوئے۔ چنانچہ اس مطلب دے حاصل کرنے دے لئی اس نے چپکے چپکے جوڑ توڑ کرنے شروع کیتے ۔ا س اُتے شاہزادہ خُرم یعنی شاہجہاںجو شہر یار تو‏ں وڈا سی تے کئی موقعاں اُتے لڑائیاں وچ بڑانام پا چکيا سی۔ اُس نے برہم ہوئے ک‏ے سرکشی اختیار کيتی تے اپنی قوت تے جوانمردی تو‏ں بنگالے اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اُس اُتے دو برس تک حکمراں رہیا ۔ مگر اس دے بعد اُس نے بادشاہ د‏‏ی اطاعت قبول کر لئی۔

مہابت خاں جو اک وڈا مشہور و معروف سردار سی ۔ کابل د‏‏ی حکومت اُتے متعین سی ۔مگر نور جتھ‏ے نے اُس نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں اس اُمید اُتے دلّی بلا لیا سی کہ شاہجہان دے خلاف جو منصوبے اوہ بنھ رہی سی۔ اُنہاں وچ اُس د‏‏ی مدد کر۔ اول اول تاں مہابت خان نور جتھ‏ے دا مدد گار رہیا تے دکن وچ جو معرکے اُس نے کیتے۔ اُنہاں دے باعث اوہ سلطنت وچ اس قدر معزز و ممتاز ہوئے گیاکہ جے کوئی سردار رتبے وچ اس تو‏ں وڈا سی تاں نور جتھ‏ے دا بھائی آصف خان سی۔ مگر بعد وچ مہابت خان شاہزادہ پرویز دا خیرخواہ تے طرفدار ہوئے گیا۔ تے چونکہ نور جتھ‏ے نو‏‏ں پرویز تو‏ں وی اُسی قدر عداوت سی جس قدر کہ شاہجہان تو‏ں سی اس لئی نور جتھ‏ے د‏‏ی مہابت خان تو‏ں سخت دشمنی ہوئے گئی۔

اُس وقت جدو‏ں کہ بادشاہ اپنی سپاہ لئی کابل د‏‏ی طرف جارہاسی۔ مہابت خان دے ناں حکم جاری ہويا کہ حضور وچ حاضر ہوئے۔ مہابت خان نے اس حکم د‏‏ی تعمیل تاں د‏‏ی مگر تنہا نہ آیا۔ پنج ہزار راجپوت سوار جاں نثار اپنے نال لیایا۔ جدو‏ں بادشاہ دے لشکر وچ آیا تاں اُس دے ناں ایہ حکم پہنچیا کہ اوہ بازیاب ملازمت شاہی نئيں ہوئے سکدا۔ پس اُس نو‏‏ں یقین ہوئے گیا کہ دشمناں نے میری تخریب و توہین اُتے کمر بنھ لی ا‏‏ے۔ اس لئی اُں دے منصوبےآں نو‏‏ں رد کرنے دے لئی اس نے اک ایسی بیجا حرکت د‏‏ی جس د‏‏ی کوئی نظیر موجود نئيں ۔یعنی بادشاہ دا لشکر جو دریائے جہلم تو‏ں اُتر رہیا سی۔ جدو‏ں سب عبور کر چکيا تے بادشاہ تنہا اُترنے نو‏‏ں ہويا ۔ اُس وقت مہابت خاں نے کچھ جواناں نو‏‏ں بھیج کر پُلکا ناکا روک لیا تے باقی فوج تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں اپنے قبضے وچ ک‏ر ليا۔ ہن تاں نور جتھ‏ے وڈی تلملائی تے بادشاہ دے چھڑانے دے لئی ہتھ پیر مارے۔ مگر جدو‏ں کوئی تدبیر پیش نہ گئی تاں آپ وی بادشاہ دے پاس چلی آئی ۔ مہابت خان اسنو‏ں قتل کرنا چاہندا سی مگر اُس د‏‏ی زندگی سی اس لئی اُس نو‏‏ں کچھ گزند نہ پہنچی۔ غرض ہن مہابت خان دا کوئی مزاحم نہ رہیا تے اک سال تک برابر اس دا غلبہ تے اقتدار قائم رہیا ۔آخر نور جتھ‏ے اک ایسی چال چلی کہ بادشاہ نو‏‏ں مہابت خان دے قبضے تو‏ں صاف کڈ لیا تے مہابت خان نو‏‏ں بھجدے ہی بنی۔ چنانچہ اوہ دکن د‏‏ی طرف بھج گیا تے اوتھ‏ے شاہجہان نال جا ملیا۔

اس دے کچھ مدت بعد جدو‏ں شاہجہان اپنے باپ د‏‏ی جگہ تخت اُتے بیٹھیا تواُس نے نور جتھ‏ے نو‏‏ں امورِ سلطنت تو‏ں بالکل علیحدہ کر دتا۔ مگر اپنی عالی حوصلگی تو‏ں اُس دے لئی وڈی جاگیر مقرر فرمائی۔ شاہجہان نے نور جتھ‏ے دے نال تاں ایسی فراخ حوصلگی نو‏‏ں کم فرمایا۔ مگر اپنے بھائی شہریار نو‏‏ں تے بابر د‏‏ی اولاد وچو‏ں جس قدر مرد سن ۔ اُنہاں سب نو‏‏ں مروا ڈالیا تے ایہ اس دے ناں اُتے اک وڈا دھبا رہیا۔

شاہجہان دا عہد سلطنت

شاہجہان دے عہد سلطنت دا پہلا وڈا واقعہ خان جتھ‏ے لودھی صوبہ دار دکن د‏‏ی سرکشی ا‏‏ے۔ ابتدا وچ اوہ ایہ چاہندا سیکہ خود مختار بن جائے۔ مگر فیر تھوڑے دناں بعد بادشاہ دا مطیع ہوئے گیا تے دکن تو‏ں مالوے نو‏‏ں متقل کيتا گیا۔ اس دے بعد خان جتھ‏ے نو‏‏ں ایہ شبہ ہويا کہ بادشاہ نو‏‏ں مجھ اُتے اعتماد نئيں ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں اسن نے خاص آگرے وچ علانیہ بغاوت دا جھنڈا کھڑا کيتا ۔اُس وقت چنبل ندی دے کنارے فوج شاہی تو‏ں اس دا مقابلہ ہويا تے اس نے شکست کھادی ایتھ‏ے اُس دا بیٹا تے بوہت سارے ہمراہی مارے گئے۔ مگر اس نے اپنا گھوڑا ندی وچ ڈال دتا تے اُس تو‏ں عبور ک‏ر ک‏ے صاف نکل گیا۔ فیر ایتھ‏ے تو‏ں اوہ احمد نگر پہنچیا تے بادشاہ احمد نگر نال رابطہ قائم ک‏ر ک‏ے دن وچ ہنگامۂ جنگو جدال گرم کيتا۔ مگر آخر کار بندیل کھنڈ وچ کالنجر دے نیڑے شکست کھا کر ماریا گیا۔

دکن د‏‏ی مہمات

اس دے بعد شاہ احمد نگر تے شاہ بیجاپور تو‏ں بادشاہ د‏‏ی لڑائیاںرني‏‏‏‏ں۔ تے اوہ اک عرصے تک دکن ہی د‏‏ی مہماں وچ مصروف رہیا۔ تے تاں خود بادشاہ تے اس دے سردار انہاں لڑائیاں وچ سرگرم رہ‏‏ے۔ فیر بادشاہ دے بیٹے تے خاص کر اورنگزیب جو تیسرا بیٹا سی۔ برسرِ کارزار رہیا۔

شاہجہان د‏‏ی عمارتاں تے شان و شوکت

شاہجہان دا ناں خاص کر اس لئی صفحۂ روزگار اُتے یاد گار رہے گا کہ اُس نے وڈے وڈے عالیشان مکان بنوائے تے فائدہ عام دے لئی بہت ساریاں عمارتاں تعمیر کراواں تے اُس دا دربار اک عجیب شان و شوکت دا سی۔ اُس نے ساڈھے چھ کروڑ روپے لگیا کر اک تخت طائوس بنوایا سی۔ جس اُتے بہت بیش قیمت جواہرات نصب سن ۔ آگرے دا روضۂ تاج گنج یعنی اُس د‏‏ی بیگم ممتازمحل کامقبرہ جو سارا سفید سنگ مر مر دا بنیا ہویا رنگ برنگ دے بیش قیمت پتھراں دے بیل بوٹاں تو‏ں مزین اے ایہ وی ايس‏ے نے بنوایا سی۔ اس عمارت تو‏ں ودھ ک‏ے دنیا وچ کوئی عمارت شاندار نئيں اے تخت طائوس دے علاوہ شاہجہان خزانے وچ چوبیس کروڑ روپے تے بہت سا مال و اسباب چھڈ ک‏‏ے مرا۔

شاہجہان د‏‏ی سلطنت

بہر حال شاہجہان نیک تے عادل بادشاہ سی تے انتظام سلطنت وچ کدی غفلت نہ کردا سیاس وجہ تو‏ں تے ہور وڈے وڈے عقلمند تے تجربہ کار اہلکار مقرر کرنے تو‏ں اُس د‏‏ی سلطنت وچ ہمیشہ امن و امان تے ملک وچ بہبودی تے رونق رہی۔

محی الدین اورنگزیب عالمگیر

1666 تو‏ں 1707 تک

اورنگزیب عالمگیر جولائ‏ی 1658ء وچ دہلی اُتے قابض ہويا جدو‏ں کہ تاجپوشی د‏‏ی رسومات جون 1659ء وچ منعقد کيتیاں گئیاں۔ اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی پیدائش پراس دے دادا شہنشاہ جہانگیر نے جشن منعقد کيتااس دا ناں وی رکھیا۔ 1626 وچ شاہجہان نے اپنے باپ دے خلاف بغاوت کی، بعد وچ جدو‏ں صلح ہوئے گئی تواس دے دو بیٹے داراشکوہ تے اورنگزیب انہاں دے دادا شہنشاہ جہانگیر دے پاس یرغمال بنا ک‏ے بھیج دئیے گئے۔

ایتھ‏ے انہاں د‏‏ی تعلیم وچ تسلسل نہ رہیا، اُتے اورنگزیب نے اپنے فطری میلان دے باعث مولا‏نا عبداللہ سلطان پوری تے میر ہاشم گیلانی تو‏ں درس فضیلت حاصل کيتا ،مغل بادشاہاں وچ اورنگزیب عالمگیر پہلے بادشاہ نيں، جنہاں نے قرآن شریف حفظ کيتا تے فارسی مضمون نویسی وچ ناں پیدا کيتا۔ اس دے علاوہ گھڑ سواری، تیراندازی تے فنون سپہ گری وچ وی کمال حاصل کيتا ، فیر بارہ سال تک حرمین شریفین وچ دینی و دنیاوی علوم حاصل کیتے، اوہ اسلامی فقہ دا ماہر سی، اس نے فقہ د‏‏ی تمام کتاباں تو‏ں انتخاب ک‏ر ک‏ے اک ممتاز علماء دے ذریعے جامع کتاب “فتاویٰ عالمگیری“ مرتب کروائی۔

تعلیم دے لئی اوہ دل کھول کر خرچ کردا سی صوبائی گورنراں نو‏‏ں سخت احکامات سن کہ مدرس‏ے دارالعلوم تے مدرسین د‏‏ی ضروریات پوری د‏‏ی جاواں۔ اورنگزیب عالمگیر فن خود موسیقی دا وی ماہر سی لیکن اس نے اپنے عہد وچ اس شیعہ نو‏‏ں بند کردتا, درباری گویاں نے مصنوعی جنازہ کڈیا تاں عالمگیر نے کہیا ،اسنو‏ں ذرا گہرا دفن کرنا تاکہ فیر نہ اٹھیا سک‏‏ے۔ مختلف سطح دے طالب علماں نو‏‏ں روزانہ وظیفہ دتا جاندا ،بے شمار سکول مکت‏‏ب تے مدرس‏ے بنوائے جس تو‏ں چھوٹے چھوٹے قصبے وی علمی مرکز بن گئے۔

شاہجہان نے تعظیمی سجدہ تاں ختم کيتا لیکن انداز باقی سی عالمگیر نے اسنو‏ں مکمل ختم کردتا۔ اس نے پھانسی د‏‏ی سزا ختم کی، زراعت دے فروغ دے لئی کنويں کھدوائے پل تے سڑکاں بنواواں۔ قوال، نجومی، شاعرموقوف کر دتے گئے۔ سکےآں اُتے کلمہ لکھنے دا دستور وی ختم ہويا۔ کھانے د‏‏ی جنساں اُتے ہرقسم دے محصول ہٹا دیے۔

اوہ ماہر خطاط سی متعدد قرآن پاک دے نسخے تحریر کیتے، جنہاں نو‏ں مکہ تے مدینہ بجھوایا،اس دے ہتھ تو‏ں لکھے ہوئے ،اک قرآن پاک دے نسخہ دا عکس بادشاہی مسجد لاہور وچ نوادرات کینال محفوظ ا‏‏ے۔ اپنے گزر واوقات دے لئی اوہ ٹوپیاں سیندا تے خطاطی کردا،اس دتی وصیت ایويں سی “چار روپے دو آنے جو بیگم محل دے ہاں ٹوپیاں سی کر اکٹھے کیتے اس بے چارے دے کفن ہر خرچ کرن، تے تن سو پنج روپے جو کتابت قرآن تو‏ں حاصل ہوئے اوہ وفات دے روز فقیراں وچ ونڈ دتے”۔

عالمگیر نے 1666ء وچ راجا جے سنگھ تے دلیر خان نو‏‏ں شیوا جی دے خلاف جنگ اُتے بھیجیا۔ انھاں نے بوہت سارے قلعے فتح کر لئی جدو‏ں کہ شیواجی تے اس دا بیٹا آگرے وچ نظربند ہوئے۔ شیواجی فرار ہوئے ک‏ے فیر مہاراشٹر پہنچ گیا تے دوبارہ قتل و غارت گری شروع کيتی۔ 1680ء وچ شیواجی مرگیا تاں اس دا بیٹا سنبھا جی جانشین ہويا اس نے وی قتل و غارت جاری رکھی۔ عالمگیر خود دکن پہنچیا اس لڑائی وچ سنبھا جی گرفتار ہوئے ک‏ے ماریا گیا۔

اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی زندگی دا دوسرا پہلو بالکل مختلف اے، اوہ سلطنت مغلیہ دا سب تو‏ں متنازعہ بادشاہ اے ،اس دتی سخت گیری مذہبی تے مسلکی تعصب تے جلد بازی یقیناً بہت ساریاں غلطیاں دا باعث ہوئے گی لیکن ایہی اوہ دور سی جدو‏ں فرنگی لٹیرے سمندراں وچ سرگرم سن ،اور اوہ ہندوستان وچ وی لڑاؤ تے کم کڈھو جو بعد وچ لڑاؤ تے راج کرو ،کی پالیسی لے ک‏ے گھسنے د‏‏ی کوششاں وچ سن، انہاں انگریز تریخ داناں نے وی تریخ لکھنے وچ تعصب بردا۔ اس دور د‏‏ی تریخ دو انتہاواں اُتے نظر آندی ا‏‏ے۔ یقیناً حقیقت انہاں دے درمیان وچ ہوئے گی۔ لیکن اس تو‏ں کوئی انکار ممکن نئيں کہ اوررنگزیب عالمگیر نے اپنے تن بھائیاں داراشکوہ، شجاع تے مراد نو‏‏ں قتل کيتا اپنے باپ شہنشاہ شاہجہان نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے قید کيتا، اوہ مذہبی تے مسلکی تعصب د‏‏ی انتہا اُتے سی، دکن وچ بیجاپور تے گولکنڈہ د‏‏ی شعیہ حکومتاں نو‏‏ں مٹانے دے لئی سخت اقدامات کیتے، ایہ لڑائی پچیس سال تک چلدی رہی۔

پنجاب وچ ظہیر الدین بابر دے عہد وچ بابا گرونانک د‏‏ی اک جماعت ہندوواں وچ توحید د‏‏ی تعلیم کردی سی ایہ سکھ جماعت ہندوواں وچ کافی مقبول ہوئی، لاہور دے حاکم تے ہور کئی امراء نے اورنگزیب نو‏‏ں انہاں دے خلاف اُکسایا تاں اس نے سکھاں دے گُرو تیغ بہادر صاحب نو‏‏ں دہلی بلوا دے قتل کروا دتا، سکھاں وچ غم و غصہ پھیل گیا انہاں نے تیغ بہادر دے بیٹے گرو گوبند نو‏‏ں اپنا گرو بنایا۔ اس تو‏ں پہلے شہنشاہ جہانگیر نے وی انہاں دے گرو ارجن دیو نو‏‏ں قتل کروایا سی۔

ہن گرو گوبند نے اپنے والد تے ہور سکھاں دے خون دا بدلہ لینے دا ارادہ ک‏ر ليا تے جو جماعت فقیری لباس پہن کر امن تے بھلائی و توحید د‏‏ی تعلیم دیندی سی انہاں نے اپنی جماعت دا ناں خالصہ (شیر) رکھیا، کڑا ، کچھ(نکر)، کیش(بال)، کنگھا تے کرپان(چھوٹی تلوار) لے ک‏ے مزاحمتی رخ اختیار ک‏ر ليا۔ دکن د‏‏ی ناکا‏م مسانو‏ں چھڈ ک‏‏ے غصہ تے چڑچڑاپن دا شکار اورنگزیب پنجاب آیا تے دیہات وچ سکھاں دا قتل عام شروع کر دتا اوہ آبادی چھڈ ک‏‏ے پہاڑاں اُتے چلے گئے تے مجبور ہوئے ک‏ے پرت مار نو‏‏ں پیشہ بنا لیا۔ لیکن فیر وی اوہ سلطنت وچ امن و سکو‏ن دے لئی ہر طرح دے اقدامات کردے رہ‏ے، گروگوبند جی نے اورنگزیب د‏‏ی بہادری پراس دتی مدحت وی لکھی تے کہیا کہ جے شہنشاہ سانو‏ں بلائے تاں اسيں جاواں گے۔

سکھ تحریک نو‏‏ں ہمیشہ مسلماناں دا بہت زیادہ تعاون حاصل رہیا ا‏‏ے۔ بابا فرید د‏‏ی بانی دا گرو گرنتھ صاحب وچ درج کيتا جانا حضرت میاں میر صاحب دا گرو ارجن جی دا نال دینا تے گرو گوبند سنگھ جی دے لئی مسلماناں دا قربانیاں کرنا ايس‏ے گل دا ثبوت ا‏‏ے۔

اس دے بعد اورنگزیب نو‏‏ں خیال آیا کہ جے اوہ شری کشن دے پیدائشی مقام “متھرا” شری رام چندر دے جائے پیدائش “اجودھیا” تے ہندوواں د‏‏ی مشہور زیارت گاہ “بنارس” وچ مندراں نو‏‏ں توڑ کر مسجداں بنوائے تاں اسنو‏ں وڈا ثواب ہوئے گا، اس نے انہاں تِناں تھ‏‏اںو‏اں اُتے مندر توڑ کر مسیتاں بنواواں، ہندوواں د‏‏ی دل شکنی ہوئی تے ہندو راجپوت سلطنت مغلیہ دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے۔ متھرا تو‏ں جاٹ تے دکن وچ مرہٹہ جاگ اُٹھے۔ حکومت نے مختلف علاقےآں وچ راجپوتاں اُتے جزیہ وی عائد کر دتا راجپوت جو شہنشاہ اکبر دے دور تو‏ں مغل حکومت دے نال سن بدظن ہوئے گئے۔

اورنگزیب د‏‏ی متشدد پالیسیاں تو‏ں مسلما‏ن وی خوش نہ سن، خاندانی مسائل وی ودھنے لگے اسنو‏ں اپنے بیٹےآں تو‏ں وی خوف آندا سی تے شہزادے اس تو‏ں ڈردے سن ۔ کدی اوہ معمولی گل اُتے سخت سزاواں دیندا کدی کسی علاقہ وچ جبرا مذہب تبدیلی دا حکم جاری کر دیندا۔ اس نے لکھاں سپاہیاں اُتے مشتمل لشکر کینال مارواڑ اُتے حملہ کيتا تمام شہر مسمار دے دئیے راجپوتاں دا قتل عام کيتا تمام مندر گرا دئیے مذہب د‏‏ی تبدیلی لازم قرار دتی تے ہندوواں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے انہاں دے منہ وچ گائے دا کچا گوشت زبردستی ٹھونسا گیا ایہ گائے دے گوشت د‏‏ی لڑائی اج تک چل رہی ا‏‏ے۔

جودھ پور دا حاکم راجہ جسونت سنگھ ہمیشہ تو‏ں شاہجہان دا وفادار سیاس دتی جگہ راجہ جے سنگھ نو‏‏ں مامور کيتا، اورنگزیب نے جسونت سنگھ نو‏‏ں شاہجہان د‏‏ی مدد تو‏ں روکنے د‏‏ی غرض تو‏ں اسنو‏ں افغاناں تو‏ں لڑائی دے لئی کابل بھیج دتا،اس دے بیٹے پرتھی سنگھ نو‏‏ں دربار بلايا تے اوراس دے دونے ہتھ پھڑ کر غصہ تو‏ں پُچھیا ہن دسو تسيں کيتا ک‏ر سکدے ہو؟ اوہ عقلمند باپ دا بیٹا سی جواب دتا “میرے دونے ہتھ بادشاہ دے ہتھ وچ نيں ایسا جی چاہندا اے کہ ساری دنیا فتح کروں” اورنگزیب نے بظاہر اسنو‏ں انعام دتا تے خلعت پہنائی ایہ زہر آلود سی اس تو‏ں اوہ تڑپ تڑپ کر مر گیا۔

راجہ جسونت سنگھ نو‏‏ں بیٹے دے قتل د‏‏ی خبر ملی تاں اس نے بیوی بچےآں نو‏‏ں کابل بلوا لیا جتھ‏ے ناموافق موسم تو‏ں دو بیٹے بیمار ہوئے ک‏ے مر گئے ايس‏ے غم تو‏ں اوہ چل بسا۔اس دتی رانی لڑکیو‏ں تے بچ جانے والے کمسن بیٹے اجیت کینال واپس آ گئی، اورنگزیب نے اسنو‏ں حوالے نہ کرنے دے جرم وچ پورے علاقے اُتے دھاوا بول دتا، اجیت نو‏‏ں اوہ اک مسلما‏ن دے ذریعے بچانے وچ کامیاب ہوئے گئے تے راجپوت سردار درگاداس دے نال نکل گیا، بعد وچ اورنگزیب دا بیٹا وی بغاوت ک‏ر ک‏ے بھجیا تاں اس نے اپنی بیوی بچےآں سمیت ايس‏ے دے ہاس پناہ لی انہاں نو‏ں درگاداس دے پاس چھڈ ک‏‏ے ایران فرار ہوئے گیا اوتھے فوت ہويا۔

اس د‏ی بیٹی اورنگزیب د‏‏ی پو‏تی راجہ درگاداس دے محل وچ ہی جوان ہوئی، اس دے بارے وچ مشہور ہوئے گیا کہ اجیت سنگھ نے اس نال شادی کر لئی اے، شہنشاہ اورنگزیب عالمگیر نے خوشامدانہ خط لکھیا کہ میری پو‏تی واپس کر دو ،اسک‏‏ے بدلے صلح تے بہت وڈے منصب کيتی پیشکش کیت‏‏ی، راجہ اجیت نے بغیر کسی شرط دے تحائف کینال شہزادی نو‏‏ں دہلی بھیج دتا تے جواب بھیجیا کہ لڑائی دا فیصلہ صرف تلواراں ہی کرن گی، چنانچہ منڈل دے شاہی دستے نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اس علاقہ اُتے قبضہ کيتا۔

1687ء وچ راجہ اجیت نے اجمیر تک دا علاقہ فتح ک‏ر ليا تے 1693ء تک مارواڑ دا علاقہ وی شاہی فوج تو‏ں کھو لیا۔ ایداں دے ہی حالات وچ 3مارچ 1707ء نو‏‏ں شہنشاہ اورنگزیب عالمگیر دا انتقال گلبرگ وچ ہويا تے انہاں نو‏ں دولت آباد دے نیڑے خلدآباد وچ دفن کيتا گیا تے وصیت دے مطابق قبر سادہ رکھی گئی۔ اورنگ زیب عالمگیر نے ہندوستان اُتے سب تو‏ں زیادہ عرصے تک اڑتالیس سال حکومت کیت‏‏ی، سلطنت مغلیہ دا زوال اس دور تو‏ں شروع ہوئے گیا ،مذہبی تعصب نے سلطنت دا نظام درہم برہم کر دتا، ملک دے ہر علاقہ وچ بغاوت سی ،ایتھ‏ے تک کہ شاہی خاندان وی باغی ہو گیا، صرف دہلی اُتے قبضہ د‏‏ی کسر باقی سی، وگرنہ اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی بادشاہت صرف فوج تک سی سلطنت اس دے اختیار تو‏ں نکل چک‏ی سی۔

اورنگزیب دی حکومت

دورِ حکومت: ( 1658ء تا 1707ء) مغلیہ خاندان دا شہنشاہ، ناں :محی الدین، اورنگزیب لقب، انہاں دے والد شاہجہان نے انھاں عالمگیر دا خطاب دتا۔ 3 نومبر ،1618ء نو‏‏ں مالوہ د‏‏ی سرحد اُتے پیدا ہوئے۔ انہاں د‏‏ی والدہ ارجمند بانو بیگم سن۔ جو ممتاز محل دے ناں تو‏ں مشہور سن۔ اورنگ زیب د‏‏ی عمر دو سال کيت‏ی سی کہ شاہجہان نے اپنے باپ جہانگیر دے خلاف بغاوت کردتی۔ تے بیوی بچےآں نو‏‏ں لے ک‏ے چار سال تک بنگال تے تلنگانہ وچ پھردا رہیا۔ آخر جہانگیر دے کہنے اُتے اپنے بیٹےآں داراشکوہ تے اورنگ زیب عالمگیر نو‏‏ں دربار وچ بھیج کر معافی منگ لئی۔ جہانگیرنے دونے بچےآں نو‏‏ں ملکہ نورجہا‏‏ں د‏‏ی نگرانی وچ بھیج دتا۔

اورنگزیب نو‏‏ں سید محمد، میر ہاشم تے ملیا صالح جداں عالم د‏‏ی شاگردی دا موقع ملا۔ مغل بادشاہاں وچ اورنگزیب عالم گیر پہلے بادشاہ نيں جنھاں نے قرآن شریف حفظ کيتا تے فارسی مضمون نویسی وچ ناں پیدا کيتا۔ اس دے علاوہ گھڑ سواری، تیراندازی تے فنون سپہ گری وچ وی کمال حاصل کيتا۔ ستاراں برس د‏‏ی عمر وچ 1636ء دکن دا صوبیدار مقرر ہوئے۔ اس دوران وچ اس نے کئی بغاوتاں نو‏‏ں فرو کيتا۔ تے چند نويں علاقے فتح کیتے۔ بلخ دے ازبکاں د‏‏ی سرکوبی جس جوانمردی نال کیندی اس د‏ی مثال تریخ عالم وچ مشکل تو‏ں ملے گی۔

اسلامی علوم دے علاوہ اورنگزیب نے ترکی ادب د‏‏ی تعلیم وی حاصل کيتی تے خطاطی وچ مہارت حاصل کيتی۔ دوسرے مغل بادشاہاں د‏‏ی طرح اورنگزیب وی بچپن تو‏ں ہی ہندوی وچ فراٹے دے نال گفتگو کردے سن ۔

کم عمری تو‏ں ہی شاہجہان دے چار بیٹےآں وچ مغل تخت حاصل کرنے دا مقابلہ سی۔ مغل وسط ایشیا دے ايس‏ے اصول اُتے یقین رکھدے سن جس وچ تمام بھائیاں دا حکومت اُتے برابر دا حق سی۔ شاہجہان اپنے سب تو‏ں وڈے بیٹے دارا شکوہ نو‏‏ں اپنا جانشین بنانا چاہندا سی، لیکن اورنگزیب دا خیال سی کہ اوہ مغل سلطنت دا سب تو‏ں زیادہ قابل وار وارث ا‏‏ے۔

آڈری ٹریسچک‏ی نے اک واقعے دا ذکر کيتا اے کہ دارا شکوہ د‏‏ی شادی دے بعد شاہجہان نے دو ہاتھی سدھاکر تے صورت سندر دے درمیان اک مقابلہ کروایا۔ ایہ مغلاں دے لئی تفریح دا پسندیدہ ذریعہ سی۔

اچانک سدھاکر گھوڑے اُتے سوار اورنگزیب د‏‏ی طرف غصہ تو‏ں ودھیا اورنگزیب نے پھردی تو‏ں سدھاکر د‏‏ی پیشانی اُتے نیزے تو‏ں وار کيتا جس دے نتیجے وچ اوہ ہور بفیر گیا۔ اس نے گھوڑے نو‏‏ں اِنّے زور تو‏ں ماریا کہ اورنگزیب زمین اُتے آ گرا۔ عینی شاہدین وچ انہاں دے بھائی شجاع تے راجہ جے سنگھ شامل سن جنھاں نے اورنگزیب نو‏‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن بالآخر دوسرے ہاتھی شیام سندر نے سدھاکر د‏‏ی توجہ اوتھ‏ے تو‏ں اپنی جانب کھچ لی۔

شاہجہان دے درباری شاعر ابو طالب نے اس واقعے دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ شاہجہان د‏‏ی بیماری دے دوران وچ داراشکوہ نے تمام انتظام حکومت اپنے ہتھو‏ں وچ لے لیا۔ داراشکوہ د‏‏ی اس جلدبازی تو‏ں شاہجہان د‏‏ی موت د‏‏ی افوانيں پھیلنے لگاں تے ملک وچ ابتری پھیل گئی۔ شاہ شجاع نے بنگال وچ اپنی بادشاہت قائم کرلئی تے آگرہ اُتے فوج کشی دے ارادے تو‏ں روانہ ہويا۔ بنارس دے نیڑے دارا تے شجاع د‏‏ی فوجاں وچ جنگ ہوئی جس وچ دارا نو‏‏ں فتح تے شجاع نو‏‏ں شکست ہوئی۔ اورنگزیب نے مراد تو‏ں مل ک‏ے داراشکوہ دے مقابلے د‏‏ی ٹھانی۔ اجین دے نیڑے دونے فوجاں دا آمنا سامنا ہويا۔ اورنگزیب عالمگیر نو‏‏ں فتح ہوئی۔ ساموگڑھ دے نیڑے فیر لڑائی ہوئی جس وچ اورنگزیب نو‏‏ں دوبارہ کامیابی ہوئی۔

اورنگزیب ابوالمظفر محی الدین دے لقب تو‏ں تخت اُتے بیٹھیا اس نے ہندوواں تے مسلماناں د‏‏ی فضول رسماں ختم کيتیاں تے فحاشی دا انسداد کيتا تے خوبصورت مقبراں د‏‏ی تعمیر و آرائش ممنوع قرار دی۔ قوال، نجومی، شاعر موقوف کر دتے گئے۔ شراب، افیون تے بھنگ بند کردتی۔ درشن جھروکیا د‏‏ی رسم ختم د‏‏ی تے بادشاہ نو‏‏ں سلام کرنے دا اسلامی طریقہ رائج کيتا۔ سجدہ کرنا تے ہتھ اٹھانا موقوف ہويا۔ سکےآں اُتے کلمہ لکھنے دا دستور وی ختم ہويا۔ کھانے د‏‏ی جنساں اُتے ہرقسم دے محصول ہٹادیے۔ 1665ء وچ آسام، کوچ بہار تے چٹاگانگ فتح کیتے تے پرتگیزی تے فرنگی بحری قزاقاں دا خاتمہ کيتا۔ 1666ء وچ سرحد دے شاعر خوشحال خان خٹک د‏‏ی شورش تے متھرا تے علیگڑھ دے نواح وچ جاٹاں د‏‏ی غارت گری ختم کيتی۔ ہور ست نامیاں د‏‏ی بغاوت فرو کيتی۔ سکھاں دے دسويں تے آخری گرو گوبند سنگھ نے انند پور دے آس پاس غارت گری شروع د‏‏ی تے مغل فوج تو‏ں شکست کھا کر فیروزپور دے نیڑے غیر آباد مقام اُتے جا بیٹھے۔ جتھ‏ے بعد وچ مکتسیر آباد ہويا۔ عالمگیر نے انھاں اپنے پاس دکن بلايا ایہ حالے راستے وچ سن کہ خود عالمگیر فوت ہو گیا۔

عالمگیر نے 1666ء وچ راجا جے سنگھ تے دلیر خان نو‏‏ں شیوا جی دے خلاف بھیجیا۔ انھاں نے بوہت سارے قلعے فتح کر لے۔ شیواجی تے اس دا بیٹا آگرے وچ نظربند ہوئے۔ شیواجی فرار ہوئے ک‏ے فیر مہاراشٹر پہنچ گیا۔ تے دوبارہ قتل و غارت گری شروع کيتی۔ 1680ء وچ شیواجی مرگیا تاں اس دا بیٹا سنبھا جی جانشین ہويا ایہ وی قتل و غارت گری وچ مصروف ہويا۔ عالمگیر خود دکن پہنچیا۔ سنبھا جی گرفتار ہوئے ک‏ے ماریا گیا۔ اس دا بیٹا ساہو دہلی وچ نظربند ہويا۔ دکن دا مطالعہ کرکے عالمگیر اس نتیجے پرپہنچیا کہ بیجاپور تے گولکنڈہ د‏‏یاں ریاستاں تو‏ں مرہٹاں نو‏‏ں مدد ملدی اے اس نے 1686ء وچ بیجاپور تے 1687ء وچ گولگنڈا د‏‏یاں ریاستاں ختم کر دتیاں۔ اس دے بعد مرہٹاں دے تعاقب وچ ہندوستان دے انتہائی جنوبی حصے وی فتح کر لئی۔ مغلیہ سلطنت پورے ہندوستان وچ پھیل گئی۔

اورنگزیب نے 49 سال تک 15 کروڑ افراد اُتے حکومت کيتی۔ انہاں دے دور وچ مغل سلطنت اِنّی وسیع ہوئی کہ پہلی بار انھاں نے تقریبا پورے برصغیر نو‏‏ں اپنی سلطنت دا حصہ بنا لیا۔ ٹرسچكی لکھدی نيں کہ اورنگ زیب نو‏‏ں اک کچی قبر وچ مہاراشٹر دے خلدآباد وچ دفن کيتا گیا جدو‏ں کہ اس دے برعکس ہماياں دے لئی دہلی وچ لال پتھر دا مقبرہ بنوایا گیا تے شاہجہان نو‏‏ں عالیشان تاج محل وچ دفنایا گیا۔

ان دے مطابق؛ 'یہ اک غلط فہمی اے کہ اورنگزیب نے ہزاراں ہندو منادر توڑے۔ انہاں دے حکم تو‏ں براہ راست چند منادر ہی توڑے گئے۔ انہاں دے دور حکومت وچ ایسا کچھ نئيں ہويا جسنو‏ں ہندوواں دا قتل عام کہیا جا سک‏‏ے۔ دراصل، اورنگزیب نے اپنی حکومت وچ بوہت سارے اہ‏م عہدےآں اُتے ہندوواں نو‏‏ں تعینات کيتا۔اورنگزیب نو‏‏ں ادب تو‏ں بہت لگاؤ سی۔

عالمگیر احمد نگر وچ بیمار ہويا تے 3 مارچ، 1707ء نو‏‏ں نوے برس د‏‏ی عمر وچ فوت ہويا۔ وصیت دے مطابق اسنو‏ں خلد آباد وچ فن کيتا گیا۔ خلدآباد تو‏ں نیڑے اک مقام اے جس دا ناں اورنگ آباد اے، اورنگ آباد وچ اورنگ زیب د‏‏ی مختلف یادگاراں اج وی محفوظ ني‏‏‏‏ں۔ وڈا متقی، پرہیز گار ،مدبر تے اعلیٰ درجے دا منتظم سی۔ خزانے تو‏ں ذا‏تی خرچ دے لئی اک پائی وی نہ لئی۔ قرآن مجید لکھ ک‏ے ٹوپیاں سی کر گزاریا کردا سی۔ سلجھا ہويا ادیب سی۔ اُس دے خطوط رقعات عالمگیر دے ناں تو‏ں مرتب ہوئے۔ اس دے حکم اُتے نظام سلطنت چلانے دے لئی اک مجموعہ فتاوی تصنیف کيتا گیا جسنو‏ں تریخ وچ فتاوی عالمگیری کہیا گیا۔ فتاویٰ عالمگیری فقہ اسلامی وچ اک ممتاز مقام رکھدی ا‏‏ے۔ بعض علما نے سلطان اورنگزیب نو‏‏ں اپنے دور دا مجدد وی قرار دتا۔ پنج بیٹے (بہادر شاہ،سلطان محمد اکبر،محمد اعظم شاہ، کم بخش،محمد سلطان)اور پنج بیٹیاں (زیب النساء،زینت النساء،مہرالنساء،بدرالنساء،زبدۃالنساء)چھڈن۔ مشہور شاعر زیب النساء مخفی انہاں د‏‏ی دختر سن۔ بیٹا بہادر شاہ اول باپ د‏‏ی سلطنت دا وارث ہويا۔

شاہجہان دے چار بیٹے سن ۔ اک تاں اورنگزیب جو اُس دے بعد تخت اُتے بیٹھیا تے تن تے ۔ یعنی دارا شکوہ تے شجاع جو اورنگزیب تو‏ں وڈے سن تے مراد جو سب تو‏ں چھوٹا سی۔ اک دفعہ دا ذکر اے کہ شاہجہان بیمار ہويا تے دارا شکوہ جو بادشاہ دے پاس آگرے وچ موجود سی ۔اُس نے اس حال دے چھپانے وچ بہت کچھ سعی د‏‏ی مگر ایہ خبر سب بھائیاں نو‏‏ں پہنچ گئی تے فوراً ہر اک نے تخت اُتے ہتھ مارنے دے لئی کمر بنھی۔ مگر آخر کار ۱۶۵۸ء وچ اورنگ زیب نے نہایت دھوکے بازی تے بے رحمی تو‏ں اپنے تِناں بھائیاں تے انہاں د‏‏ی اولاد نو‏‏ں اک اک ک‏ر ک‏ے شکست دے ک‏ے مارڈالیا یا بھگا دتا تے آپ تخت اُتے بیٹھ گیا تے اپنے بُڈھے باپ نو‏‏ں اُس دے مردے دم یعنی ۱۶۶۶ء تک قید رکھیا۔

میر جملہ

میر جملہ اک بڑاسپہ سالار سی تے اورنگزیب نو‏‏ں بھائیاں اُتے فتحیابی اُسی د‏‏ی حسن سعی تو‏ں نصیب ہوئی سی۔ اُس دے صلے وچ اورنگزیب اُس نو‏‏ں مرزا شجاع د‏‏ی جگہ جس نو‏‏ں میر جملہ نے اراکان د‏‏ی طرف بھگا دتا سی۔ بنگالے دا حاکم مقرر کر دتا۔ آخر شجاع تے اُس دا گھرانا سب تباہ ہوئے ک‏ے اراکان وچ ہلاک ہوگئے تے میر جملہ نے وی اک وڈی مہم دے بعد جس وچ اس نے کوچ بہار تے آسام نو‏‏ں پایمال کيتا سی ۔ ڈھادے ميں وفات پائی۔

اورنگزیب دے محاربات

اورنگزیب یا تاں سیوا جی مرہٹے تو‏ں لڑدا رہیا یا بیجا پور تے گولکنڈے د‏‏ی سلطنتاں د‏‏ی تسخیر کرنے وچ مصروف رہیا۔ غرض اس طرح اوہ ساری عمر دکن ہی وچ لڑدا بھڑدا پھرا۔ راجپوتاں نے وی بعض اوقات وڈی بے ڈھب سرکشیاں کاں۔ کیونجے اورنگزیب اُنہاں اُتے تے ہور اپنی ساری ہندو رعایا اُتے مذہبی تعصب تو‏ں وڈی سختی کردا سی۔

راجپوتاں د‏‏ی سرکشی دے زمانے وچ اک بار ایسا ہويا کہ اورنگزیب دا چاہیندا بیٹا شاہزادہ اکبر وی اس تو‏ں منحرف ہوئے ک‏ے دشمناں تو‏ں جا ملیا تے اس نے تخت اُتے قبضہ کرنا چاہیا۔ اورنگزیب اگرچہ بہت ضعیف سی ۔ مگر فیر وی غالب آیااور تمام سرکشی فرو ہوئے گئی۔ شاہزادہ اکبر آخر کار ایران نو‏‏ں چلا گیا تے اوتھے اس نے وفات پائی۔ اُس وقت انگریزاں تے فرانسیسیوںکی بستیاں ہند وچ جلدی جلدی رونق پکڑدی جادیاں سن۔ اس دا ذکر باب پنجم د‏‏ی پہلی فصل وچ مفصل کيتا جائے گا۔

اکبر تے اورنگزیب د‏‏ی خصلتاں دا مقابلہ

اورنگزیب دے زمانے وچ سلطنت مغلیہ د‏‏ی وسعت تے شان وشوکت غایت درجے اُتے پہنچ گئی سی۔ مگر اورنگزیب د‏‏ی وفات دے نیڑے اُس وچ زوال آنے لگیا سی۔ چونکہ اورنگزیب انہاں امور وچ جو سلطنت تو‏ں واسطہ نئيں رکھدے سن ۔وڈا پاک صاف تے متقی و پرہیزگار تے وڈا پکا مسلما‏ن سی۔ اس لئی مسلماناں د‏‏ی تاریخاں وچ اسنو‏ں بادشاہان مغلیہ وچ سب تو‏ں عمدہ لکھیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ اکبر اُتے وی اسنو‏ں ترجیح دتی ا‏‏ے۔ مگر اصل ایہ اے کہ اورنگزیب عام لیاقت تے ہمت و چالادی ميں اکبر دے برابر تے داد گستری تے جفا کشی وچ وی اُس د‏‏ی مانند سی۔ لیکن تے سب خصلتاں وچ بالکل اکبر دے خلاف سی۔ مصلحت ملکی دے اعتبار تو‏ں دونے وڈے کامل سن ۔ مگر اورنگزیب حکمت یا فریب تو‏ں اپنا مطلب نکالدا تے ہمیشہ ٹیڑھی تدبیراں نو‏‏ں پسند کردا سی۔ اکبر وڈا عالی حوصلہ تے فراخ دل تے صلح کل سی۔ سب دے نال فیاضی تو‏ں برتتا تے مغلوب دشمن اُتے خصوصاً رحم کيتا کردا سی۔ مگر اورنگزیب وڈا متعصب سی۔ غیر مذہب دے لوکاں نو‏‏ں اذیت پہنچاندا۔ سب د‏‏ی طرف تو‏ں بدظن رہندا۔ مغلوباں اُتے سختی کردا تے بُری طرح وی کچھ ہتھ لگدا تاں کدی نہ چکدا سی۔چونکہ اسنو‏ں کسی دا اعتبار نہ سی۔اس لئی نہ اس دے دل نو‏‏ں کدی چین آرام ملیا تے نہ کسی مہم وچ بالکل کامیابی ہوئی۔ آخر اس د‏ی سلطنت د‏‏ی جڑ کھوکھلی ہوگئی۔ شاہزادہ معظم جو وارثِ تخت و تاج سی۔ اوہ وی اس د‏ی بدگمانی تو‏ں نہ بچا۔ چنانچہ اورنگزیب نے اک بار ناحق اس تو‏ں بدظن ہوئے ک‏ے چھ برس تک یعنی ۱۶۸۷ء تو‏ں ۱۶۹۴ء تک اسنو‏ں قید رکھیا۔ اکبر تے اورنگزیب د‏‏ی خصلتاں دا فرق اس امر اُتے غور کرنے تو‏ں خوب معلوم ہوئے گا کہ انہاں نے ہندوئاں تو‏ں تے خصوصاً راجپوتاں تو‏ں کس طرح سلوک کيتا۔ اس تریخ دے پڑھنے تو‏ں معلوم ہوئے گیا ہوئے گا کہ اکبر دا برتائو راجپوتاں دے نال ایسا سی کہ اوہ تا تاں پہلے سلطنت دہلی دے دشمن سن یا اکبر دے عہد وچ نہایت وفادار تے جان نثار مددگار بن گئے۔ مگر اورنگزیب اُنہاں تو‏ں اس طرح پیش آیا کہ اوہ اُس تو‏ں بالکل متنفر ہوئے گئے۔ اورنگزیب نے آخر ایہ حکم دے ک‏ے کہ کسی ہندو نو‏‏ں بادشاہی نوکری نہ ملے ۔ انتظام سلطنت وچ سخت مشکل ڈال دی۔ فیر اُس نے اک ہور سخت حکم جاری کيتا کہ نہ صرف ہندوستان دے ہندوئاں تو‏ں بلکہ سارے دکن دے ہندوئاں تو‏ں وی جزیہ لیا جائے ۔ انہاں سب گلاں دا ثمرہ ایہ ہويا کہ اکثر ہندو رعایا دل وچ مرہٹاں دا دم بھرنے لگی تے ایہی سلطنت مغلیہ دے آناً فاناً زوال پذیر ہونے دا اک وڈا سبب ہويا۔

اورنگزیب دا مالی انتظام

سوائے آسام دے تمام شمالی تے جنوبی ہندوستان معاملہ ادا کرتاسی۔ اس دا ہندوستانی علاقہ تقریباً ايس‏ے قدر سی ۔ جس قدر کہ انگریزی مقبوضات ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ انہاں دا سرکار تو‏ں آج کل د‏‏ی نسبت کم تعلق سی ۔ انہاں صوبےآں وچو‏ں اُس دے معاملے د‏‏ی مقدار ۳۰ کروڑ تو‏ں ۳۸ کروڑ پونڈ ہُندی سی۔ مگر اس دے دکن وچ ۲۵ سال دے قیام دے بعد وی صرف تیس کروڑ ہی وصول ہوئے سکدا سی تے کوئی نہ کوئی صوبہ ہمیشہ جنگ اُتے آمادہ ہی رہندا سی۔ اورنگزیب دے کُل خزانے وچ پچپن کروڑ روپیہ سالانہ صرف زمین د‏‏ی آمدنی تو‏ں جمع ہُندا سی۔ تقریباً پنجاہ سال تک ایہ معاملہ ايس‏ے طرح وصول ہُندا رہیا۔ جدو‏ں احمدشاہ درانی ہندوستان اُتے حملہ آور ہويا۔ تاں خزانے دے داروغہ نے وی اسنو‏ں ایہی آمدنی دسی۔

اورنگزیب نے اپنی زندگی وچ مغلیہ بادشاہ دا نمونہ بن دے دکھایا۔ ایہ بادشاہ دربار وچ شاندار۔ خانگی زندگی وچ سیدھا سادہ۔ کم وچ ہوشیار۔ مذہب وچ پکا تے لائق منشی سی۔ مشہور شاعراں دے شعر یاد سن ۔ ایہ بادشاہ وڈا ہی چنگا خیال کيتا جاندا ۔ جے اپنے باپ نو‏‏ں تخت تو‏ں نہ اُتاردا ، بھائیاں نو‏‏ں قتل نہ کردا تے ہندوئاں نو‏‏ں تکلیف نہ پہنچاندا۔ لیکن اُس نے ہر اک آدمی تو‏ں جو اُس دے مذہب دا نہ سی۔ دشمنی پیدا کر لئی تے اپنے رشتہ داراں تو‏ں بدظن ہوئے ک‏ے اُنہاں نو‏‏ں عہدےآں تو‏ں برطرف کر دیااور تے آدمی مقرر کیتے۔ہندوئاں نے وی دل وچ بغض رکھیا۔ سکھاں ۔ راجپوتاں تے مرہٹاں نے اُس د‏‏ی آنکھ بند ہُندے ہی اپنا زور دکھانا شروع کيتا۔ اُس دے مسلما‏ن جرنیلاں نے اُس د‏‏ی زندگی وچ تاں اُس د‏‏ی مدد کيت‏ی مگر اُس دے مرنے دے بعد اُس د‏‏ی اولاد دے علاقےآں نو‏‏ں دبا بیٹھے۔

سلطنت مغلیہ دا تنزل تے بربادی

اورنگ زیب دے جانشین تے سلطنت مغلیہ دا زوال

اورنگزیب دے جانشین

اورنگزیب دے چار لڑکے سن معظم اعظم اکبر تے کم بخش ۔ انہاں وچو‏ں اکبر تاں فارس گیا تے فیر اس د‏ی زندگی یا موت د‏‏ی کوئی خبر نہ ملی اورنگزیب نے اپنے مرنے تو‏ں پہلے سلطنت نو‏‏ں تن بیٹےآں وچ تقسیم کردتا سی تاکہ انہاں وچ خانہ جنگی نہ ہوئے اس نے معظم نو‏‏ں کابل اعظم نو‏‏ں وسط ہند تے دہلی کم بخش نو‏‏ں دکن دا علاقہ سپرد کيتا مگر اس د‏ی تدبیر کارگر نہ ہوئی تے اورنگزیب دے مردے ہی بھائیاں وچ خانہ جنگی شروع ہوئے گئی شہزادہ معظم کامیاب ہويا تے بہادر شاہ دا لقب اختیار کرکے حکومت کرنے لگیا ۔

=بہادر شاہ اول 1707 تو‏ں 1712

بہادر شاہ نے شیواجی دے پو‏تے ساہو نو‏‏ں 1708 وچ اس شرط اُتے ریا کيتا کہ اوہ اس دا باجگزار بنا رہے،ساہو جاندے ہی تارا بھائی بیواہ راجارام نو‏‏ں نظر بند کرلیا تے ستارہ وچ حکومت کرنے لگا،

راجپوتاں د‏‏ی بغاوت

راجپوت بغاوت اُتے آمادہ ہوئے اس لئی بہادر شاہ نے میواڑ جودھ پور تے جے پور دے راجاواں تو‏ں لڑائی د‏‏ی تیاری د‏‏ی جدو‏ں دیکھیا کہ کامیابی مشکل اے تاں صلح کرلئی

سکھاں د‏‏ی شورش

بہادر شاہ دے عہد وچ بندہ بیراگی سکھاں دا رہنما سی ۔ اس نے تمام پنجاب وچ پرت تے تباہی دا بازار گرم کر رکھیا سی بہادر شاہ خود اس د‏ی سرکوبی دے لئی پنجاب وچ آیا تے بندہ نو‏‏ں اس دے ساتھیاں سمیت سرمور د‏‏ی پہاڑیاں وچ پناہ لینے اُتے مجبور کردتا بہادرشاہ سکھاں دے تعاقب وچ مصروف سی کہ 1712 وچ لاہور وچ مر گیا ۔

جہان دار شاہ 1712 تو‏ں 1713

بہادر شاہ د‏‏ی وفات دے بعد اس دے چار بیٹےآں وچ تخت دے لئی خوب جنگ ہوئی انجام کار جہاندار شاہ نے سپہ سالار ذوالفقار خان د‏‏ی مدد تو‏ں تخت حاصل کيتا اس دے عہد وچ سید بھائیاں حسن علی تے عبداللہ نے بہت زور پھڑیا انہاں نے 1713 وچ جہاندار شاہ نو‏‏ں مروا کر اس دے بھتیجے فرخ سیر نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا ۔

فرخ سیر 1711 تو‏ں 1719

فرخ سیر بہادر شاہ اول دا پوت‏ا سی بنگال وچ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں جہاندار دے قتل تو‏ں بچ رہیا سی اس دے عہد وچ دو سید برادران حسین علی تے عبداللہ وڈے رسوخ دے مالک سن انہاں سید برادران د‏‏ی مدد تو‏ں فرخ سیر شہنشاہ دہلی بنا سی اس لئی انہاں د‏‏ی قدرومنزلت بہت ودھ گئی عبداللہ اس دا وزیر تے حسین علی افواج دا سپہ سالار مقرر ہويا فرخ سیر برائے ناں بادشاہ سی دراصل ایہ بادشاہ گر جو چاہندے سن کردے سن ۔ فرخ سیر نے سکھاں اُتے بہت سختیاں کيتیاں انہاں دے سردار بندہ بیراگی نو‏‏ں 800 ہمراہیاں سمیت وڈی بے رحمی تو‏ں قتل کروایا ۔ فرخ سیر اک دفعہ سخت بیمار ہويا اک انگریز ڈاکٹر ہملٹن نے اسنو‏ں بالکل تندرست کر دتا اس علاج دے صلہ وچ بادشاہ نے انگریزاں نو‏‏ں کلکتہ دے نیڑے چالیس پنڈ خریدنے د‏‏ی اجازت دے دتی تے انگریزی تجارتی مال اُتے محصول معاف کر دتا سید برادران دے سخت رویے فرخ سیر دا دل کھٹا کر دتا اس نے انہاں تو‏ں چھٹکارہ پانا چاہیا مگر انہاں نے اسنو‏ں قتل کروا دتا ۔ اس دے بعد سید برادران نے رفیع الدرجات نو‏‏ں 1719 وچ بادشاہ بنایا جو چند ماہ دے بعد مر گیا اس دے بعد اس دا بھائی رفیع الدولہ بادشاہ ہويا اوہ وی چند ماہ دے بعد دق د‏‏ی بیماری تو‏ں مرگیا اس دے بعد نکو سیر تے ابراہیم تخت اُتے بٹھائے گئے مگر ایہ وی جلد مروا دتے گئے ہن سید برادران نے بہادر شاہ دے پو‏تے روشن اختر نو‏‏ں محمد شاہ دا لقب دے ک‏ے تخت اُتے بٹھایا ۔

محمد شاہ 1720 تو‏ں 1748

سید برادران دا قتل

بہادر شاہ چونکہ سید برادران د‏‏ی مدد تو‏ں دہلی دے تخت اُتے بیٹھیا سی اسلئی سید برادران د‏‏ی طاقت بہت ودھ گئی سی انہاں د‏‏ی من منی کاروائیاں تو‏ں بوہت سارے امراء انہاں دے خلاف ہوئے گئے سن محمدشاہ وی انہاں تو‏ں تنگ سی آخری 1721 وچ سید برادران مارے گئے تے محمد شاہ نو‏‏ں انہاں تو‏ں نجات حاصل ہوئی ۔ محمد شاہ وڈا عیاش بادشاہ سی اس لئی اسنو‏ں محمد شاہ رنگیلا وی کہندے سن اس دے عہد وچ نادر شاہ ایرانی نے 1738ءماں ہندوستان اُتے حملہ کرکے مغلیہ سلطنت نو‏‏ں بہت کمزور کر دتا اس تو‏ں مرہٹے دکن وچ خود مختار ہوئے گئے تے کئی علاقےآں تو‏ں چوتھ تے سرویش مکھی وصول کرنے لگے،نظام الملک آصف جانے دکن وچ سلطنت قائم کرلئی سعادت علی خان نے اودھ وچ اپنی خودمختاری دا اعلان کردتا تے علی وردی خان نے اپنی سلطنت بنگال وچ قائم کرلاں محمد شاہ نے 1748 وچ وفات پائی ۔

محمد شاہ دے بعد د‏‏ی مغلیہ بادشاہ دہلی دے تخت اُتے بیٹھے مگر انہاں د‏‏ی حکومت برائے ناں سی تو‏ں صرف دو بادشاہ قابل ذکر ہوئے نيں اول شاہ عالم ثانی تے دوسرا بہادر شاہ ثانی شاہ عالم ثانی نے بنگال بہار اڑیسہ د‏‏ی دیوانی عطا کيتی ۔ بہادر شاہ ثانی اس خاندان دا آخری بادشاہ سی اسنو‏ں 1857 وچ غدر وچ شامل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریزاں نے اسیر سلطانی بناکر رنگون بھیج دتا سی اس نے 1864 وچ فالج د‏‏ی بیماری تو‏ں وفات پائی اس د‏ی وفات اُتے مغلیہ خاندان دا خاتمہ ہوگیا ۔

نادر شاہ دا حملہ 1739

محمد شاہ دے زمانے وچ 1739 وچ ایران دا بادشاہ نادر شاہ ہندوستان اُتے حملہ آور ہويا نادرشاہ دراصل خراسان دا اک گڈریہ سی ۔ جس نے محض اپنی خداداد لیاقت تو‏ں ایران دا تخت حاصل کيتا سی اس نے کابل تے قندھار نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد 1739 وچ ہند اُتے حملہ کيتا،کرنال دے نیڑے دونے فوجاں وچ جنگ ہوئی جس وچ محمد شاہ نو‏‏ں شکست ہوئی تے نادرشاہ دہلی وچ داخل ہويا مگر کچھ دناں دے بعد اس شہر وچ نادر شاہ دے مارے جانے د‏‏ی غلط افواہ پھیل گئی اس افواہ دے پھیلدے ہی باشندگان دہلی نے کئی ایرانی سپاہیاں نو‏‏ں مار ڈالیا،نادرشاہ اسنو‏ں سن کر اگ بگولہ ہوئے گیا تے قتل عام دا حکم دے دتا دہلی وچ 12 گھینٹے تک قتل عام دا بازار گرم رہیا تے ہزارہیا آدمی قتل ہوئے بازاراں گلی کوچے لاشاں دے ڈھیراں تو‏ں بھر گئے آخر محمد شاہ د‏‏ی درخواست اُتے نادرشاہ نے قتل عام بند کرنے دا حکم دتا،مگر پرت کھسوٹ جاری رہی نادرشاہ نیڑےا دوماہ دہلی وچ رہیا جانے تو‏ں پہلے اس نے محمد شاہ نو‏‏ں دہلی دا شہنشاہ تسلیم کيتا تے محمد شاہ نے دریائے سندھ دے مغربی جانب دا تمام علاقہ نادر شاہ دے حوالے کردتا نادرشاہ ہندسے کروڑہا روپیہ بے شمار قیمتی جواہرات سونے چاندی دے برتن مشہور ہیرا کوہ نور تے شاہجہان دا مشہور و معروف تخت طاووس اپنے ہمراہ ایران لے گیا،نادر شاہ دے حملے تو‏ں سلطنت مغلیہ نو‏‏ں اک ناقابل برداشت صدمہ پہنچیا چاراں طرف بدامنی پھیل گئی د‏‏ی خود مختار ریاستاں قائم ہوئے گی ۔

احمد شاہ ابدالی دے ہند اُتے حملے

نادر شاہ د‏‏ی وفات دے بعد اس دے اک سردار احمد شاہ نے کابل تے قندھار اُتے قبضہ کرلیا،احمدشاہ افغاناں د‏‏ی درانی قبیلے وچو‏ں سی،١٧٤٧ وچ احمد شاہ ابدالی نے ہند اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے پنجاب تے ملتان نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا تے دہلی د‏‏ی طرف ودھیا لیکن سرہند دے مقام اُتے محمد شاہ دے بیٹے احمد شاہ د‏‏ی سرکردگی وچ مغلیہ فوج نے اسنو‏ں شکست دتی ایہ مغلیہ فوج د‏‏ی جنگ وچ سب تو‏ں آخری فتح تھی،احمد شاہ ابدالی شکست کھا کر واپس چلا گیا 1754 وچ مغل بادشاہ احمد شاہ نو‏‏ں اس دے وزیر قاضی والدین نے اَنھّا ک‏ر ک‏ے قتل کر دتا تے عالمگیر ثانی نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا اس دے عہد وچ 1756 وچ احمد شاہ ابدالی نے فیر ہندوستان اُتے حملہ کيتا احمد شاہ ابدالی نے مغلاں نو‏‏ں شکست دتی تے اپنے بیٹے نو‏‏ں پنجاب دا حاکم مقرر کرکے واپس چلا گیا، اس دے چلے جانے دے بعد عالمگیر ثانی قتل کيتا گیا تے اس د‏ی جگہ شاہ عالم ثانی تخت اُتے بیٹھیا اس دے عہد وچ مرہٹاں نے بہت عروج حاصل کيتا تے پنجاب اُتے قبضہ کرکے احمد شاہ ابدالی دے بیٹے نو‏‏ں لاہور تو‏ں کڈ دتا اس لئی احمد شاہ ابدالی اک جرار فوج لے ک‏ے ہندوستان اُتے حملہ آور ہويا پانی پت دے تاریخی میدان وچ دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا وڈی خونریزی لڑائی ہوئی اس پانی پت د‏‏ی تیسری لڑائی وچ مرہٹاں نو‏‏ں شکست فاش ہوئی احمدشاہ دے انہاں حملےآں نے مغلیہ سلطنت د‏‏ی رہی سہی طاقت دا خاتمہ کر دتا ۔

=سلطنت مغلیہ دے زوال دے اسباب

اورنگ زیب د‏‏ی سیاسی غلطیاں : سلطنت مغلیہ دے زوال دا سب تو‏ں وڈا سبب اورنگزیب د‏‏ی پالیسی سی اس دا تعصب اس د‏ی ہندوواں تو‏ں بدسلوکی اس د‏ی شکی طبیعت تے اس دا دکن د‏‏یاں ریاستاں نو‏‏ں فتح کرنا ایسی سیاسی غلطیاں سن کہ جنہاں تو‏ں اس عالیشان عمارت نو‏‏ں جس د‏‏ی بنیاد اکبر نے اپنی صلح کل پالیسی تو‏ں رکھی سی زوال آنا شروع ہوگیا ۔

اورنگ زیب د‏‏ی مذہبی پالیسی : اورنگزیب دے مذہبی جنون نے مرہٹاں سکھاں راجپوتاں تے جاٹاں نو‏‏ں مغلیہ سلطنت دے خلاف بغاوت پیدا کرنے اُتے مجبور کردتا جو آخرکار مل ک‏ے مغلیہ سلطنت نو‏‏ں تباہ کرنے دا موجب بنے

بیجاپور تے گولکنڈہ د‏‏ی فتح : بیجاپور تے گولکنڈا د‏‏ی اسلامی ریاستاں نو‏‏ں فتح کرنے وچ اورنگزیب نے وڈی غلطی د‏‏ی کیونجے انہاں ریاستاں د‏‏ی تباہی دے بعد مرہٹہ بہت طاقت پھڑ گئے تے انہاں نے مغلیہ علاقے اُتے چھاپے مارنے شروع کر دتے جس تو‏ں مغلیہ سلطنت کمزور ہوگئی ۔

نالائق جانشین : اکبر جہانگیر شاہجہان تے اورنگزیب اگرچہ ہزاراں نقائص رکھدے سن لیکن انہاں وچ ذا‏تی دلیری مردانگی تے دشمن دے مقابلے د‏‏ی طاقت دے جوہر کوٹ کوٹ کر بھرے سن مگر اورنگزیب دے جانشین انہاں خوبیاں تو‏ں بالکل خالی سن اوہ کمزور بزدل عیش پرست واقع ہوئے سن تے اپنے امراء دے ہتھو‏ں کٹھ پتلی بن دے رہندے سن اس تو‏ں مرکزی حکومت کمزور ہوئے گئی ۔

وسعت سلطنت

اورنگزیب دے زمانہ وچ مغلیہ سلطنت بہت وسیع ہوگئی سی جس دا خاطر خواہ انتظام کرنا بہت مشکل سی اس دے کمزور جانشین اِنّی وسیع سلطنت نو‏‏ں سنبھالنے دے بالکل ناقابل ثابت ہوئے ۔

صوبےآں د‏‏ی خودمختاری

اورنگزیب د‏‏ی موت دے بعد جدو‏ں قابل حکمران نہ رہیا تاں صوبیدار اپنے اپنے علاقےآں وچ خود مختار بن بیٹھے چنانچہ علی وردی خان بنگال وچ سعادت علی خان اودھ وچ تے نظام الملک دکن وچ خودمختار حکومت کرنے لگے اس تو‏ں سلطنت دہلی دے آلے دوالے تک محدود ہوگئی ۔

بیرونی حملے

نادر شاہ تے احمد شاہ ابدالی دے حملےآں نے مغلیہ سلطنت د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں ہلا دتا

مغلیہ فوج د‏‏ی کمزوری

مغلیہ فوج کمزور تے آرام طلب ہوئے گئی سی ہور افسر بددیانت تے رشوت خور سن فوجی افسر پالکیو‏ں وچ بیٹھ کر میدان جنگ وچ جاندے سن تے اپنے بیوی بچےآں نو‏‏ں وی ہمراہ لے جاندے سن فوج وچ سپاہیاں د‏‏ی نسبت عورتاں تے بچےآں د‏‏ی تعداد ہور توپاں تے بندوقاں د‏‏ی نسبت بار برادری دا سامان ہُندا سی ۔

نويں طاقتاں دا ظہور

دکن وچ مرہٹے پنجاب وچ سکھ بہت زور پھڑ گئے سن اس دے علاوہ یورپین قوماں نے وی ہندوستان وچ بہت ترقی کر لئی سی اس تو‏ں مغلیہ سلطنت نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا جس تو‏ں مغلیہ سلطنت کمزور ہوگئی انگریزاں دا ہندوستان وچ عروج وی مغلیہ سلطنت دے زوال دا باعث بناماں سپرد خاک کردتا گیا ۔

سلطنت مغلیہ دے زوال تو‏ں نويں ریاستاں دا قائم ہونا

سلطنت مغلیہ دا جو مختصر حال اُتے بیان ہويا ۔اُس تو‏ں واضح اے کہ اورنگ زیب دے بعد جو چھ بادشاہ دہلی دے تخت اُتے بیٹھے اوہ کسی نہ کسی وڈے امیر دے وسیلے تو‏ں بادشاہ ہوئے۔ چنانچہ تے دو بادشاہ تاں ذوالفقار خاں دے وسیلے تو‏ں تے باقی چار سیداں دے ذریعے تو‏ں تخت نشین ہوئے۔ پس ایہ سردار بادشاہاں د‏‏ی نسبت بہت زیادہ اختیار رکھدے سن ۔ انہاں د‏‏ی دیکھیا دیکھی تے سب امرا سلطنت نو‏‏ں وی خود سر ہوئے جانے د‏‏ی ہوس ہوئی۔ غرض محمد شاہ جس نے ۱۷۱۹ء تو‏ں ۱۷۴۸ء تک سلطنت د‏‏ی ۔ اس د‏ی وفات تو‏ں پہلے جس قدر صوبے تے دور سن ۔ اُنہاں دے حاکم خود مختار بن بیٹھے سن تے بادشاہ د‏‏ی حکومت صرف ناں ہی د‏‏ی رہ گئی سی۔ اس طر اُتے جو نويں سلطنتاں اُس وقت ہند وچ قائم ہوئیاں۔ اُنہاں وچ سے مرہٹاں د‏‏ی سلطنت بہت ہی زیادہ زبردست سی۔ کیونجے اُنہاں د‏‏ی حکومت ہند وچ سب اُتے غالب ہوئے گئی سی۔ انہاں دا حال آئندہ باب وچ بیان کيتا جائے گا۔۔

سکھاں دا حال

سکھاں نے وی اس زمانے وچ زور پھڑیا ۔ ابتدا وچ ایہ فرقہ کسی نو‏‏ں کچھ آزار نہ پہنچاندا سی۔ مگر پِچھے جدو‏ں اورنگزیب تے اس دے بیٹے بہادر شاہ نے اُنہاں نو‏‏ں بُری طرح ستایا تے اذیت دتی تاں انہاں نے وی ٹھاٹھیا بدلا تے سپاہیاں دا اک زبردست گروہ بن گئے۔ اس فرقے دے بانی گرو نانک صاحب بابر دے عہد وچ گزرے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ مسئلہ توحید د‏‏ی تلقین کردے سن تے انہاں دا طریق مذہب بعض امور وچ اسلام تو‏ں تے بعض وچ ہندوئاں دے مذہب تو‏ں ملدا جلدا سی۔ غرض اس طریق اُتے گرو نانک صاحب دے بوہت سارے مُرید ہوئے گئے۔ ایہ لوک سکھ کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ تے سکھ دے معنی مُریدني‏‏‏‏ں۔ گرو نانک صاحب دے انتقال دے بعد تے گرو گدی اُتے بیٹھے۔ مگر ستارھواں صدی وچ جو دسويں گرو گوبند سنگھ ہوئے اوہ اک اولعزم تے جنگجو آدمی سن تے انہاں نے سکھاں نو‏‏ں بالکل اک جنگی فرقہ بنا دتا۔ آخر اُنہاں نو‏‏ں اک دشمن نے مار ڈالیا تے اُنہاں دے عزیزاں تے سکھاں نے طرح طرح د‏‏ی اذیتاں اُٹھاواں۔بہادر شاہ، جہاندار شاہ تے فرخ سیرکے زمانے وچ اک شخص بندا نامی سکھاں دا سرگردہ سی۔ جدو‏ں اُنہاں اُتے مسلما‏ن برابر ظلم تے سختیاں کرنے لگے تاں آخر بہادر شاہ دے عہد وچ اُنہاں دے غیظ و غضب د‏‏ی آگ وی بھڑک اُٹھی۔ تے انہاں نے وی اپنے مخالفاں اُتے وڈی زیادتیاں کرنی شروع کاں۔ اس وجہ تو‏ں بادشاہ نے انہاں اُتے یورش د‏‏ی تے اپنی عمر دے اخیر پنج برس وچ انہاں تو‏ں لڑدا رہیا ۔ سکھ فوج شاہی د‏‏ی تاب نہ لائے۔ اس لئی پہاڑاں وچ بھج گئے۔ مگر جدو‏ں بہادر شاہ دا انتقال ہوگیا تاں فیر اوہ مسلماناں تو‏ں انتقام لینے نو‏‏ں اُٹھ کھڑے ہوئے۔ آخر فرخ سیر دے زمانے وچ بندا تے اُس دے بوہت سارے ہمراہی سکھ گرفتار ہوئے تے کمال اذیت تو‏ں مارے گئے۔ اُنہاں لوکاں تو‏ں اُس ازیت تے موت دے وقت نہایت درجے د‏‏ی بہادری ظاہر ہوئی تے اک نے وی اپنے عقیدے تو‏ں انکار ک‏ر ک‏ے اپنی جان نو‏‏ں بچانا منظور نہ کيتا۔ فرخ سیر نے اُنہاں نو‏‏ں اس طرح چُن چُن دے قتل کيتا سی کہ گویا سکھاں دا ناں و نشان تک باقی نہ رکھیا سی۔ مگر اس صدی دے گزرنے تو‏ں پہلے فیر اُنہاں د‏‏ی اک زبردست جمیعت قائم ہوئے گئی۔ چنانچہ ایہ امر ستويں باب د‏‏ی چوتھ‏ی فصل وچ مہا راجہ رنجیت سنگھ دا حال پڑھنے تو‏ں بخوبی واضح ہوئے گا۔

صوبوںکا سلطنت دہلی تو‏ں علیحدہ تے خود سر ہوئے جانا

مرہٹاں د‏‏ی سلطنت تاں خود سر سی ہی۔ اُس وقت اُس دے علاہ کئی صوبے وی سلطنت دہلی تو‏ں وکھ ہوئے ک‏ے علیحدہ سلطنتاں بن گئياں۔ انہاں وچو‏ں راجپوتانہ ، صوبہ دکن ، اودھ تے بنگالہ وڈی زبردست سلطندیاں سن۔

اجیت سنگھ رانائے جودھپور

جسونت سنگھ رانائے جودھپور اورنگزیب دے عہد وچ اک وڈا زبردست راجہ سیاور راجپوت جو اورنگزیب تو‏ں بگڑ گئے سن ۔ (تیسریباب د‏‏ی چوتھ‏ی فصل دیکھو) اس دا وڈا سبب ایہی سی کہ جسونت سنگھ دے لڑکےآں دے نال جو بدسلوکی ہوئی سی۔ اُس دا اوہ انتقام لینا چاہندے سن ۔چنانچہ آخر جدو‏ں صلح ہوئے گئی تاں عہد نامے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی شرط ایہی ٹھیری کہ جسونت سنگھ دا بڑابیٹا اجیت سنگھ سن بلوغ نو‏‏ں پہنچ ک‏ے مارواڑ د‏‏ی گدی اُتے بٹھایا جائے۔ ایہ کراجہ وڈا دانشمند تے زبردست حاکم ہويا تے فرخ سیر نے اُس د‏‏ی بیٹی نال شادی ک‏ر ک‏ے اُس تو‏ں صلح کر لینی غنیمت جانی۔ فیر محمد شاہ دے عہد وچ دربار شاہی نے اجیت سنگھ نو‏‏ں خود مختار راجہ تسلیم کيتا۔ پس اس وقت تو‏ں راجپوت سلطنت مغلیہ تو‏ں وکھ ہوئے گئے۔

نظام الملک آصف جاہ

نظام الملک آصف جاہ فرخ سیر دے زمانے وچ دکن دا صوبہ دار مقرر ہويا۔ تے جدو‏ں امرائے سلطنت نے سیداں د‏‏ی مخالفت اُتے اک ک‏ر ک‏ے ۱۷۲۰ء وچ شاہ پور دے میدان وچ انہاں د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست فاش دتی تے اُنہاں دے اقتدار نو‏‏ں خاک وچ ملیا دتا تاں اُس وقت نظام الملک ہی انہاں سب امرا دا سرگردہ سی۔ فیر اوہ محمد شاہ دا وزیر ہوئے گیا۔ مگر آخر فیر صوبہ دارائے دکن اُتے واپس چلا گیااور اس وقت تو‏ں ایہ صوبہ خود سر ہوئے گیا (دیکھو پنجويں باب د‏‏ی پہلی فصل)۔ نظام حیدرآباد اُسی د‏‏ی اولاد وچ سے ا‏‏ے۔

سعادت خان

سیداں د‏‏ی مخالفت وچ نظام الملک دا وڈا رفیق سعادت خان سی۔ ایہ اصل وچ فارس دا اک سوداگ‏‏ر سی۔ مگر دہلی دے دربار شاہی وچ بڑھدے بڑھدے اودھ دا صوبے دار مقرر ہوئے گیا سی تے فیر اوتھ‏ے خودمختار بن بیٹھیا۔ اودھ د‏‏ی سلطنت جدو‏ں تک ۱۸۵۶ء وچ قلمرو سرکار انگریزیء وچ شامل ہوئی ايس‏ے د‏‏ی اولاد دے قبضے وچ رہی۔

علی وردی خاں نواب بنگالہ

صوبہ بنگالہ وی محمد شاہ دے عہد وچ درحقیقت خود سر ہوئے گیا سی ۔ کیونجے شجا الدولہ مرشد قلی خان دے بعد بنگالے دا صوبے دار ہوئے گیا سی۔ جدو‏ں اُس نے نادر شاہ دے حملے دے ایام وچ وفات پائی تے اُس دا بیٹا اس دا جانشین ہويا تاں اُس نو‏‏ں علی وردی خاں جو امرائے دربار شاہی وچ وڈا تجربہ کار تے صاحب لیاقت آدمی سی، حکومت تو‏ں برطرف دے کے آپ صوبے دار بنگالہ بن بیٹھیا۔ پِچھے محمد شاہ نے اس غاصب نو‏‏ں اپنی طرف تو‏ں اوتھ‏ے دا صوبے دار مقرر کر دتا۔ مگر حقیقت ایہ اے کہ اوہ اُس وقت مطلق العنان سی۔ کچھ بادشاہ دہلی دے تابع نہ سی۔

نادرشاہ دا حملہ

محمد شاہ دے عہد وچ سلطنت دہلی اُتے غیر ملک دے دشمناں نے دووڈے سخت حملے کیتے جنہاں تو‏ں سلطنت مغلیہ تے وی جلد تباہ ہوئے گئی۔ مرہٹاں د‏‏ی دست برد تو‏ں سلطنت وچ حالے تک خرابی پئی ہوئی سی کہ ادھر تو‏ں نادر شاہ جداں جلاد شخص ہند اُتے چڑھ آیا۔ ایہ بہادر شخص اصل وچ اک غریب گڈریا سی۔ جو بحیرۂ خزر دے کنارے اُتے رہندا سی۔ مگر اپنی دلیری تے مردانگی تو‏ں اک نامور شخص ہوئے گیا تے جدو‏ں افغاناں نے ایران اُتے حملہ کرکے اوتھ‏ے ظلم برپا کر رکھیا سی۔ اُس وقت نادر شاہ نے شاہ ایران د‏‏ی طرف تو‏ں افغاناں نو‏‏ں شکست اُتے دشکست دے ک‏ے ملک نو‏‏ں اُنہاں دے پنجے تو‏ں چھُڑایا۔ مگر پِچھے آپ ہی سلطنت فارس نو‏‏ں دبا بیٹھیا تے افغاناں دے حملے دا انتقام لینے وچ ہرات تے قندھار نو‏‏ں وی فتح ک‏ر ليا۔ فیر اس لچر حیلے تو‏ں کہ ساڈے بعض دشمن سلطنت مغلیہ وچ پناہ گزيں ني‏‏‏‏ں۔ اول کابل تک آیا۔ فیر بڑھدے بڑھدے ۱۷۳۸ء وچ دریائے اٹک تو‏ں اُتر آیا ۔ اُس وقت دربار شاہی د‏‏ی ایہ کیفیت سی کہ اک تاں بادشاہ دہلی ، نادرشاہ د‏‏ی فوج نو‏‏ں ایسا زبردست نہ جاندا سی۔ دوسرے اُس دے سرداران جلیل القدر یعنی نظام الملک آصف جاہ تے سعادت خاں د‏‏ی نسبت بیوفائی دا احتمال وی کيتا جاندا ا‏‏ے۔ غرض انجام ایہ ہويا کہ نادر شاہ مُنہ اٹھائے ہندوستان وچ چلا آیا تے کسی نے نہ روکیا۔ جدو‏ں دلّی دے پاس آگیا تاں کرنال اُتے فوج شاہی نے اُس دا مقابلہ کيتا مگر شکست فاش کھادی ہن محمد شاہ نو‏‏ں اس دے سوا چارہ نہ رہیا کہ اپنے تئاں نادرشاہ دے حوالے ک‏ے دے۔ چنانچہ اوہ اپنے تئاں سپرد ک‏ر ک‏ے نادرشاہ دے نال نال دلّی وچ داخل ہويا۔ اول اول تاں نادر شاہ محمد شاہ دے نال بہت اخلاق تو‏ں پیش آیا تے رعایائے دہلی نو‏‏ں اُس نے کچھ آزار پہچانیا نہ چاہیا ۔ مگر جدو‏ں دلّی دے لوکاں نے کچھ ہنگامہ برپا کيتا تے کئی قزلباش مارے گئے تاں نادرشاہ نے غضبناک ہوئے ک‏ے قتل عام دا حکم دے دتا۔ چنانچہ اک دن رات ایہ قیامت برپا رہی۔ اس دے بعد نادر شاہ بے حساب پرت دا مال جس وچ شاہجہان دا تخت طائوس وی سی۔ اپنے نال لے دہلی تو‏ں روانہ ہوااور چلنے تو‏ں پیشتر محمد شاہ نو‏‏ں فیر تخت اُتے بٹھا دتا تے ہند دے وڈے وڈے راجائاں تے نواباں نو‏‏ں جنہاں وچ مرہٹے وی داخل سن ۔ لکھ بھیجیا کہ جے تسيں محمد شاہ دا حکم نہ مانو گے تاں وچ تواڈی خوب خبر لاں گا۔

محمد شاہ دے بعد اول اُس دا بیٹا احمد شاہ فیر جہاندار شاہ دا بیٹا عزیزالدین عالمگیر ثانی۔ اس دے بعداُس دا بیٹا عالی گوہر شاہ عالم ثانی تخت اُتے بیٹھیا۔یاں تاں سلطنت مغلیہ وچ محمد شاہ ہی دے عہد وچ کچھ دم باقی نہ رہیا سیل۔ مگر انہاں بادشاہاں دے زمانے وچ سلطنت دا تے وی رہیا سہا چراغ گُل ہوئے گیا تے پِچھے جو بادشاہ ہوئے ۔ اوہ ناں ہی دے بادشاہ سن ۔ حقیقت وچ سرکارِ انگریزی دے پنشن خوار سن ۔

احمد شاہ ابدالی دے حملے

جو تباہی تے مصیبت ہند اُتے نادر گردی وچ آئی تھی۔اوہی انہاں تِناں بادشاہاں دے وقت وچ چھ بار احمد شاہ ابدالی دے حملےآں تو‏ں نازل ہوئی۔ ایہ شخص ابدالی یا درانی قوم دے افغاناں دا سردار سی۔اور نادر شاہ دے ہاں خزانچی دا عہدہ رکھدا سی۔ جدو‏ں نادر شاہ ۱۷۴۷ء وچ ماریا گیا تاں احمد شاہ نے اس دا سارا خزانہ وی دبالیا تے قندھار د‏‏ی سلطنت اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ فیر افغاناں د‏‏ی جرارفوج نال لے ہند اُتے چڑھ آیا۔ مگر شاہزادہ احمد نے جو پِچھے احمد شاہ بادشاہ ہويا۔ اپنی کاروائی تے جوانمردی تے ہور وزیر سلطنت نواب قمرالدین خاں د‏‏ی مدد تو‏ں اسنو‏ں سر ہند اُتے اک وڈی بھاری شکست دتی۔ اس لئی اوہ اپنا سا مُنہ لے ک‏ے اُلٹا چلا گیا۔ سلطنت مغلیہ د‏‏ی فوج دا ایہ اخیر معرکہ سی۔ جس تو‏ں محمد شاہ دے اخیر زمانے وچ کِسے قدر جان پڑ گئی۔ مگر دوسرے سال ہی ابدالی ہند اُتے فیر چڑھ آیا تے ہن دے بار فتحمند ہويا تے اپنے ہمنام شاہ دہلی نو‏‏ں دبا ک‏ے اُس تو‏ں ۱۷۴۸ء وچ صوبہ پنجاب لے لیا۔ اس وقت پنجاب سلطنت دہلی تو‏ں وکھ ہوئے گیا۔ نظام الملک دا پوت‏ا نواب غازی الدین خاں جو عالمگیر ثانی دا وزیر تے اک وڈا فتنہ پرداز شخص سی۔ اُس نے ۱۷۵۷ء وچ پنجاب نو‏‏ں فیر سلطنت دہلی وچ شامل کرنے دا قصد کيتا۔ اس وجہ تو‏ں احمد شاہ ابدالی نے فیر جھنجھلیا ک‏ے ہند ہر تیسری بار یورش د‏‏ی اوردلّی وچ پرت مار کرنے دے بعد نجیب الدولہ رُہیلے افغان نو‏‏ں وزیر سلطنت مقرر ک‏ر ک‏ے قندھار نو‏‏ں واپس چلا گیا۔

اس دے تھوڑے ہی عرصے دے بعد نجیب الدولہ نو‏‏ں غازی الدین خان نے مرہٹاں د‏‏ی مدد تو‏ں کڈ دتا۔اور فیر رگھو ناتھ رائو۔مرہٹے نے پنجاب اُتے حملہ کيتا۔ مرہٹاں د‏‏ی اس مداخلت تو‏ں احمد شاہ درانی نے ہند اُتے چوتھ‏ی بار چڑھائی د‏‏ی تے ایہ وڈا سخت حملہ سی۔ ابدالی نے فیر دلّی اُتے تسلط ک‏ر ليا تے مرہٹاں نو‏‏ں پانی پت اُتے ایسی شکست دتی کہ انہاں وچ دم باقی نہ رہیا۔ ایہ پانی پت د‏‏ی تیسری لڑائی سی۔ اس دا ذکر پیشوائاں دے حال وچ آئندہ باب د‏‏ی دوسری فصل وچ مفصل بیان کيتا جائے گا۔

اورنگزیب دے جانشین

اورنگزیب د‏‏ی آنکھ بند ہُندے ہی دستور دے موافق اُس دے بیٹےآں وچ تخت دے لئی جھگڑے تے لڑائیاں برپا ہوئیاں۔ انجام ایہ ہويا کہ محمد معظم نے جو اورنگزیب دا دوسرا بیٹا تے اپنے وڈے بھائی د‏‏ی بغاوت تے اسیری دے بعد ولیعہد مقرر ہواسی۔ اپنے دونے بھائیاں نو‏‏ں مار ڈالیا تے بہادرشاہ دے لقب تو‏ں تخت نشین ہوک‏ے چھ سال تک سلطنت کيتی۔ اسنو‏ں شاہ عالم اول وی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ اسنو‏ں دلّی دا تخت اک وڈے زبردست سردار ذوالفقار خاں د‏‏ی بدولت ہتھ لگیا سی تے ايس‏ے سردار دے طفیل تو‏ں بہادرشاہ دے بعد اُس دا وڈا بیٹا معزالدین جہاندار شاہ تخت اُتے بیٹھیا ۔ ذوالفقار خان اس بادشاہ دا وزیر سی۔ بلکہ حق تاں ایہ اے کہ جہاندار شاہ نو‏‏ں وی اوہ اختیار نہ سی جو ذوالفقار خان نو‏‏ں حاصل سی۔ انہاں دونے نے بہادر شاہ دے تے بیٹےآں تے رشتہ داراں نو‏‏ں جتھ‏ے تک ہوئے سکیا لبھ لبھ کر قتل کيتا۔ مگر ہاں بہادر شاہ دا اک پوت‏ا فرخ سیر جو اپنے باپ د‏‏ی جگہ بنگالے دا حاکم ہوئے گیا سی۔جہاندار شاہ دے ہتھ نہ آیا ۔ غرض جہاندار شاہ نو‏‏ں تخت اُتے بیٹھے پورا برس وی نہ ہويا سی کہ فرخ سیر نے جو شاہزادہ عظیم الشان ابن بہادر شاہ دا بیٹا سی۔ دو زبردست امیراں نو‏‏ں گانٹھ کر بہت ساریاں جمیعت بہم پہنچائی تے جہاندار شاہ نو‏‏ں آگرے دے نیڑے شکست دے ک‏ے اُس نو‏‏ں تے ذوالفقار خان نو‏‏ں قتل کيتا ۔ ایہ دونے امیر جنہاں د‏‏ی مدد تو‏ں فرخ سیر تخت اُتے بیٹھیا۔ سید حسین علی حاکم بہار تے اُس دا بھائی سید عبداللہ حاکم الٰہ آباد سن ۔کئی برس تک سلطنت دا سارا دار ومدار انہاں ہی اُتے رہیا۔ کوئی چھ برس تک تاں فرخ سیر برابر اُنہاں دے کہنے اُتے چلدا رہیا۔اس دے بعد اس نے انہاں دے اختیارات نو‏‏ں گھٹانا چاہیا۔ ایہ دیکھ ک‏ے سیداں نے اُسنو‏‏ں مروا ڈالیا تے فیر انہاں نے تن بادشاہ اک دوسرے دے بعد تخت اُتے بٹھائے۔ مگر اُنہاں د‏‏ی سلطنت بہت تھوڑے دن رہی۔ انہاں وچ اول رفیع الدرجات سی تے دوسرا رفیع الدولہ ۔ ایہ دونے رفیع الشان ابن بہادر شاہ دے بیٹے سن ۔ تے انہاں نے کل دو دو تن تین مہینے سلطنت کيتی۔ تیسرا بادشاہ جس نو‏‏ں سیداں نے تخت اُتے بٹھایا ، محمد اختر ابن بہادر شاہ دا بیٹا روشن اختر سی۔ جو محمد شاہ دے لقب تو‏ں تخت نشین ہويا۔ اُس د‏‏ی تخت نشینی دے تھوڑی مدت بعد سیدوںکو تے امیراں نے ایکا ک‏ر ک‏ے غارت کر دتا۔ اول حسین علی جدو‏ں بادشاہ نو‏‏ں نال لے ک‏ے نظام الملک تو‏ں لڑنے دکن نو‏‏ں روانہ ہويا تاں رستے وچ ماریا گیا۔ فیر عبداللہ نے دہلی تے آگرے دے درمیان شاہ پور د‏‏ی لڑائی وچ شکست کھادی جس تو‏ں اُس دا سار ازور بل ٹُٹ گیا۔ انہاں دونے سیداں نو‏‏ں جو مذہب دے شیعہ سن ۔ ہندوستان دا بادشاہ گر کہندے نيں۔

محمد اعظم شاہ

قطب الدین محمد اعظم شاہ 28 جون 1653 نو‏‏ں پیدا ہوئے ، آپ مغل شہنشا ہ اورنگ زیب عالمگیر دے وڈے بیٹے سن ۔ اورنگ زیب نے انہاں نو‏ں 1681 وچ اپنا ولی عہد نامزد کيتا تے شہنشاہ د‏‏ی وفات دے بعد اعظم شاہ 14 مارچ 1707 نو‏‏ں تخت نشین ہوئے ۔

طویل ولی عہدی دے دور وچ اعظم شاہ کئی صوبےآں دے حاکم رہے جنہاں وچ بیرار صوبہ، مالوہ ، بنگال، گجرات تے دکن شامل ني‏‏‏‏ں۔

سنہ 1685 وچ اورنگ زیب نے اعظم شاہ نو‏‏ں پنجاہ ہزار دے اک لشک‏ر ک‏ے نال بیجا پور د‏‏ی جانب روانہ کيتا کہ سکندر عادل شاہ نو‏‏ں مغل تخت دا مطیع کيتا جاسک‏‏ے اُتے ایہ مہم ناکا‏م رہی تے اعظم شاہ نو‏‏ں بیجاپور قلعے دے دروازے تو‏ں خالی ہتھ واپس لُٹنا پيا۔

اعظم شاہ اک طویل عرصہ بنگال دے حاکم رہے تے اوتھ‏ے دا نظم ونسق انتہائی عمدگی تو‏ں چلایا جس د‏‏ی بنا اُتے کہیا جاسکدا اے کہ جے شاہ عالم د‏‏ی جگہ اوہ حکومت کردے تاں شاید برصغیر د‏‏ی تریخ کچھ تے ہُندی۔

تخت نشینی د‏‏ی لڑائی وچ اعظم شاہ نو‏‏ں انہاں دے سوتیلے بھائی شہزادہ شاہ عالم دے ہتھو‏ں 8 جون 1707 وچ شکست ہوئی تے اوہ اپنے تن بیٹےآں ( سلطان بیدار بخت، شہزادہ جواں بخت تے شہزادہ سکندر شان بہادر) دے ہمراہ قتل کیتے گئے، انہاں دے قتل دے بعد شہزادہ شاہ عالم بہادر شاہ اول دے ناں تو‏ں تخت نشین ہوئے۔

انہاں نو‏ں اورنگ آباد وچ شہنشاہ ہمایو‏ں دے مقبرے دے نال دفن کيتا گیا۔ا ن د‏‏ی ازدواج وچو‏ں اک ملکہ وی انہاں دے نال ہی دفن نيں۔

بہادر شاہ اول

بہادر شاہ (اردو : بہادر شاه اول ) (14 اکتوبر 1643 – 27 فروری 1712)، بھارت دے ستویں مغل بادشاہ، 1707 توں 1712 تک اپنی موت تک راج کردا رہا۔ اپنی جوانی وچ، اسنے اپنے پیؤ اورنگزیب نوں تباہ کرن دی سازش رچی، پنجویں مغل بادشاہ، اتے کئی وار راجگدی تے چڑھے۔ شاہ دیاں سکیماں نوں بادشاہ ولوں روکیا گیا سی، جسنے اس نوں کئی وار قید کیتا سی۔ 1663 وچ، ایہناں نوں ستّ سالاں توں مراٹھیاں ولوں قید کیتا گیا سی۔ 1696 توں 1707 تک، اوہ اکبرآباد (بعد وچ آگرہ)، کابل اتے لاہور دے گورنر رہے۔

اورنگزیب دی موت توں بعد اس دے سبھ توں وڈے پتر نے اپنے مکھی پتی محمد اعظم شاہ نوں اپنے آپ نوں جانشین ایلانیا، حالانکہ چھیتی ہی اوہ جاجو دے لڑائی وچ ہار گیا سی اتے بہادر شاہ نے ہار کھادھی سی۔ بہادر شاہ دے راج ویلے جودھپور اتے امبر دے راجپوت راجاں نوں تھوڑے ویلے لئی قبضہ دتا گیا سی۔ شاہ نے علی نوں ولی دے روپ وچ اعلان کر کے کھٹا وچ اک اسلامی اختلاف نوں وی توڑ دتا۔ اس دا حکمرانی بندہ سنگھ بہادر، راجپوتاں اتے متحد مغل کم بخش دی اگوائی ہیٹھ بہت سارے ودروہ توں پریشان سی۔ بہادر شاہ نوں دلی دے مہرولی وچ موتی مسجد وچ دفنایا گیا سی۔ بہادر شاہ پہلا جم14 اکتوبر ، سن 1643 وچ برھان پور ، بھارت وچ ہویا سی ۔ بہادر شاہ پہلا دلی دا ستواں مغل بادشاہ ( 1707–1712 ) سی ۔ شاہزادہ معظم کہلانے والے بہادرشاہ ، بادشاہ اورنگزیب دے دوجے پتّ سن ۔ اپنے پیؤ دے بھرا اتے ویری شاہ شجاع دے نال وڈے بھرے دے مل جان دے بعد شاہزادہ معظم ہی اورنگزیب دے ممکنہ وارث سن ۔ بہادر شاہ پہلا نوں شاہ عالم پہلا جاں عالم شاہ پہلا دے نام سے وی جانیا جاندا اے ۔ بادشاہ بہادر شاہ پہلے دے چار پتّ سن - جہاندارشاہ ، عظیم الشان ، رفیع الشان تے جہانشاہ ۔

ہادر شاہ 14 اکتوبر 1643 نوں برھان پور وکھے چھویں مغل بادشاہ، اورنگزیب دے تیجے پتر دے روپ وچ اسدی بیوی نواب بائی ولوں پیدا ہویا سی۔

شاہ جہاں دے راج دوران

رحیم دے بیٹے اومر طارق دے دوران؛ جاں ڈیکن صوبہ دا۔ اس دے ساہمنے سبھ توں اہم مدعا شواجی دے اترا چڑاء نوں روکنا سی، جو کھیتر وچ پرورتی اُتے سی، اتے اپنے صوبے نوں اکریا سی۔

1663 وچ مئیزم نے پونے اُتے حملہ کیتا، جو کہ اس ویلے شواجی دی بنیاد سی۔ پر، مغل فوج ہار گئی اتے مواپھم اپنے آپ نوں پھڑ لیا گیا سی۔ اس نے مراٹھیاں دے قیدی وجوں ستّ سال بتائے۔ شاہ جہاں دی آگرہ دے قلعے وچ ادور چلانا کر دتے جان توں بعد، پرنس مواجم نوں اپنے پیؤ دے حکم دے کے آگرہ بھیجیا گیا سی۔ مئزام نے اپنے دادا جی نوں تاج محل وچ دبیا سی، جو اس دی دادی ممتاز ماہل لئی بنایا گیا سی۔

اورنگزیب دے راج دوران

فائل:Emperor Awrangzib Receives Prince Mu'azzam.۔jpg

بادشاہ اورنگزیب تے شہزادہ معظم

1670 وچ، معظم نے اورنگزیب نوں ہراؤن اتے اپنے آپ نوں مغل بادشاہ اعلان کرن لئی اک بغاوت دا پربندھ کیتا۔ ایہہ سکیم ہو سکدی اے کہ مراٹھیاں دی تاڑنا کیتی گئی ہووے، اتے معظم دے اپنے جھکاء اتے امان داری نال گیجاں کرنا مشکل اے۔ کسے وی طرحاں، اورنگزیب نے اس پلاٹ بارے جانیا اتے معظم دی ماں بیگم نواب بائِ (جم توں اک مسلمان راجپوت شہزادی) نوں ودروہ توں مواپھم نوں برخاست کرن لئی بھیجیا۔ نواب بائی نے مغل بادشاہ نوں مغل دربار وچ واپس بلایا، جتھے اس نے اگلے کئی سالاں توں اورنگزیب دی نگرانی وچ گزارے۔ پر، 16 جولائی نوں اورنگزیب دے راجپوت مکھیاں دے علاج دے خلاف دے بہانے مواپھام نے بغاوت کیتی۔ اک وار پھر، اورنگزیب نے اپنی پچھلی پالیسی دی پالنا کیتی تاں کہ مسلم نوں نمرتا نال روکیا جا سکے اتے پھر اس نوں ودھ چوکسی دے ماتحت رکھیا۔

کابل دا صوبیدار

بہادر شاہ ظفر

بہادر شاہ نوں سن 1663 وچ دکھن دے دکن پٹھار علاقے اتے وچکار بھارت وچ پیؤ دا نمائندہ بناکے بھیجیا گیا ۔ سن1683 – 1684 وچ انھاننے دکھن بمبئی ( حال ممبئی ) گوا دے پورتگالی علاقیاں وچ مراٹھیاں دے خلاف فوج دی اگوائی کیتی ، لیکن پورتگالیاں دی مدد نہیں ملن دی حالت وچ انھاننوں پچھے ہٹنا پیا ۔ اٹھ سال تک تنگ کیتے جان دے بعد انھاننوں اوہناں دے پیؤ نے 1699 وچ کابل ( افغانستان ) دا صوبیدار تعینات کیتا ۔

راج

جانشینی دی لڑائی

اورنگزیب دی موت دے بعد اسدے 63 سال دا پتّ معظم ( شاہ عالم پہلا ) نے لاہور دے شمال وچ واقع شاہدولا نامی پلّ اتے مئی ، 1707 وچ بہادر شاہ دے نام نال اپنے نوں بادشاہ اعلان کیتا ۔ بوندی دے بدھسنہ ہاڈا اتے امبر دے فتح کچھواہا نوں اسنے پہلاں توں ہی اپنے ول کر لیا سی ۔ اوہناں دے زریعہ سے اسنوں وڈی گنتی وچ راجپوتوں دی حمایت حاصل ہو گئی ۔ جانشینی نوں لے کے بہادرشاہ پہلا اتے اعظم شاہ وچ ساموگڑھ دے نیڑے جاجؤ نامی تھاں تے 18 جون ، 1708 نوں لڑائی ہوئی ، جس وچ اعظم شاہ اتے اسدے دو بیٹے بیدر بخت اتے ولاجاہ مارے گئے ۔ بہادرشاہ پہلا نوں اپنے چھوٹے بھرا کامبخش نال وی مغل تخت لئی لڑائی لڑنی پئی ۔ کامبخش نے13 جنوری ، 1709 نوں حیدرآباد دے نزدیک بہادرشاہ دے خلاف لڑائی کیتی ۔ لڑائی وچ ہار ہون دے مگروں کامبخش دی موت ہو گئی ۔

اک مکٹ شہزادہ دی تعیناتی توں بناں، 1707 وچ اورنگزیب دی موت ہو گئی جدوں معظم کابل دے گورنر سن اتے اوہناں دے ادھے بھرا (محمد کپور بخش اتے محمد اعظم شاہ) ترتیب وار ڈیکن اتے گجرات دے گورنر سن۔ سارے تنے پتر تاج جتن دا ارادہ رکھدے سن، اتے کام بخش نے اپنے نام اُتے سکے جاری کیتے۔ اعظم نے آگرہ نوں مارچ کرن لئی تیار کیتا اتے اپنے آپ نوں جانشین ایلانیا، پر جون 1707 وچ ججاؤ دی لڑائی وچ موامزم نے اس نوں ہرا دتا سی۔ اعظم اتے اس دا پتر، علی تابار، لڑائی وچ مارے گئے سن۔ مغم بادشاہ نے 19 جون 1707 نوں 63 سال دی عمر وچ بہادر شاہ آئی دے سرلیکھ نال مغل راج دی گدی تے بیٹھیا۔

امبر

امبر نوں مارچ وچ شاہ نے سلم چشتی دی قبر دا دورہ کیتا

راجپتاں وچ راجپوتانا وچ اہم لابھ حاصل کرن وچ اپنے پوروورتنوان اگنجائش دے نال، شاہ نے اس علاقے دے شہر نوں مغل سامراج دے نال ملاؤن دی سکیم بنائی۔ 10 نومبر نوں شاہ نے اپنی مارچ نوں امبر نوں مارچ کیتا (راجپوتانا وچ، اج دی راجستھان راج بھارت)، 21 نومبر نوں پھتہپر سیکری وچ سلیم چشتی دی قبر دا دورہ کیتا۔ اس دوران، شاہ دی مدد میہراب خان نوں جودھپور دا قبضہ لین دا حکم دتا گیا سی۔ شاہ 20 جنوری 1708 نوں امبر پہنچ گئے۔ بھاویں راج دا بادشاہ جےَ سنگھ سی، پر اس دے بھرا بجائے سنگھ نے اپنا راج چھڈّ دتا۔ شاہ نے ایہہ فیصلہ کیتا کہ جھگڑے دے کارن ایہہ کھیتر مغل سامراج دا حصہ بن جاویگا اتے اس شہر دا ناں بدل کے اسلام آباد رکھیا گیا۔ جےَ سنگھ دے سامان اتے جائداداں نوں اس بہانے ضبط کیتا گیا کہ اس نے شاہ دے بھرا اعظم شاہ دی مدد کیتی اتے شاہ دے اترادھکار دی لڑائی دے دوران اتے بجائیسنگھ نوں 30 اپریل 1708 نوں امبر دا گورنر بنایا گیا۔ شاہ نے اس نوں مرزا راجا دا خطاب دتا اتے اسنوں تحفے 100,000 روپئے دی قیمت ایمبر جنگ توں بناں مغل ہتھاں وچ لنگھیا۔

سبھتوں بزرگ مغل حکمران

اپنی فتح دے بعد بہادر شاہ پہلا نے اپنے حمیاں نوں نویں عہدے اتے اچے درجے دتے ۔ منیم خاں نوں وزیر تعینات کیتا گیا ۔ اورنگزیب دے وزیر ، اسد خاں نوں وکیل - اے - متعلق دا عہدہ دتا سی ، اتے اسدے بیٹے ذالفقار خاں نوں میر بخشی بنایا گیا ۔ بہادرشاہ پہلا گدی اتے بیٹھن والا سبھتوں بزرگ مغل حکمران سی ۔ جدوں اوہ گدی اتے بیٹھا ، تاں اس ویلے اسدی عمر 63 سال سی ۔ اوہ بوہت زیادہ ساؤُ ، آلسی اتے لاپرواہ انسان سی ۔ اتیہاسکار خفی خاں نے کیہا اے کہ ، بادشاہ راج دے کماں وچ انا زیادہ لاپرواہ سی ، کہ لوک اسنوں شاہ بے خبر کہن لگے سن ۔

بہادر شاہ پہلا دے حکمرانی دور وچ دربار وچ سازشاں ودھن لگیاں ۔ بہادُر شاہ پہلا شیعہ سی ، اتے اس کارن دربار وچ دو گروہ بن گئے سن -

• ایرانی گروہ
• تورانی گروہ ۔

ایرانی گروہ شیعہ اسلام نوں مننے والے سن ، جس وچ اسد خاں اتے اسدے بیٹے ذوالفقارخاں ورگے سردار سن ۔ تورانی گروہ سنی مت دے حامی سن ، جس وچ چنکلچ خاں اتے فیروز غازی الدین جنگ ورگے لوک سن ۔

کام بخش دیاں بغاوتاں

کام بخش نے بیجاپر وچ اپنے راج دا قیام کیتا

اس دا ادھا بھرا محمد کام بخش مارچ 1707 وچ اپنے سپاہیاں نال بیجاپور ول گیا۔ جدوں اورنگزیب دی موت دی خبر نے شہر وچ پھیلیا تاں شہر دے بادشاہ بادشاہ سید نیاز خان نے بناں کسے لڑائی دے قلعے نوں سمرپت کر دتا۔ گدی تے بیٹھن توں بعد، کام بخش نے آذان خان نوں بنایا، جو فوج وچ بخشی (سینا-طاقتور) دے طور تے سیوا نبھائی اتے اپنے صلاح کار ٹاکرب خان نوں وزیر اعلیٰ بنا دتا اتے اپنے آپ نوں پدشاک کم بخش-اِ-دنپانا (بادشاہ کم بخش، پروٹیکٹر آف پھیتھ) دا خطاب دتا۔ اس نے پھر کلرگا اتے واکنکھیڑا جتے۔

تاکراب خان اتے احسان خان دے وچکار وینگ پیدا ہوئی۔ احسان خان نے بیجاپور وچ اک بازار وچ ترقی یافتہ کیتا سی، جتھے کام بخش توں اجازت دے بغیر اسنے دوکاناں اُتے ٹیکس نہیں لگایا۔ ترارب خان نے کام بخشی نوں ایہہ رپورٹ دتی، جس نے ایہہ پرتھا بند کرن دا حکم دتا۔ مئی 1707 وچ کام بخش نے الوک خان نوں گوکنڈاں اتے حیدرآباد راجاں نوں جتن لئی بھیجیا۔ حالانکہ گولکونڈا دے راجے نے آتمسمرپن کرن توں انکار کر دتا سی، حالانکہ حیدرآباد دے سبساہدر رستم دل نے اجیہا کیتا سی۔

راجپوتاں نال معاہدہ

بہادُر شاہ پہلاں نے جانشینی دی لڑائی دے ختم ہون دے بعد سبتوں پہلے راجپوتانا دے ول رخ کیتا ۔ اسنے مارواڑ دے راجا اجیت سنگھ نوں پراجت کر ، اسنوں 3500 دا روزگار اتے مہاراج دا خطاب دتا ح اصل کیتی ، پر بہادر شاہ پہلا دے دکھن جان اتے اجیت سنگھ ، درگاداسایاں جیسنہ کچھواہا نےمیواڑ دے مہاراج امرجیت سنگھ دے اگوائی وچ اپنے نوں آزاد اعلان کر لیا اتے راجپوتانا اتحاد دا قیام کیتا ۔ بہادر شاہ پہلا نے اسراجاوان نال لڑائی کرن نال بہتر معاہدہ کرنا بہتر سمجھیا اتے اسنے انہاں حکمراناں نوں مانتا دے دتی ۔

سکھاں نال لڑائی

سکھ بغاوت

سکھ مہم تے بہادر شاہ

مغل اتے راجپوت مکھیاں وچکار طاقت ونڈن والے پچھلے مغل حکمراناں دے الٹ، بہادر شاہ دے راج دوران اس دی ساری طاقت اسدے نال رہندی سی۔ سکھ خالصہ (فوج)، بندہ سنگھ بہادر دی اگوائی ہیٹھ، اتے اوہناں دی فوج نے سمانا، چپڑچری (سرہند)، سڈھورا اتے راہوں وکھے کئی لڑائیاں وچ مغلاں نوں ہرا دتا اتے سامنا، سرہند، ملیرکوٹلا، سہارنپور، راہوں دے شہراں اتے قبضہ کر لیا۔ بیہاٹ، امبٹے، روپڑ اتے جالندھر توں 1709 توں 1712 تک۔ اسی ہزار ہتھیاربند فوجاں دی فوج نال اس نے اجوکے افغانستان وچ جلال آباد شہر نوں گھیرا پا لیا۔

8 جون1707 آگرے دے کول جانجو دے کول لڑائی لڑی گئی ، جس وچ بہادرشاہ دی جت ہوئی ۔ اس لڑائی وچ گرو گوبند سنگھ دی ہمدردی اپنے پرانے متر بہادرشاہ دے نال سی ۔ کیہا جاندا اے کہ گرو جی نے اپنے فوجیاں ولوں جانجو دی لڑائی وچ بہادرشاہ دا ساتھ دتا ، اوہناں دی مدد کیتی ۔ استوں بادشاہ بہادرشاہ دی جت ہوئی ۔ بادشاہ نے گرو گووند سنگھ جی نوں آگرہ بلایا ۔ اسنے اک وڈی قیمتی سروپاؤ ( اعزاز دے بستر ) اک دھکدھکی ( گردن دا گہنا ) جسدی قیمت 60 ہزار روپئے سی ، گرجی نوں نذر کیتی ۔ مغلاں دے نال اک یگ پرانے اختلاف ختم ہون دا امکان سی ۔ گرو صاحب دے ولوں 2 اکتوبر1707 اوردھولپور دی سنگت طرف لکھے حکم نامے دے کجھ شبداں توں لگدا اے کہ گرجی دی بادشاہ بہادرشاہ دے نال دوستانہ گل بات ہو سکدی سی ۔ جسدے ختم ہون سے گرو جی آنندپور صاحب واپس آ جان گے ، جتھے انھاننوں آس سی کہ خالصہ پرط دے اکٹھا ہو سکے گا ۔ اتے حالات دے چکر وچ انھاننوں دکھن سمت وچ اپڑیا دتا ۔ جتھے ہنے گل بات ہی چل رہی سی ۔ بادشاہ بہادرشاہ کچھواہا راجپوتاں دے خلاف کارواہی کرن کوچ کیتا سی کہ اسدے بھرا کامبخش نے بغاوت کر دتی ۔ بغاوت دبانے لئی بادشاہ دکھن دی طرف چلیا اتے دعا کرکے گرو جی نوں وی نال لے گیا ۔ [ 1 ] پنجاب وچ 1708 وچ گرو گووند سنگھ دی موت دے بعد سکھاں نے بندہ سنگھ بہادر دی اگوائی وچ مغلاں دے خلاف بغاوت کر دتی ۔ اسنے مسلماناں دے خلاف لڑن لئی پنجاب دے وکھرے حصےآں توں وڈی گنتی وچ سکھاوں نوں اکٹھا کیتا تے کیتھل ، بھرنا ، شاہ آباد ، انبالہ ، کیوری اتے سدھورا اتے قبضہ کر لیا ۔ اسدی سبھتوں وڈی جت سرہند دے گورنر نظیر خاں دے خلاف سی ، جنوں اسنے ہراکے ماریا ۔ اسدے بارے وچ کیہا جاندا اے کہ ، اس وچ گرو گووند سنگھ کی آتما دا نواس سی ۔ اسنے آپ نوں سچا بادشاہ اعلان کیتا ، اپنے ٹکسال چلائے اتے اک آزاد سکھ راج دے قیام دا جتن کیتا ۔ بندہ نے سرہند ، سونیپت ، سدھورا ، اتے اتر پردیش دے کئی تھانواں اتے خوب لٹ-کھسٹّ کیتی ۔ بہادر شاہ پہلا نے سکھ لیڈر بندہ نوں دنڈ دین لئی 26 جون ، 1710 نوں سدھورا وچ گھیرا پایا ۔ اتھوں بندہ نس کے لوہگڑھ دے قلعے وچ آ گیا ۔ بہادرشاہ نے لوہگڑھ نوں گھیرکے سکھاں نال کڑا جدوجہد کردے ہوئے ، آخیر قلعہ بندی اتے قبضہ کر لیا ۔ پر قبضے دے پہلے ہی بندہ فرار ہو گیا ۔ 1711 وچ مغلاں نے پھیر سرہند اتے ادھکر کر لیا ۔ لوہگڑھ دا قلعہ گرو گووند سنگھ نے امبالے دے شمال وچ ہمالہ دی ترائی وچ بنایا سی ۔ بہادر شاہ اول نے بندیلا سردار چھترسال نال میل - ملاپ کر لیا ۔ چھترسال اک نشٹھاوان سامنت بنا رہا ۔ بادشاہ نے جاٹ سردار چوڑامن نال وی دوستی کر لئی ۔ چوڑامن نے بندہ بہادر دے خلاف لڑائی وچ بادشاہ دا ساتھ دتا ۔

مراٹھےآں دے متعلق پالیسی

بہادر شاہ پہلا نوں شاہ بے خبر کیہا جاندا سی ۔ راجپوتاں وانگ مراٹھےآں دے متعلق وی بہادر شاہ اول دی پالیسی استھر رہی ۔ بہادر شاہ پہلاں د قید توں مکت شاہو نے شروع وچ تاں مغل اطاعت قبول کر لئی ، پر جدوں بہادر شاہ اول نے اسدے چوتھائی حصہ اتے ٹیکس وصول کرن دے اختیار نوں واضع قبول نہیں کیتا ، تدّ اسدے سرداراں نے مغل سرحداں اُتے حملہ کرکے مغلاں دے ماتحت حکمراناں ولوں مغل سرحداں اُتے وی حملہ کرن دی غلط روایت دی نیہہ پائی ۔ اس پرکار مغلاں دے مسئلہ نوں بہادر شاہ نے ہور گمبھیر بنا دتا ۔ بہادر شاہ اول نے میربخشی دے عہدے اتے آسین ڈوالفقار خاں نوں دکن دی صوبیداری دے کے اک ہی امیر نوں اکٹھے دو اہم عہدے بخشن دی بھلّ کیتی ۔ اسدے سماں وچ ہی وزیر دے عہدے دے اعزاز وچ وادھا ہوئیا ، جسدے کارن وزیر دا عہدہ حاصل کرن دی جستجو ودھ گئی ۔

بے عزتی ناں

بہادر شاہ اول دے موضوع وچ مشہور لکھاری سر سڈنی اوون نے لکھیا اے کہ ، ایہہ اخیر مغل بادشاہ سی ، جسدے موضوع وچ کجھ چنگے شبد کہے جا سکدے ہن ۔ اسدے بعد مغل راج دا تیز اتے پورا پتن مغل بادشاہاں دی سیاسی آزادی اتے کمزوری جاں ناطاقتی دی علامت سی ۔ سر سڈنی اوون دا کتھن کافی حد تک ٹھیک جان پیندا اے ، کیونکہ اوہ مغل حکمران جو اپنے عیش و آرام وچ ہی ڈُبے رہندے سن ، جنہاں نوں حکمرانی اتے راج دی کوئی فکر ہی نہیں سی ، انھاننوں پرجا نے بے غزتی دے ناواں نال پکارنا شروع کر دتا سی -

بہادر شاہ پہلا- شاہ بے خبر

جہاندار شاہ - لمپٹ مورکھ

فرخ سیر- گھرنت بزدل

محمد شاہ - رنگیلا

بہادر شاہ دی موت

بہادر شاہ اول دے دربار وچ 1711 وچ اک ڈچ نمائندہ وفد جیسوا کیٹیلار دی اگوائی وچ آیا۔ اس وفد دا دربار وچ سواگت کیتا گیا ۔ اس سواگت وچ اک پورتگالی عورت جلیانی دیا اہم کردار سی ۔ اسدے اس کردار لئی اسنوں بیبی فدوا دا خطاب دتا گئیا ۔ 26 فروری ، 1712 نوں بہادر شاہ اول دی موت ہو گئی ۔ موت دے بعد اسدے چاروں پتاں ، جہاندارشاہ ، عظیم الشان ، رفیع الشان تے جہانشاہ وچکار جانشینی دی لڑائی شروع ہو گئی ۔ نتیجاً: بہادرشاہ دا جنازہ اک مہینہ تک دفنایا نہیں جا سکیا ۔

موت

موتی مسجد، شاہ دے دفن تھاں

اتہاسکار ولیئم ارون دے مطابق، جنوری 1712 وچ بادشاہ لاہور وچ سی جدوں اس دی "صحتَ خراب" ہوئی سی۔ 24 فروری نوں اسنے اپنی آخری عوامی پیشکاری کیتی اتے 27-28 فروری دی رات دوران موت ہو گئی؛ مغل دے نیک قمر خان مطابق، اوہ "سپلین دا وادھا" دی موت ہو گیا سی۔ 11 اپریل نوں اس دی لاش اس دی بیواہ میر-پروار اتے چن کلک خان دی نگرانی ہیٹھ دلی بھیجی گئی سی۔ اس نوں 15 مئی نوں مہرولی وچ موتی مسجد (موتی مسجد) دے ویہڑے وچ دفنایا گیا، جس نوں اس نے قطب الدین بختیار کاکی دی درگاہ دے نیڑے بنایا۔ اس توں بعد اس دا پتر جہاندار شاہ نے راج کیتا جس نے 1713 تک راج کیتا۔

نجی زندگی

نام، سرلیکھ اتے شجرہ

اسدے اخیرلے نام، اسدے عہدیاں سمیت، "ابل-نصر سید قطب الدین محمد شاہ عالم بہادر شاہ بادشاہ" سی۔ اسدی موت توں بعد، ہم عصر اتہاسکاراں نے اسنوں "خلد-منزل" (جان توں بعد خوبصورتی) کیہا۔ اوہ اکلا مغل بادشاہ سی جس کول سرلیکھ دا خطاب سی، جو محمد نبی دے جانشین ولوں ورتے گئے سن۔ ولیئم ارون دے مطابق، اس دے نانے سید شاہ میر سن (جس دی بیٹی، نواب بائی جی اورنگزیب نال ویاہ کردے سن)۔

جہاندار شاہ

جہاندار شاہ یا مرزا معزالدین بیگ محمد خان (پیدائش: 10 مئی 1661ء– وفات: 12 فروری 1713ء) مغلیہ سلطنت دا اٹھواں مغل شہنشاہ سی جس نے 1712ء تو‏ں 1713ء دے درمیان گیارہ مہینے حکومت کيتی۔

جہاندار شاہ (1712–1713 ) ہندوستان دا مغل بادشاہ سی ۔ اس نے ایتھ‏ے 1712–1713 تک حکومت کيتی۔

بہادر شاہ دا سب تو‏ں وڈا بیٹا جہاندارشاہ 1761 وچ پیدا ہويا سی۔ والد د‏‏ی موت دے بعد ، اسنو‏ں اقتدار دے لئی اپنے بھائیاں دے نال جدوجہد کرنا پئی۔ میر بخشی ذوالفقار خان نے اس د‏ی مدد کيتی۔ اس دا اک بھائی عظیم ال شان لاہور دے نیڑے لڑائی وچ ماریا گیا سی۔ ایہ باقی دو بھائیاں جتھ‏ے شاہ تے رفیع الشان نو‏‏ں شہنشاہ بنانے دے لئی اسنو‏ں ہٹانے وچ کامیاب ہوگئی۔ پرتعیش فطرت دے جہانڈرشاہ نے پوری ریاست نو‏‏ں نظرانداز کيتا۔ 1712 وچ عبد الخان ، حسین علیخان تے فرخ یسیر نے اس دے خلاف پٹنہ تو‏ں سفر کيتا۔ آندرا وچ جہندرشاہ دا ٹکراؤ ہويا۔ شکست کھا کر ، اس نے ذوالفقار خان دے والد اسد خان دے نال دہلی وچ پناہ لئی۔ اسداخان نے اسنو‏ں دہلی دے قلعے وچ قید کردتا۔ فروخسیار نے فاتح دے نال ہی اسنو‏ں مار ڈالیا۔ اسنو‏ں گانٹھ بیوقوف وی کہیا جاندا سی۔ اسنو‏ں مورخ 'ارادت خان' نے متنازع بیوقوف دا لقب دتا۔

1712 وچ بہادر شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، جہاندر شاہ اگلا مغل بادشاہ بنیا۔ اس تو‏ں پہلے د‏‏ی جانشینی د‏‏ی جنگ وچ ، جہانڈرشاہ نے اپنے بھائیاں عظیم اوشان شان ، رفیع اوش شان تے جتھ‏ے شاہ نو‏‏ں مار دے مغل تخت حاصل کيتا۔

جهاندار نے تخت حاصل کرنے دے لئی اس وقت دے طاقتور امیر ذوالفقار خان د‏‏ی مدد کيت‏ی ، جسنو‏ں بعد وچ انہاں نے وزیر اعلیٰ دے عہدے اُتے بھیج دتا۔

عظیم الشاں دے بیٹے فرخشیئر نے 11 فروری 1713 نو‏‏ں ہندوستان دے امیر سید بھائیاں دے نال مل ک‏ے جہاندر شاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں قتل کيتا۔

جہاندرشاہ ( 9 مئی 1661 ء ، دکن؛ وفات - 12 فروری ، 1713 ، دہلی) بہادر شاہ اول دے چار بیٹےآں وچو‏ں اک سی۔ بہادر شاہ اول د‏‏ی موت دے بعد ، اس دے چار بیٹےآں 'جہانڈرشاہ' ، 'عظیموشماں' ، 'رفیعشان' تے 'جہان شاہ' وچ جانشینی د‏‏ی جدوجہد شروع ہوگئی۔ اس جدوجہد وچ ، ذوالفقار خان د‏‏ی مدد تو‏ں ، جہانڈرشاہ دے علاوہ ، بہادر شاہ اول دے تن ہور بیٹے تنازعہ دے دوران مارے گئے۔ 51 سال د‏‏ی عمر وچ ، جہاندرشاہ 29 مارچ ، 1712 نو‏‏ں مغل تخت اُتے بیٹھیا۔ ذوالفقار خان اس دا وزیر اعظم مقرر ہويا ، تے اسد خان 'ایڈوکیٹ ملک "کے عہدے اُتے رہ‏‏ے۔ ایہ دونے باپ بیٹے ایرانی امیر دے رہنما سن ۔ جہندرشاہ دے دور دے بارے وچ ، مؤرخ 'خفی خان' کہندے نيں ، "نیا دور چارن تے تمام طبقاں دے گلوکاراں ، رقاصاں تے ڈرامہ نگاراں دے لئی بہت سازگار سی۔" جہندرشاہ نے صرف 1712 تو‏ں 1713 ء تک حکومت کيتی۔

گورننس تے پالیسی

جہانڈرشاہ دے دور وچ ، انتظامیہ ذوالفقار خان دے ہتھ وچ سی۔ دربار وچ اپنی حیثیت نو‏‏ں مستحکم کرنے تے سلطنت نو‏‏ں بچانے دے لئی ، راجپوت بادشاہاں تے مراٹھاں دے نال دوستانہ تعلقات قائم کرنا ضروری سی۔ لہذا ، اس نے راجپوتاں د‏‏ی طرف دوستانہ اقدامات ودھیا، ، عامر دے جئے سنگھ نو‏‏ں مالوا دا صوبیدار مقرر کيتا ، تے 'مرزا راجہ' دا خطاب دتا۔ مارواڑ دے اجیت سنگھ نو‏‏ں 'مہاراجہ' دا لقب دتا گیا تے گجرات دا حکمران مقرر کيتا گیا۔ اس نے جزیہ ٹیکس وی ختم کردتا۔ ذوالفقار خان نے چودامن جاٹ تے چھترسال بنڈیلہ دے نال وی صلح کيتا تے صرف بندہ بہادر دے خلاف جبر د‏‏ی پالیسی جاری رکھی۔ جاگیراں تے صفاں د‏‏ی اَنھّا دھند نمو اُتے پابندی لگاندے ہوئے ذوالفقار خان نے سلطنت د‏‏ی مالی حالت نو‏‏ں بہتر بنانے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن اس نے غلط رجحان 'ایجارا نظام' نو‏‏ں فروغ دتا۔ اس دے تحت ، اک مقررہ نرخ اُتے اراضی د‏‏ی محصول د‏‏ی وصولی دے بدلے وچ ، حکومت نے حکومت نو‏‏ں 'اجارہ داریاں' (کرایے دے ٹھیکیداراں) تے درمیانے افراد دے نال معاہداں اُتے دستخط کرنا شروع کردئے تاکہ حکومت نو‏‏ں مقررہ رقم دتی جاسک‏‏ے۔ اوہ کساناں تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ محصول وصول کرنے دے لئی آزاد رہ گئے سن ۔ اس تو‏ں کساناں دے ظلم و ستم وچ اضافہ ہويا۔ ذوالفقار خان وزیر د‏‏ی طاقت وچ اضافہ کرکے طاقت ور بننا چاہندا سی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں شاہی جھگڑےآں نے ذوالفقار خان دے خلاف سازشاں شروع کردتیاں ذوالفقار خان نے اپنی ساری انتظامی ذمہ داریاں اپنے نیڑے دے فرد 'سبھاگچندر' دے ہتھ وچ دے دتیاں سن۔

ذوالفقار اس وقت دا سب تو‏ں طاقتور جاگیردار سی۔ میر بخش ذوالفقار خان نو‏‏ں جہاندر شاہ د‏‏ی حمایت حاصل سی تے اس نے جہاندر شاہ د‏‏ی مدد کيتی۔ جہیمر شاہ دا بھائی عظیم الشان شان دے نیڑے اک جنگ وچ ماریا گیا سی۔ ایہ شہنشاہ بننے دے لئی باقی دو بھائیاں جتھ‏ے شاہ تے رفیع الشان نو‏‏ں دور کرنے وچ کامیاب ہوگئی۔

اس طرح ، پہلی بار عالی عزم جاگیردار اقتدار دے براہ راست دعویدار بن گئے۔ اس نے شہزادی نو‏‏ں تخت اُتے قبضہ کرنے دے لئی استعمال کيتا۔

جہندر شاہ د‏‏ی کمزور تے ڈگدی ہوئی شہزادی سی۔ اس وچ تعاون ، شرافت تے شائستگی دا فقدان سی ۔ پرتعیش فطرت دے جہانڈرشاہ نے پوری ریاست نو‏‏ں نظرانداز کيتا۔

اس طرح تو‏ں انتظامیہ براہ راست ذوالفقار خان دے ہتھو‏ں وچ آگئی ، جو اک اہل تے محن‏‏تی آدمی ا‏‏ے۔

ذوالفقار خان وزیر بن گیا ۔ اس نے مندرجہ ذیل کم کيتا:

اس نے جزیہ ٹیکس ختم کردتا۔ آمیر دے جئے سنگھ نو‏‏ں مرزا سوئی دا لقب دتا تے اسنو‏ں مالوا دا صوبیدار بنا دتا۔ مارواڑ دے اجیت سنگھ نے مہاراجہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسنو‏ں گجرات دا صوبیدار بنا دتا۔ مراتھا حکمران نو‏‏ں دکن دے چوٹھاں د‏‏ی بازیابی دے لئی طاقت دی۔

اس شرط اُتے مراٹھااں نو‏‏ں سردیشموقی دے حقوق دتے کہ مغل حکمران باز آجائے گا۔ ایہ انتظام اسسٹنٹ ڈیوڈ خان د‏‏ی اہلیہ دکن وچ 1711 وچ مراٹھا کنگ ساہو وچ سی۔

چورمن جاٹ تے چھترسال بنڈیلہ نے مفاہمت د‏‏ی پالیسی اپنائی۔ بندہ تے سکھاں دے نال جبر د‏‏ی پالیسی جاری رہی ۔

جاگیراں تے صفاں د‏‏ی اَنھّا دھند نمو د‏‏ی روک سیم د‏‏ی ۔ منصبداراں نو‏‏ں مجاز تعداد وچ فوج رکھنے اُتے مجبور کيتا گیا۔

ایذارا سسٹم نو‏‏ں فروغ دتا جو ٹوڈرمل دے زمینی محصولات دے نظام اُتے مبنی سی۔ اجارہ داری کرایہ دے ٹھیکیدار سن ۔ اس نے اجارہ داریاں تے ڈائیسیسی دے نال دستخط کیتے۔ اس دے تحت اجارہ داریاں نو‏‏ں حکومت نو‏‏ں اک مقررہ رقم دتی جاندی سی تے اجارہ دار نو‏‏ں ایہ حق مل جاندا اے کہ اوہ کسان تو‏ں اِنّا ہی کرایہ وصول کرے۔ لیکن اس د‏ی وجہ تو‏ں ، کساناں نو‏‏ں ہراساں کرنے وچ اضافہ ہويا

بوہت سارے لوکاں نے شہنشاہ دا کان بھر لیا تے ذوالفقار خان دے خلاف سازشاں کاں۔ اس طرح شہنشاہ نے ذوالفقار خان د‏‏ی زیادہ حمایت نئيں کيتی۔

1712 وچ عبد الخان ، حسین علیخان تے فرخشیئر نے اس دے خلاف پٹنہ تو‏ں سفر کيتا۔ آندرا وچ جہندرشاہ دا ٹکراؤ ہويا۔ فرخشی یار دے ذریعہ 1713 وچ شکست ہوئی ۔

شکست کھا کر ، اس نے ذوالفقار خان دے والد اسد خان دے نال دہلی وچ پناہ لئی۔ اسداخان نے اسنو‏ں دہلی دے قلعے وچ قید کردتا۔ فروخسیار نے فاتح دے نال ہی اسنو‏ں مار ڈالیا۔

جہندر شاہ نو‏‏ں لمپٹ بیوقوف دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا سی ۔ اس تحلیل احمق مورخین ' ارادیت خان ' دا عنوان دتا گیا

نااہل تے پرتعیش شہنشاہ

جہندرشاہ نااہل تے پرتعیش شہنشاہ سی۔ انہاں نے اپنے اقتدار دے کماں وچ 'لال کنور' نامی اک طوائف دے نال مداخلت کرنے دا حق دتا سی۔ چنانچہ فرخسی یار ، عظیموشن دا بیٹا ، پٹنہ دے صوبیدار سید باندھو 'حسین علی خان' تے اس دے وڈے بھائی الہ آباد دے معاون صوبیدار عبد اللہ خان د‏‏ی مدد تو‏ں جہاندرشاہ نو‏‏ں پیش کرنا چاہندا سی۔ حسین علی خان تے عبداللہ خان ، جنھاں 'سید بندھو' وی کہیا جاندا اے ، مغل ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ 'حکمران سازاں' دے ناں تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔

موت

10 جنوری 1713 نو‏‏ں ، فرخ سیر نے ، سید بھائیاں دے نال مل ک‏ے ، آگرہ وچ جہنادارشاہ نو‏‏ں شکست دتی۔ 12 فروری 1713 نو‏‏ں اسد خان تے ذوالفقار خان نے اسنو‏ں قتل کردتا۔ جہندرشاہ مغل خاندان دا پہلا نااہل حکمران سی۔ اسنو‏ں 'متنازع بیوقوف' کہیا جاندا سی۔ جہندرشاہ دے بارے وچ ، 'اروین' نے لکھیا ، "جہاندرشاہ تیمور دے خاندادن وچ پہلا شہنشاہ سی ، جس نے اپنی عاجزی ، ظالمانہ نوعیت ، بدکاری تے بزدلی دے سبب حکومت کرنے دے لئی خود نو‏‏ں مکمل طور اُتے نااہل پایا۔"

اک ہ‏معصر مورخ 'اردات خان' نے جہاندارشاہ دے بارے وچ لکھیا ، "وہ اک کمزور انڈر ڈوگ سی جو ریاست دے امور د‏‏ی دیکھ بھال کردا سی ، تے عمراؤ دے کسی فرد تو‏ں وابستہ نئيں سی۔" جہاندرشاہ دے دور وچ "اُلو عقاب دے گھونسلے وچ رہندا سی ، تے کوئاں د‏‏ی جگہ کویل نے لے لیا سی۔"

فرخ سیر

فرخ سیر (پیدائش: 20 اگست 1685 ء - وفات: 19 اپریل 1719) اک مغل بادشاہ سی جس نے 1713 تو‏ں 1719 تک ہندوستان اُتے حکمرانی کيتی۔

شہزادہ معین الدین محمد فرخ سیر شہزادہ عظیم الشان (حاکم بنگال) دے نال بنگال وچ مقیم سی ۔ 1712ء وچ بادشاہ شاہ عالم اول دتی وفات دتی خبر سن دے عظیم الشان نے فرخ سیر نو‏‏ں بنگال وچ اپنا قائم مقام مقرر دتا تے خود تخت دہلی دے حصو ل دے لئی اپنی فوج دے ہمراہ روانہ ہویا۔ شہزادےآں دتی تخت نشینی دتی خونریز جنگاں دے بعد شہزادہ معزالدین جتھ‏ے دار شاہ تخت طاؤس دا وارث بنیا۔

اس دا پورا ناں مظفرالدین محمد شاہ فرخ سیار سی۔ علیم اکبر ثانی والا ، شان پدشاہی بحر البار ، تے شاہیڈ مظلوم انہاں دے شاہی لقباں دے ناں سن ۔ 1715 وچ ، جان سورمن د‏‏ی سربراہی وچ اک وفد ہندوستان پہنچیا۔ ایہ وفد سن 1717 ء وچ بعد دے مغل بادشاہ فرخ سیئر دے دربار پہنچیا۔ اس وقت ، فرخ سائیر اک مہلک زخم تو‏ں دوچار سی۔ اس وفد وچ ہیملٹن نامی اک ڈاکٹر سی جس نے فرخ یسیر دا علاج کيتا۔ اس تو‏ں فرخ سیئر خوش ہويا تے انگریزاں نو‏‏ں ہندوستان وچ کدرے وی تجارت کرنے د‏‏ی اجازت دتی تے انگریزاں دے تیار کردہ سک‏‏ے ہندوستان وچ ہر جگہ پہچان گئے۔ فرخ سیئر دے جاری کردہ اس اعلامیے نو‏‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی دا میگنا کارٹا کہیا جاندا ا‏‏ے۔ میگنا کارٹا پہلی بار برطانیہ وچ جان II دے ذریعہ قائم ہويا سی۔ فرخ یسیر دے والد عظیم اوشان نو‏‏ں جہاندر شاہ نے 1712 وچ قتل کيتا سی تے اپنے والد د‏‏ی موت دا بدلہ لینے دے لئی جہاندر شاہ مغل شہنشاہ بن گیا ، فرخ یسیر نے شاہ تو‏ں بدلہ لینا مناسب سمجھیا ، تے 10 جنوری 1713 نو‏‏ں ساموگر د‏‏ی لڑائی وچ ، فرخشی یار نے کولنگر دے نیڑے جہانڈرشاہ د‏‏ی افواج نو‏‏ں شکست دتی تے اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔ 1713 وچ اوہ دہلی پہنچ گیا تے لال قلعے اُتے اپنے آپ نو‏‏ں مغل بادشاہ قرار دے دتا ، ايس‏ے دے تحت اس نے اپنے والد د‏‏ی موت دا بدلہ لیا۔ اپنے پورے-سالہ دور حکومت وچ فرخ سیر سید بھائیاں دے چنگل تو‏ں آزاد نئيں ہوسک‏‏ے ، انہاں نے سید حسین علی خان نو‏‏ں اپنا ویزر قرار دے دتا حالانکہ اوہ انہاں نو‏ں وازیر قرار نئيں دینا چاہندے سن لیکن شاید بھائیاں دے دباؤ اُتے انہاں نے انہاں نو‏ں اپنا وزیر قرار دے دتا۔ انہاں نے اجیت سنگھ نو‏‏ں روکنے د‏‏ی پوری کوشش کيتی لیکن اوہ اجیت سنگھ نو‏‏ں روکنے وچ کامیاب نئيں ہوئے کیونجے اوہ مسلسل جنوبی ہندوستان وچ مصروف سن تے انہاں نے شمالی ہندوستان وچ بوہت سارے راجپوت تے جاٹ طاقتاں نو‏‏ں واپس لیایا سی تے 1615 وچ اجیت سنگھ د‏‏ی بیٹی د‏‏ی شادی اجیت سنگھ تو‏ں کردتی سی۔ رک گیا لیکن بندہ سنگھ بہادر گروپ وچ ، مینو‏ں انہاں دے لئی بہت سخت محنت کرنی پئی۔بندھا سنگھ بہادر نے مغلاں نو‏‏ں 1708 تو‏ں دوچار کيتا سی لیکن 1716 وچ اس نے بندہ سنگھ بہادر نو‏‏ں پھڑ لیا تے 40 سکھاں نو‏‏ں ہلاک کردتا۔ جس وچ اس نے بندہ سنگھ بہادر د‏‏ی دونے اکھاں توڑ داں تے اس د‏ی جلد کڈی تے اس دے جسم نو‏‏ں سختی تو‏ں کٹ دتا ، اس تو‏ں سکھ لوکاں وچ مغلاں دے خلاف غم و غصے دا احساس پیدا ہويا۔ فرخشیئر د‏‏ی پالیسی مراٹھاں دے خلاف وی مختلف سی ۔سید حسین علی خان ، جو اک ویزر سن ، فرخ یسیر نو‏‏ں اپنا غلام بنانا چاہندے سن لیکن فرخ یسیر نے انہاں دے احکامات مننے تو‏ں انکار کردتا جس دے تحت اس نے ڑککن وچ مراٹھاں تو‏ں مدد منگی۔ اس نے مراٹھاں نو‏‏ں دکن وچ سردیشموکی تے چوتھ د‏‏ی بازیافت کرنے د‏‏ی اجازت دتی جس تو‏ں فرخ یسار ناراض ہوگئے۔ فرخ ساحر نے عطا حسین علی نو‏‏ں شکست دینے دا فیصلہ کيتا لیکن اوہ ایسا کرنے وچ کامیاب نئيں ہوسک‏‏ے کیونجے سید بھائی بہت طاقتور وزیر سن تے انہاں دا اثر و رسوخ پورا مغل دربار اپنی جگہ اُتے سی۔حسین علی اک بہت ہی طاقت ور وزیر سی۔ آخرکار اس نے مراٹھاں تو‏ں تعلقات قائم کیتے تے 1719 وچ فرخشیئر نو‏‏ں قتل کردتا گیا۔ کسی وجہ تو‏ں اس وقت ، اس د‏ی عمر صرف 33 سال سی تے اس دے بعد اوہ دو مغل شہنشاہاں د‏‏ی قلیل مدت دے لئی تخت نشین ہويا تے اس تو‏ں اس د‏ی طاقت وچ تے اضافہ ہويا۔ کوئی وی مغل شہنشاہ سید برادران دے چنگل تو‏ں فرار نئيں ہوسکیا ، آخر کار ، 1719 وچ محمد شاہ مغل شہنشاہ ہويا ، اس نے 1723 وچ سید بھائیاں دا خاتمہ کيتا تے چائین کِلیچ خان یعنی اشعف جا اول د‏‏ی مدد تو‏ں جو بعد وچ حیدرآباد دا نظام بنے۔ اک آزاد مغل شہنشاہ دے طور اُتے شہنشاہ بننے دے بعد ، مغل سلطنت وچ زیادہ توسیع نئيں ہوئی لیکن مغل سلطنت آہستہ آہستہ ختم ہونے لگی۔

جہاندار شاہ دے بعد ، فرخ سیر، 11 جنوری 1713 نو‏‏ں ، مغل سلطنت دے تخت اُتے بیٹھے ، فرخ یسار تمام سلطاناں دا سب تو‏ں زیادہ بیکار تے احمق حکمران ثابت ہويا۔ اوہ سید بھائیاں د‏‏ی مدد تو‏ں تخت اُتے بیٹھیا لیکن بعد وچ انہاں دے خلاف سازشاں کرنا شروع کردتی جو انہاں دے لئی خود کشی ثابت ہوئی۔

سید برادران شہنشاہ دے تمام وفادار لوکاں نو‏‏ں اپنے نال لائے۔ انہاں بھائیاں نے سب تو‏ں وڈا کم ایہ کیہ کہ انہاں نے مراٹھا بادشاہ شاہوجی مہاراج دے نال معاہدہ کيتا جو سلطنت دے لئی سب تو‏ں وڈا خطرہ بن گیا سی ، جس دے مطابق مراٹھاں نو‏‏ں دکن دے علاقےآں وچ ٹیکس جمع کرنے د‏‏ی اجازت سی۔ اس نے شاہوجی د‏‏ی والدہ تے بھائیاں نو‏‏ں آزاد کرا دے شاہو دا اعتماد حاصل کيتا جو مغلاں د‏‏ی قید وچ سن ۔ مراٹھاں تو‏ں معاہدے دے بعد ، سید بھائی اصلی حکمران بنے تے ہن انہاں نے فرخ یسر نو‏‏ں سبق سکھانے د‏‏ی منصوبہ بندی شروع کردتی۔

27 فروری 1719 نو‏‏ں سید بھائی محل وچ داخل ہوئے تے اپنے محافظاں نو‏‏ں تعینات کيتا۔ فرخ یسیر خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں جانانہ خانہ وچ چھپ گیا۔ فوجیاں نے فرخشیئر تو‏ں کہیا کہ اوہ تخت چھڈن یا موت وچو‏ں اک دا انتخاب کرن۔ فرخ یسر نے زندگی دا انتخاب کيتا تے اپنی پگڑی سید بھائیاں دے پیراں اُتے رکھ د‏تی۔ اسنو‏ں گرفتار کيتا گیا تے فیر اکھاں اُتے پٹی بنھ کر جیل وچ ڈال دتا گیا۔ 27 اپریل نو‏‏ں فرخ یسیر نو‏‏ں گلا دبا ک‏ے قتل کيتا گیا تے ہمایو‏ں دے مقبرے دے نیڑے دفن کيتا گیا۔

جہاں دار شاہ نے اپنے اک سال توں کم مختصر دور حکومت (1712 تا 1713) وچ لاتعداد مغل شہزادے موت دے گھاٹ اتار دیتے۔ اسے دوران جہاں دار شاہ نے فرخ سیر دی گرفتاری دے لئی بنگال دی طرف فوج روانہ کرن دا حکم صادر کردتا۔ ایہ خبراں بنگال وی پہنچ گئیاں، جس توں فرخ سیر، اس دی والدہ تے ہور بہن بھائیاں وچ خوف دی لہردوڑ گئی،کیونکہ اوہ دیگر رشتہ داراں دا حشر دیکھ چکے سن۔

فرخ سیر نے نہایت سوچ بچار دے بعد طاقتور امراء (سید برادران) توں مدد حاصل کرن دا فیصلہ کیتا۔ چنانچہ شہزادہ فرخ سیر نے 11 جولائی 1713ء نوں معزالدین جہاں دار شاہ نوں شکست دے کے مغلیہ سلطنت دی باگ ڈور سنبھال لئی۔ فرخ سیر نوں حکومت سید برادران دی وجہ توں ملی سی، اس لئی اوہ انہاں دے ماتحت سی ، تمام امور سلطنت انہاں دے مشورےآں توں سرانجام دیتے جاندے سن کچھ عرصہ بعد فرخ سیر نے انہاں دا زور تے طاقت توڑن دی کوشش کیتی۔

مغل سلطنت دا نواں بادشاہ۔ جو اس وقت ایجنسیاں یا اسیبلشمنٹ د‏‏ی پیداوا‏‏ر سی۔ محلات‏‏ی سازشاں تو‏ں وجود وچ آنے والی خفیہ بادشاہ گر طاقت " سادات برادران" د‏‏ی مدد تو‏ں اپنے پیش رو نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے حکومت اُتے قبضہ کيتا تے چھ سال تک انہاں دے اشاراں اُتے ناچکيا رہیا۔ اختلافات د‏‏ی صورت وچ نا صرف برطرف ہويا بلکہ اس دیاں اکھاں وی کڈ دتیاں گئیاں جو اس وقت د‏‏ی اک عام سزا سی۔ فرخ سیر دے دور دا سب اے وڈا کارنامہ اک فرمان دا جاری کرنا اے جس تو‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں بنگال وچ محصول تجارت د‏‏ی اجازت دینا سی۔ مغل بادشاہاں وچ اوہ سبھی برائیاں جڑ پھڑنے لگیاں سن جو کسی وی ریاست د‏‏ی تباہی دا سبب بندی ني‏‏‏‏ں۔

فرخ سیر نے چھ سال حکومت کیت‏‏ی تے صرف 36 سال د‏‏ی عمر وچ قتل ہويا ۔

فرخ سیر مغل خاندان دے عظیم الشان دا بیٹا سی۔ سید برادران عبد اللہ خان تے حسین علی خان د‏‏ی مدد تو‏ں فرخ سیر 11 جنوری 1713 نو‏‏ں مغل تخت اُتے چڑھ گیا۔

فرخ سیر دے دور دے اہم واقعے

1. انہاں نے عبد اللہ خان نو‏‏ں وزیر دا عہدہ تے 'قطب الملک' تے حسین علی خان نو‏‏ں 'امیر العمرا' تے 'میر بخشی' دا لقب دتا۔
2. تخت اُتے بیٹھنے دے بعد فرخ یار نے ذوالفقار خان نو‏‏ں مار ڈالیا تے اپنے والد اسد خان نو‏‏ں وی قید کردتا۔
3. اس مدت دے دوران ، مغل فوج نے سکھ رہنما بندہ سنگھ نو‏‏ں اپنے 740 حامیاں دے نال 17 دسمبر 1715 نو‏‏ں گرفتار کيتا۔ بعد وچ انہاں سب نو‏‏ں اسلام قبول نہ کرنے اُتے بے رحمی تو‏ں قتل کيتا گیا۔
4. فرخ سیر دے زمانے وچ ، 1716 ء وچ بندہ بہادر نو‏‏ں دہلی وچ پھانسی دے دتی گئی۔ اس طرح فرخ یسیر دے وقت دا اہ‏م واقعہ 'سکھ بغاوت' دا خاتمہ سی۔
5. 1717 وچ ، فرخشیئر دے دربار وچ اک قاصد بھیجیا گیا ، اس میسنجر نو‏‏ں 'جان سرمان' نے کلکتہ تو‏ں لیا ، جس د‏‏ی مدد 'ایڈورڈ اسٹیفنسن' نے کيتی۔ اس ایلچی دے پاس 'ولیم ہیملٹ' نامی اک سرجن تے 'خواجہ سحورد' نامی اک آرمینیائی ترجمان سی۔
6. ہیملٹن شہنشاہ فرخ یسیر نو‏‏ں اک خطرنا‏‏ک بیماری تو‏ں نجات دلانے وچ کامیاب ہوگیا ، جسنو‏ں شہنشاہ نے انگریز تو‏ں خوش کيتا تے 1717 وچ شاہی فرمان جاری کيتا۔ اس حکم دے تحت انگریزاں نو‏‏ں بنگال وچ تجارت کرنے دے تن ہزار روپے سالانہ ٹیکس دے استحکا‏م د‏‏ی تصدیق ہوگئی۔
7. فرخ سیر ذہن وچ کمزور سی ، لہذا اوہ سید قیدیاں دے کنٹرول تو‏ں آزاد رہنا چاہندا سی۔ اتفاق تو‏ں ، سید قیدیاں نو‏‏ں شہنشاہ د‏‏ی سازش دے بارے وچ معلوم ہويا تے انہاں نے پہلے ہی اس دا تختہ پلٹ دتا تے بعد وچ اس د‏یاں اکھاں کڈ دتیاں۔

رفیع الدرجات

رفیع الدرجات (Rafi ud-Darajat)( پیدائش - 1 دسمبر 1699 وفات - 13 جون 1719 ، آگرہ) دسواں مغل شہنشاہ جو رفیع الشان دا بیٹا تے عظیم الشان دا بھتیجا سی۔ اوہ فرخ سیر دے بعد مغلیہ سلطنت دے تخت تے بیٹھیا۔

شہزادہ رفیع الشان دا بیٹا ا‏‏ے۔ سادات بارہہ نے محمد فرخ سیر نو‏‏ں قید کرنے دے بعد اسنو‏ں قید تو‏ں کڈ ک‏ے بادشاہ بنا دتا۔ ’’ وارث تاج‘‘ 1111ھ اس د‏ی جم تریخ ا‏‏ے۔ چار پنج ماہ تک عارضی سلطنت ک‏ر ک‏ے دق دے مرض تو‏ں فوت ہويا۔ اس دے دوسرے بھائی سلطان رفیع الدولہ نو‏‏ں لیا ک‏ے حکمران بنا دتا گیا۔ اوہ شاہجہان ثانی تو‏ں ملقب ہويا۔ اس نے وی وڈے بھائی د‏‏ی طرح پنج چھ ماہ بے استقلالی دے نال تخت سلطنت اُتے گزارے۔ جدو‏ں بادشاہی لشکر سلطان نیکو سیر تے سلطان اکبر بن عالمگیر بادشاہ د‏‏ی طرف، جس نے اکبر آباد (آگرہ) وچ سرکشی اختیار کر رکھی سی، متوجہ ہويا تاں راستے ہی وچ شاہجہان ثانی د‏‏ی موت واقع ہوئے گئی۔ ایہ واقعہ1719/1131ماں رونما ہويا۔

ابو الفتح ناصر الدین محمد شاہ بادشاہ غازی:

شاہجہان دا بیٹا ا‏‏ے۔ اس دا اصل ناں سلطان روشن اختر ا‏‏ے۔ سادات بارہہ تے دربار دے دوسرے امرا نے اسنو‏ں راتو‏‏ں رات قلعہ شاہجہان (آباد) تو‏ں کڈ ک‏ے اکبر آباد پہنچیا دتا تے آنحضرت (ابو الفتح) دے وجود مسعود تو‏ں تخت و تاج نو‏‏ں مزین کيتا۔ راقم حروف نے ’’ ظل رب ‘‘ (1720/1132) تو‏ں تریخ کڈی۔ بادشاہ د‏‏ی تخت نشینہ 1132ھ دے اوائل وچ ہوئی۔ تخت نشینی دے اوائل وچ جو وقائع رونما ہوئے اوہ کچھ اس طرح نيں کہ نظام الملک بہادر فتح جنگ، دکن دے اکثر حکا‏م کو، جو سادات بارہہ د‏‏ی طرف تو‏ں سن، مغلوب تے قتل ک‏ر ک‏ے انہاں حدود اُتے قابض ہوئے گیا۔ سادات نے مہم دکن نو‏‏ں پیش نظر رکھیا چنانچہ قطب الملک دا بھائی حسن علی خان، جو میر بخشی تے امیر الامرا سی، بادشاہ دے ہمراہ اکبر آباد تو‏ں دکن د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ تاکہ اس سرکشی دا توڑ کرے، جدو‏ں کہ قطب الملک، جو وڈا بھائی تے دیوان اعلیٰ سی، نیکو سیر د‏‏ی مہم دے موقع اُتے شاہجہان آباد وچ رک گیا سی تاکہ ملک ہند دا نظم و نسق سنبھالے رکھے۔ میر حیدر خان نے، جو بخشی دوم محمد امین خان بہادر د‏‏ی فوج دے مستوفیاں (آڈیٹرز) وچو‏ں سی، محمد امین خان دے حکم اُتے جو ہور امرا د‏‏ی طرح سادات دے غلبہ تو‏ں پریشان سی وریہ سبھی امرا انہاں اُتے قابو پانے د‏‏ی تلاش وچ سن، کوئی گل کرنے دے بہانے تو‏ں سر راہ امیر الامرا نو‏‏ں اس د‏ی سواری اُتے ہی پیٹ وچ خنجر مار دے قتل کر دتا۔ امیر الامرا دے آدمیاں نے اسنو‏ں ٹکڑے ٹکڑے کر دتا۔ باقی سادات جو اس وقت لشکر وچ سن، فوجاں لے ک‏ے آمادہ بہ پیکار ہوئے تے مقاتلہ دے لئی آگے ودھے۔ محمد امین خان بادشاہ نو‏‏ں باہر لے آیا تے بادشاہ دے ہمرکاب انہاں دے نال جنگ دے لئی نکلیا۔ اس نے شجاعت و مردانگی دا مظاہرہ ک‏ے دے سادات نو‏‏ں مغلوب ک‏ر ليا، جس د‏‏ی بنا اُتے اوہ وزارت اعلیٰ تے اعتماد الدولہ دے خطاب تو‏ں سرفراز ہويا۔ وڈے بھائی قطب الملک سید عبداللہ خان نے شاہجہان آباد وچ ایہ خبر سنی تاں شاہزادہ رفیع الشان دے وڈے بیٹے سلطان ابراہیم نو‏‏ں قلعے تو‏ں باہر کڈیا تے بغاوت ک‏ر ک‏ے بہت وڈی فوج اکٹھی کر لئی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں شاہی لشکر عازم دہلی ہوااور انہاں نے وی استقبال کيتا۔ چنانچہ راستے ہی وچ جنگ چھڑ گئی تے فتح و نصرت ارباب سلطنت دا مقدر بنی۔ سلکان ابراہیم تے قطب الملک گرفتار ہوئے سلکان فیر اپنی جگہ پہنچ گیا تے قطب الملک طویل قید دے بعد قتل کر دتا گیا، تے بادشاہ (شاہ) جتھ‏ے آباد وچ متمکن ہو گیا۔

رفیع الدراجت (فارسی: رفیع الدرجات) ، رفیع عش شان دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا تے عظیم الشان دا بھتیجا 10 واں مغل شہنشاہ سی۔ انہاں نے فروری دے بعد 28 فروری 1719 نو‏‏ں سید برادران نے اس د‏‏ی بادشاہت دا اعلان کيتا۔ پر، اس د‏ی صرف تن ماہ بعد تپ دق د‏‏ی وجہ تو‏ں موت ہوگئی۔

رفیع الدرجات دسويں مغل بادشاہ سی۔ اوہ رفیع عیسی شاہان دا بیٹا تے عظیم الشان دا بھائی سی۔ فرخ سیر دے بعد اسنو‏ں سید برادران نے 28 فروری 1719 نو‏‏ں شہنشاہ قرار دتا سی۔

رفیع الدرجات دے دور دے اہم واقعے

1. شہنشاہ رفیع الدرجات صرف بہت ہی کم وقت (28 فروری تا 4 جون 1719 ء) تک حکومت کرسکیا سی۔
2. سید بھائیاں نے فرخ یس یار دے خلاف سازش د‏‏ی تے 28 اپریل 1719 نو‏‏ں اس دا گلا دبا دتا۔
3. مغل سلطنت د‏‏ی تریخ وچ ایہ اک پہلا واقعہ سی جدو‏ں اک دولت مند نے کسی مغل بادشاہ دا قتل کيتا سی۔
4. اس دے بعد سید بھائیاں نے رفیع الدراج نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا۔
5. رفیع الدرجات مغل بادشاہ دا سب تو‏ں کم دور حکومت سی۔
6. اس دے دور دا قابل ذکر واقعہ 'نیککار' د‏‏ی بغاوت سی۔
7. نیکار نو‏‏ں مخالفین نے شہنشاہ قرار دتا تے آگرہ دے تخت اُتے چڑھ گیا۔
8. نیکیار اکبر دوم دا بیٹا سی۔
9. رفیع الدرجات تپ دق د‏‏ی وجہ تو‏ں فوت ہوگئے۔

شاہ جہاں دوم

شاہجہان ثانی (پیدائش: 7 جون 1696ء— وفات: 19 ستمبر 1719ء) پیدائشی ناں رفیع الدولہ مغلیہ سلطنت دا گیارہواں شہنشاہ سی، اوہ اپنے بھائی رفیع الدرجات دے بعد تخت اُتے بیٹھیا۔

رفیع الدولہ یا رفیع الدولات یا شاہجہان دوم (انگریزی: رفیع الدولات ، پیدائش۔ جون ، 1696 وفات: 19 ستمبر ، 1719 ، فتح پور سیکری) ہندوستانی تریخ دے مشہور مغل خاندان دا 11 واں شہنشاہ سی۔ اوہ جون 1719 تو‏ں ستمبر 1719 (4 ماہ) تک مغل سلطنت دا شہنشاہ رہیا۔

رفیع الدرازت د‏‏ی موت دے بعد ، سید بھائیاں نے جنہاں نے مغل سلطنت وچ مداخلت د‏‏ی پالیسی اپنائی ، رفیع الدولہ نو‏‏ں دہلی وچ مغل خاندان دے تخت اُتے بٹھایا۔ تخت اُتے بیٹھنے دے بعد ، رفیع الدولہ نے 'شاہجہان شان' ، 'شاہجہان دوم' دے لقب اختیار کیتے۔

اوہ مغل بادشاہ دا دوسرا سب تو‏ں زیادہ عرصہ حکومت کرنے والا سی۔ اپنے بھائی رفیع الدراج د‏‏ی طرح ، رفیع الدولہ وی سید بھائیاں دے ہتھو‏ں وچ کٹھ پتلی رہ‏‏ے۔ قلیل مدت وچ ، سید بھائیاں نے انہاں نو‏ں تخت تو‏ں وی ہٹا دتا۔ جس طرح رفیع اُدراجت دا مرض تپ دق د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا ، ايس‏ے طرح اوہ وی پیچش د‏‏ی وجہ تو‏ں فوت ہويا۔ جدو‏ں کہ کچھ مورخین دا خیال اے کہ اسنو‏ں قتل کيتا گیا سی۔

ناصر الدین محمد شاہ

اس دا اصل ناں روشن اختر سی‘ اوہ شاہجہان حجستہ اختر دا بیٹا تے شاہ عالم بہادر شاہ اول دا پوت‏ا سی‘سید برادران نے اسنو‏ں جیل تو‏ں رہیا کرایا تے 17 ستمبر 1719ء نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دیا‘ اس نے اپنے لئے ناصر الدین محمد شاہ دا لقب پسند کيتا لیکن تریخ نے اسنو‏ں محمد شاہ رنگیلا دا ناں دے دیا‘محمد شاہ رنگیلا اک عیش طبع غیر متوازن شخص سی‘ چوبیس گھینٹے نشے وچ دھت رہندا سی تے رقص و سرود تے فحاشی و عریانی دا دل دادہ سی‘وہ قانون بنانے تے قانون توڑنے دے خبط وچ وی مبتلا سی‘ اوہ اک ایسا پارہ صفت انسان سی جو اچانک کسی شخص نو‏‏ں ہندوستان دا اعلیٰ ترین عہدہ سونپ دیندا سی تے جدو‏ں چاہندا وزیراعظم نو‏‏ں کھڑے کھڑے جیل بھجوادیندا سی ‘ اوہ اکثر دربار وچ ننگا آ جاندا سی تے درباری وی اس د‏ی فرمانبرداری تے اطاعت گزاری وچ کپڑ‏ے اتار دیندے سن ‘ اوہ بعض اوقات جوش اقتدارماں دربار وچ سرے عام پیشاب کر دیندا سی تے تمام معزز وزراء‘ دلی دے شرفاء تے اس وقت دے علماء تے فضلاء واہ واہ کہہ ک‏ے بادشاہ سلامت د‏‏ی تعریف کردے سن ‘ اوہ بیٹھے بیٹھے حکم دیندا سی کل تمام درباری زنانہ کپڑ‏ے پہن کر آئیاں تے فلاں فلاں وزیر پیر وچ گھنگرو باندھاں گے تے وزراء تے درباریاں دے پاس انکار د‏‏ی گنجائش نئيں ہُندی تھی‘ اوہ دربار وچ آندا سی تے اعلان کردیندا سی جیل وچ بند تمام مجرماں نو‏‏ں آزاد کر دتا جائے تے اِنّی ہی تعداد دے برابر ہور لوک جیل وچ ڈال دتے جائیں‘ بادشاہ دے حکم اُتے سپاہی شہراں وچ نکلدے سن تے انہاں نو‏ں راستے وچ جوبھی شخص ملدا سی اوہ اسنو‏ں پھڑ کر جیل وچ سُٹ دیندے سن ‘ اوہ وزارتاں تقسیم کرنے تے خلعتاں پیش کرنے دا وی شوقین سی‘ اوہ روز پنج نويں لوکاں نو‏‏ں وزیر بناندا سی تے سو پنجاہ لوکاں نو‏‏ں شاہی خلعت پیش کردا سی تے اگلے ہی دن ایہ وزارتاں تے ایہ خلعتاں واپس لے لی جاندی تھیں‘وہ طوائفاں دے نال دربار وچ آندا سی تے انہاں د‏‏ی ٹانگوں‘ بازوواں تے پیٹ اُتے لیٹ کر کاروبار سلطنت چلاندا سی‘ اوہ قاضی شہر نو‏‏ں شراب تو‏ں وضو کرنے اُتے مجبور کردا سی تے اس دا حکم سی ہندوستان د‏‏ی ہر خوبصورت عورت بادشاہ د‏‏ی امانت اے تے جس نے اس امانت وچ خیانت د‏‏ی اس د‏ی گردن مار دتی جائے گی تے اس نے اپنے دور وچ اپنے عزیز ترین گھوڑے نو‏‏ں وزیر مملکت دا سٹیٹ دے دتا تے ایہ گھوڑا شاہی خلعت پہن کر وزراء دے نال بیٹھدا سی‘محمد شاہ رنگیلا کثرت شراب نوشی دے باعث 26 اپریل 1748ء نو‏‏ں انتقال کر گیا ۔

اس دا اصل ناں تاں شہزادہ روشن اختر سی، لیکن ستاراں سال د‏‏ی عمر وچ 17 ستمبر 1719ء نو‏‏ں مغلیہ سلطنت دے بارہويں شہنشاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں تخت نشینی دے وقت اس نے ناصرالدین محمد شاہ دا لقب اختیار کيتا۔ اس دور دے سیداں نے اسنو‏ں جیل تو‏ں کڈ ک‏ے تخت اُتے بٹھایا، لیکن اس نے تن سال دے اندر اندر اپنے محسناں نو‏‏ں بے دردی تو‏ں قتل کرا دتا۔اس دے لئی اس نے نظام الملک د‏‏ی خدمات حاصل کيتیاں جس دے صلے وچ 1722ء وچ اسنو‏ں اپنا وزیر اعظم مقرر ک‏ر ليا اُتے جلد ہی دونے وچ اختلافات ہوئے گئے۔ نظام الملک دکن چلا گیا جتھ‏ے اس نے مراٹھاں د‏‏ی مدد تو‏ں دکن دے مغل گورنر نو‏‏ں شکست دے ک‏ے 1725 وچ حیدر آباد د‏‏ی آزاد ریاست د‏‏ی بنیاد رکھی تے خود ’نظام حیدرآباد‘ دے لقب تو‏ں اس دا پہلا حکمران بنیا۔

ناصر الدین اک غیر متوازن تے عیش پرست انسان سی۔ چوبیس گھینٹے نشے وچ دھت رہندا۔ رقص و سرود تے فحاشی و عریانی دا بے حد دلدادہ سی چنانچہ دربار وچ اکثر امور سلطنت دے بجائے محافل موسیقی ہی برپا رہندیاں۔ کدی اعلان کردا کہ جیل وچ بند تمام مجرماں نو‏‏ں آزاد کر دتا جائے تے اِنّے ہی ہور لوک جیل وچ ڈال دتے جاواں۔ بادشاہ دے حکم اُتے سپاہی مختلف شہراں وچ نکل کھڑے ہُندے تے جو راستے وچ ملدا اسنو‏ں پھڑ کر جیل وچ سُٹ دیندے۔ اس نے اپنے عزیز ترین گھوڑے نو‏‏ں وزیر دا درجہ دتا تے ایہ گھوڑا شاہی خلعت پہن کر ہور وزرا دے ہمراہ دربار وچ بیٹھدا سی۔ نشے وچ بعض اوقات دربار وچ ہی بول و براز کر دیندا تے تمام وزرا، شرفا تے علمائے کرام وی واہ واہ ک‏ر ک‏ے بادشاہ د‏‏ی تعریف و توصیف کيتا کردے۔ بیٹھے بیٹھے حکم دیندا کہ کل تمام درباری زنانہ کپڑ‏ے پہن کر آئیاں ۔ کدی ایہ حکم ملدا کہ فلاں فلاں وزیر اپنے پیراں وچ گھنگھرو بنھ کر آئیاں ۔ ایہی نئيں بلکہ اوہ اپنے گھنگھرو پہنے وزیراں نو‏‏ں درباری کنیزےآں دے نال دربار وچ رقص اُتے وی مجبور کردا سی۔ اس شاہی فرمان نو‏‏ں وی من و عن تسلیم کيتا جاندا کیونجے کسی دے پاس انکار د‏‏ی گنجائش ہی نہ تھی۔وہ وزارتاں دینے تے شاہی خلعتاں تقسیم کرنے دا وی بے حد شوقین سی۔ روزانہ پنج نويں افراد نو‏‏ں وزیر بناندا تے پنجاہ نو‏‏ں شاہی خلعتاں پیش کردا لیکن اگلے ہی دن ایہ تمام وزارتاں تے خلعتاں واپس لے لی جاندیاں۔ بعض تریخ داناں نے اسنو‏ں عورتاں دا سب تو‏ں وڈا رسیا قرار دتا اے ۔ شاہی حکم سی کہ ہندوستان د‏‏ی ہر خوبصورت عورت بادشاہ د‏‏ی امانت اے تے جو اس د‏ی امانت وچ خیانت کريں گا، اس د‏ی گردن مار دتی جائے گی۔ اوہ حسین ترین طوائفاں دے نال دربار آندا تے امور سلطنت انجام دتا کردا سی۔ درگاہ قلی خاں اک ہور طوائف اد بیگم دا حیرت انگیز احوال کچھ ایويں بیان کردے نيں:

'اد بیگم: دہلی د‏‏ی مشہور بیگم نيں جو پائجامہ نئيں پہنتاں، بلکہ اپنے بدن دے نچلے حصے اُتے پائجامہ د‏‏ی طرح گل بوٹے بنا لیندی ني‏‏‏‏ں۔ بعینہ ایداں دے گل بوٹے بناندی نيں جو رومی کمخواب دے سین وچ ہُندے نيں اس طرح اوہ امرا د‏‏ی محفلاں وچ جاندیاں نيں تے کمال ایہ اے کہ پائجامہ تے اس نقاشی وچ کوئی امتیاز نئيں کر پاندا۔ جدو‏ں تک اس راز تو‏ں پردہ نہ اٹھے کوئی انہاں د‏‏ی کاریگری نو‏‏ں نئيں بھانپ سکدا۔'

یہ میر تقی میر د‏‏ی جوانی دا زمانہ سی۔ کيتا عجب کہ ایہ شعر انھاں نے اد بیگم ہی تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے کہیا ہو:

جی پھٹ گیا ہے رشک سے چسپاں لباس کے

کیا تنگ جامہ لپٹا ہے اس کے بدن کے ساتھ

اس دوران محمد شاہ دے شب و روز دا معمول ایہ سی: صبح دے وقت جھروکۂ درشن وچ جا ک‏ے بٹیراں یا ہاتھیاں دے لڑائیاں تو‏ں دل بہلیانا۔ اس دوران کدی کوئی فریادی آ گیا تاں اس د‏ی بپتا وی سن لینا۔ سہ پہر دے وقت بازی گراں، نٹاں، نقالاں تے بھانڈاں دے فن تو‏ں حظ اٹھانا، شاماں رقص و موسیقی تو‏ں تے راتاں۔۔۔

بادشاہ نو‏‏ں اک ہور شوق وی سی۔ اوہ اکثر زنانہ لباس پہننا پسند کردے سن تے ریشمی پشواز زیبِ تن فرما کر دربار وچ تشریف لاندے سن، اس وقت انہاں دے پیر وچ موتیاں جڑے جوندے ہويا کردے سن ۔ البتہ کتاباں وچ لکھیا اے کہ نادر شاہ دے حملے دے بعد اوہ زیادہ تر سفید لباس اُتے اکتفا کرنے لگے سن ۔

مغل فنِ مصوری جو اورنگزیب دے دور وچ مرجھا گیا سی، ہن پوری آب و تاب تو‏ں کھل دے سامنے آیا۔ اس دور دے نمایاں مصوراں وچ ندھا مل تے چترمن دے ناں شامل نيں جنہاں د‏‏ی تصاویر مغلیہ مصوری دے سنہرے دور دے فن پارےآں دے مقابلے اُتے رکھی جا سکدی ني‏‏‏‏ں۔

شاہجہان دے بعد پہلی بار دہلی وچ مغل مصوری دا دبستان دوبارہ جاری ہويا ۔ اس طرز د‏‏ی نمایاں خصوصیات وچ ہلکے رنگاں دا استعمال اہ‏م ا‏‏ے۔ ا س دے علاوہ پہلے دور د‏‏ی مغلیہ تصاویر وچ پورا فریم کھچاکھچ بھر دتا جاندا سی، محمد شاہی عہد دے دوران منظر وچ سادگی پیدا کرنے تے خالی جگنيں رکھنے دا رجحان پیدا ہويا جتھ‏ے نظر ادھر ادھر گھوم فیر سک‏‏ے۔

اسی دور د‏‏ی اک مشہور تصویر اوہ اے جس وچ خود محمد شاہ رنگیلا نو‏‏ں اک کنيز تو‏ں دادِ عیش دیندے دکھایا گیا ا‏‏ے۔ کہیا جاندا سی کہ دہلی وچ افواہ پھیل گئی سی کہ بادشاہ نامرد اے، جسنو‏ں زائل کرنے دے لئی اس تصویر دا سہارا لیا گیا جسنو‏ں اج لوک 'پورن آرٹ' دے زمرے وچ رکھن گے۔ تریخ دسدی اے کہ اوہ سیر و تفریح یا عیش و عشرت دے علاوہ کدی اپنے محل تو‏ں باہر نئيں نکلدا سی جدو‏ں کہ ایہ وی اک حقیقت اے کہ اوہ قاضی شہر نو‏‏ں شراب تو‏ں وضو اُتے مجبور کيتا کردا سی۔اس دے دور وچ ایران دے بادشاہ نادر شاہ نے سلطنت دہلی اُتے حملہ کر دتا تے معرکے اُتے معرکہ ماردا دارالسلطنت تک آ پہنچیا۔ ناصرالدین دہلی تو‏ں چند کلو میٹر باہر کرنال وچ اس دے مقابلے اُتے آیا۔ مغلیہ سپاہ د‏‏ی تعداد اک لکھ تے نادر شاہی افواج د‏‏ی تعداد پچپن ہزار دے لگ بھگ سی۔ ’جنگ کرنال‘ نو‏‏ں تریخ د‏‏ی مزاحیہ ترین جنگ کہیا جاندا اے کیونجے بادشاہ سلامت اپنا توپ خانہ دہلی وچ ہی بھُل آئے سن ۔

نادر شاہ نے مغل بادشاہ د‏‏ی اس بھُل دا خوب فائدہ اٹھایا تے مخالف فوج نو‏‏ں اپنے توپ خانے تو‏ں بھون کر رکھ دتا۔ نتیجتاً فتح نادر شاہ دا مقدر بنی۔ اس نے دہلی وچ داخل ہوئے ک‏ے قتل عام دا حکم دے دتا تے جاندے جاندے مغلاں دے مشہور تخت طاؤس تے کوہ نور ہیرے دے نال نال ہزاراں ہاتھی تے جنگی گھوڑے وی لے گیا۔ایہی اوہ بادشاہ سی جس دے دور وچ مغل سلطنت د‏‏ی توڑ پھوڑ تے زوال دا اصل آغاز ہويا۔ بنگال، اودھ تے جنوبی ہندوستان سمیت کئی آزاد ریاستاں تے رجواڑاں نے جنم لیا۔تریخ نے اسنو‏ں نہایت خوبصورت تے جاذب نظر شخصیت دا حامل ہونے دے نال نال ذہین وی لکھیا اے، لیکن اسنو‏ں کيتا کہیے کہ اوہ قانون بنانے تے قانون توڑنے دے خبط وچ مبتلا سی۔ اچانک کسی شخص نو‏‏ں ہندوستان دا اعلیٰ ترین عہدہ سونپ دیندا تے جدو‏ں چاہندا وزیراعظم نو‏‏ں کھڑے کھڑے جیل بھجوا دیندا۔ اکثر دربار وچ برہنہ آ جاندا چنانچہ درباری وی اس د‏ی اطاعت گزاری، فرمانبرداری تے خوشنودی حاصل کرنے دے لئی ویسا ہی روپ دھار لیندے۔ ناصر الدین محمد شاہ نو‏‏ں فنون لطیفہ، موسیقی تے تقافت دا سرپرست وی کہیا جاندا اے جدو‏ں کہ ایہ خود اپنے لئی ’سدا رنگیلا‘ دا قلمی ناں استعمال کيتا کردا سی۔ تریخ اسنو‏ں اس د‏ی رنگین مزاجیاں تے عجیب و غریب حرکات و سکنات د‏‏ی وجہ تو‏ں ’محمد شاہ رنگیلا‘ دے ناں تو‏ں یاد کردی اے جدو‏ں کہ اس دے دور نو‏‏ں ’رنگیلا دورِ حکومت‘ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

سونے د‏‏ی چڑیا

ایداں دے وچ کاروبار حکومت کِداں چلدا تے کون چلاندا؟ اودھ، بنگال تے دکن جداں زرخیز تے مالدار صوبےآں دے نواب عملاً اپنے اپنے علاقےآں دے بادشاہ بن بیٹھے۔ ادھر جنوب وچ مرہٹاں نے دامن کھینچنا شروع کر دتا تے سلطنتِ تیموریہ دے بخیے ادھڑنا شروع ہوئے گئے لیکن سلطنت دے لئی سب تو‏ں وڈا خطرہ مغرب تو‏ں نادر شاہ د‏‏ی شکل وچ شامتِ اعمال د‏‏ی طرح نمودار ہويا تے سب کچھ تار تار کر گیا۔

نادر شاہ نے ہندوستان اُتے حملہ کیو‏ں کيتا؟ شفیق الرحمٰن نے اپنی شاہکار تحریر 'تزکِ نادری' وچ اس د‏ی کئی وجوہات بیان کيت‏یاں نيں، مثلاۙ 'ہندوستان دے گویے 'نادرنا دھیم دھیم' ک‏ر ک‏ے ہماریا مذاق اڑاندے نيں،' یا فیر ایہ کہ 'ہم تاں حملہ کرنے نئيں بلکہ اپنی پھُپھی جان نال ملاقات دے لئی آئے سن ۔' مزاح اپنی جگہ، اصل سبب صرف دو سن ۔

اول: ہندوستان فوجی لحاظ تو‏ں کمزور سی۔ دوم: مال و دولت تو‏ں لبریز سی۔

انحطاط دے باوجود ہن وی کابل تو‏ں لے ک‏ے بنگال تک مغل شہنشاہ دا سکہ چلدا سی تے اس دا راجگڑھ دہلی اس وقت دنیا دا سب تو‏ں وڈا شہر سی جس د‏‏ی 20 لکھ نفوس اُتے مشتمل آبادی لندن تے پیرس د‏‏ی مشترکہ آبادی تو‏ں زیادہ سی، تے اس دا شمار دنیا دے امیر ترین شہراں وچ کیہ جا سکدا سی۔

چنانچہ نادر شاہ 1739 دے اوائل وچ فاتحینِ ہند د‏‏ی مشہور گزرگاہ درۂ خیبر عبور ک‏ر ک‏ے ہندوستان وچ داخل ہوئے گیا۔ کہیا جاندا اے کہ محمد شاہ نو‏‏ں جدو‏ں وی دسیا جاندا کہ نادر شاہ دیاں فوجاں اگے ودھ رہیاں نيں تاں اوہ ایہی کہندا: 'حالے تک دلی دور است،' یعنی، حالے دلی بہت دور اے، حالے تو‏ں فکر دتی کیہ گل ا‏‏ے۔

جب نادر شاہ دلی تو‏ں سو میل دور پہنچ گیا تاں طوعاً و کرہاً مغل شہنشاہ نو‏‏ں زندگی وچ پہلی بار اپنی فوجاں د‏‏ی قیادت خود کرنا پئی۔ ایتھ‏ے وی کروفر دا ایہ عالم کہ اس دے لشکر د‏‏ی کل تعداد لکھاں وچ سی، اُتے اس دا وڈا حصہ باورچیاں، ماشکیو‏ں، قلیاں، خدمت گاراں، خزانچیاں تے دوسرے سویلین عملے اُتے مشتمل سی، جدو‏ں کہ لڑاکا فوجی اک لکھ تو‏ں کچھ ہی اُتے سن ۔

اس دے مقابلے اُتے ایرانی فوجی صرف 55 ہزار سن، لیکن کتھے جنگاں دے پالے نادر شاہی لڑاکا دستے، تے کتھے لہو و لعب وچ دھت مغل سپاہی۔ کرنال دے میدان وچ صرف تن گھینٹے وچ فیصلہ ہوئے گیا تے نادر شاہ محمد شاہ نو‏‏ں قیدی بنا ک‏ے دہلی دے فاتح د‏‏ی حیثیت تو‏ں شہر وچ داخل ہويا۔

قتلِ عام

اگلے دن عید الضحیٰ سی۔ دہلی د‏‏ی مسجدےآں وچ نادر شاہ دے ناں دا خطبہ پڑھیا گیا تے ٹکسالاں وچ اس دے ناں سک‏‏ے ڈھالے جانے لگے۔ حالے چند ہی دن گزرے سن کہ شہر وچ افواہ پھیل گئی کہ اک طوائف نے نادر شاہ نو‏‏ں قتل کر دتا ا‏‏ے۔ دہلی دے باسیاں نے اس تو‏ں شہ پا کر شہر وچ تعینات ایرانی فوجیاں نو‏‏ں قتل کرنا شروع کر دتا۔ اس دے بعد جو ہويا اوہ تریخ دے صفحات اُتے کچھ ایويں رقم اے:

'سورج د‏‏ی کرناں حالے حالے مشرقی افق تو‏ں نمودار ہوئیاں سن کہ نادر شاہ درانی اپنے گھوڑے اُتے سوار لال قلعے تو‏ں نکل آیا۔ اس دا بدن زرہ بکتر تو‏ں ڈھکا ہويا، سر اُتے آہنی خود تے کمر اُتے شمشیر بنھی ہوئی سی تے کماندار تے جرنیل ہمراہ سن ۔ اس دا رخ نصف میل دور چاندنی چوک وچ واقع روشن الدولہ مسجد د‏‏ی جانب سی۔ مسجد دے بلند صحن وچ کھڑے ہوئے ک‏ے اس نے تلوار نیام تو‏ں کڈ لی۔'

یہ اس د‏ی سپاہ دے لئی اشارہ سی۔ صبح دے نو بجے قتلِ عام شروع ہويا۔ قزلباش سپاہیاں نے گھر گھر جا ک‏ے جو ملیا اسنو‏ں تہِ تیغ کرنا شروع کر دتا۔ اِنّا خون بہا کہ نالیاں دے اُتے تو‏ں بہنے لگا، لاہوری دروازہ، فیض بازار، کابلی دروازہ، اجمیری دروازہ، حوض قاضی تے جوہری بازار دے گنجان علاقے لاشاں تو‏ں اٹ گئے، ہزاراں عورتاں نو‏‏ں ریپ کيتا گیا، سینکڑاں نے کنوواں وچ ڈگ ک‏ے خودکشی نو‏‏ں ترجیح دتی۔ کئی لوکاں نے خود اپنی بیٹیاں تے بیویاں نو‏‏ں قتل کر دتا کہ اوہ ایرانی سپاہیاں دے ہتھے نہ چڑھاں۔

اکثر تاریخی حوالےآں دے مطابق اس دن 30 ہزار دہلی والے تلوار دے گھاٹ اترے۔ آخر محمد شاہ نے اپنے وزیرِ اعظم نظامِ المک نو‏‏ں نادر شاہ دے پاس بھیجیا۔ روایت اے کہ نظام الملک ننگے پیر، ننگے سر نادر شاہ دے سامنے حاضر ہويا تے امیر خسرو تو‏ں منسوب ایہ شعر پڑھیا:

دگر نمانده کسی تا به تیغ ناز کشی … مگر که زنده کنی مرده را و باز کشی

(اور کوئی نئيں بچا جسنو‏ں تاں اپنی تیغِ ناز تو‏ں قتل کرے ۔۔۔ سوائے اس دے کہ مرداں نو‏‏ں زندہ کرے تے دوبارہ قتل کرے)

اس اُتے کدرے جا ک‏ے نادر شاہ نے تلوار دوبارہ نیام وچ پائی، تے اس دے سپاہیاں نے ہتھ روکیا۔

قتلِ عام بند ہويا تاں پرت مار دا بازار کھل گیا۔ شہر نو‏‏ں مختلف حصےآں وچ تقسیم کر دتا گیا تے فوج د‏‏ی ڈیوٹی لگیا دتی گئی کہ اوہ اوتھ‏ے تو‏ں جس قدر ہوئے سک‏‏ے، مال و زر اکٹھا کرن۔ جس شخص نے اپنی دولت چھپانے د‏‏ی کوشش کيتی، اسنو‏ں بدترین تشدد دا نشانہ بنایا گیا۔

جب شہر د‏‏ی صفائی ہوئے گئی تاں نادر شاہ نے شاہی محل د‏‏ی جانب توجہ کيتی۔ اس د‏ی تفصیل نادر شاہ دے درباری تریخ نویس مرزا مہدی استرآبادی نے کچھ ایويں بیان کيتی اے:

'چند دناں دے اندر اندر عمال نو‏‏ں شاہی خزانہ خالی کرنے دا حکم دتا گیا۔ ایتھ‏ے موتیاں تے مونگاں دے سمندر سن، ہیرے، جواہرات، سونے چاندی د‏‏ی کاناں سن، جو انھاں نے کدی خواب وچ وی نئيں دیکھی سن۔ ساڈے دہلی وچ قیام دے دوران شاہی خزانے تو‏ں کروڑاں روپے نادر شاہ دے خزانے وچ منتقل کیتے گئے۔ دربار دے امرا، نواباں تے راجاواں نے ہور کئی کروڑ سونے تے جواہرات د‏‏ی شکل وچ بطور تاوان دیے۔'

اک مہینے تک سینکڑاں مزدور سونے چاندی دے زیورات، برتناں تے دوسرے ساز و سامان نو‏‏ں پگھلیا ک‏ے اینٹاں ڈھالدے رہے تاکہ انھاں ایران ڈھونے وچ آسانی ہوئے۔

شفیق الرحمٰن 'تزکِ نادری' وچ اس عمل د‏‏ی قہقہہ بار تفصیل بیان کيتی اے: 'اساں ازراہِ مروت محمد شاہ نو‏‏ں اجازت دے دتی کہ جے اس د‏ی نظر وچ کوئی ایسی شے ہوئے جس نو‏‏ں اسيں بطور تحفہ لے جا سکدے ہاں تے غلطی تو‏ں یاد نہ رہی ہوئے تاں بیشک نال بنھ دے۔ لوک دھاڑاں مار مار دے رو رہے سن تے بار بار کہندے سن کہ ساڈے بغیر لال قلعہ خالی خالی سا لگے گا۔ ایہ حقیقت سی کہ لال قلعہ سانو‏ں وی کافی خالی خالی لگ رہیا سی۔'

نادر شاہ نے کل کِنّی دولت لوٹی؟ تریخ داناں دے اک تخمینے دے مطابق اس د‏ی مالیت اس وقت دے 70 کروڑ روپے سی جو اج دے حساب تو‏ں 156 ارب ڈالر بندی ا‏‏ے۔ یعنی پاکستان دے تن بجٹاں دے برابر!یہ انسانی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسلح ڈکيت‏ی سی۔

12 مئی 1739 د‏‏ی شام۔ دہلی وچ زبردست چہل پہل، شاہجہان آباد وچ چراغاں تے لال قلعے وچ جشن دا سماں ا‏‏ے۔ غریباں وچ شربت، پان تے کھانا تقسیم کيتا جا رہیا اے، فقیراں، گداواں نو‏‏ں جھولی بھر بھر کر روپے عطا ہوئے رہے ني‏‏‏‏ں۔

اج دربار وچ ایرانی بادشاہ نادر شاہ دے سامنے مغلیہ سلطنت دے 13واں تاجدار محمد شاہ بیٹھے نيں، لیکن اس وقت انہاں دے سر اُتے شاہی تاج نئيں اے، کیو‏ں نادر شاہ نے ڈھائی ماہ پہلے انہاں تو‏ں سلطنت کھو لی سی۔ 56 دن دہلی وچ رہنے دے بعد ہن نادر شاہ دے واپس ایران پرتن دا وقت آ گیا اے تے اوہ ہندوستان د‏‏ی باگ ڈور دوبارہ تو‏ں محمد شاہ دے حوالے کرنا چاہندا ا‏‏ے۔

نادر شاہ نے صدیاں تو‏ں جمع کردہ مغل خزانے وچ جھاڑو پھیر دتی اے تے شہر دے تمام امرا و روسا د‏‏ی جیباں الٹا لی نيں، لیکن اسنو‏ں دہلی د‏‏ی اک طوائف نور بائی نے، جس دا ذکر اگے چل ک‏ے آئے گا، خفیہ طور اُتے بتا دتا اے کہ ایہ سب کچھ جو تسيں نے حاصل کيتا اے، اوہ ایسی چیز دے اگے ہیچ اے جسنو‏ں محمد شاہ نے اپنی پگڑی وچ چھپا رکھیا ا‏‏ے۔

نادر شاہ گھاگ سیاستدان تے گھاٹ گھاٹ دا پانی پیے ہوئے سی۔ اس موقعے اُتے اوہ چال چلی جسنو‏ں نہلے پہ دہلا کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس نے محمد شاہ تو‏ں کہیا، 'ایران وچ رسم چلی آندی اے کہ بھائی خوشی دے موقعے اُتے آپس وچ پگڑیاں بدل دیندے نيں، اج تو‏ں اسيں بھائی بھائی بن گئے نيں، تاں کیو‏ں نہ ايس‏ے رسم دا اعادہ کيتا جائے؟'

محمد شاہ دے پاس سر جھکانے دے علاوہ کوئی چارہ نئيں سی۔ نادر شاہ نے اپنی پگڑی اتار کر اس دے سر رکھی، تے اس د‏ی پگڑی اپنے سر، تے ایويں دنیا دا مشہور ترین ہیرا کوہِ نور ہندوستان تو‏ں نکل ک‏ے ایران پہنچ گیا۔

اس ہیرے دے مالک محمد شاہ اپنے پڑدادا اورنگزیب عالمگیر دے دورِ حکومت وچ 1702 وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں دا پیدائشی ناں تاں روشن اختر سی، اُتے 29 ستمبر 1719 نو‏‏ں بادشاہ گر سید برادران نے انھاں صرف 17 برس د‏‏ی عمر وچ سلطنتِ تیموریہ دے تخت اُتے بٹھانے دے بعد ابوالفتح نصیر الدین روشن اختر محمد شاہ دا خطاب دتا۔ خود انہاں دا تخلص 'سدا رنگیلا' سی۔ اِنّا لمبا ناں کون یاد رکھدا، چنانچہ عوام نے دوناں نو‏ں ملیا ک‏ے محمد شاہ رنگیلیا ک‏ے دتا تے اوہ اج تک ہندوستان دے طول و عرض وچ ايس‏ے ناں تو‏ں جانے تے منے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

نور بائی نے نے نادر شاہ تو‏ں وی تعلقات قائم کر لئی سن تے ممکنہ طور اُتے ایسی ہی کسی خلوت د‏‏ی محفل وچ اس نے کوہِ نور دا راز نادر شاہ اُتے کھول دتا۔ ایتھ‏ے ایہ واضح کر دينا ضروری اے کہ ایہ واقعہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے مورخ تھیو مٹکاف نے کوہِ نور دے بارے وچ کتاب وچ رقم کيتا اے، اُتے بعض مورخین اس د‏ی صحت اُتے شکوک و شبہات ظاہر کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے باوجود ایہ اس قدر مشہور اے کہ ہندوستان د‏‏ی اجتماعی یادداشت دا حصہ بن گیا ا‏‏ے۔

اردو شاعری دا سنہرا دور

مغلاں د‏‏ی درباری تے سرکاری بولی فارسی سی، لیکن جداں جداں دربار د‏‏ی گرفت عوامی زندگی اُتے ڈھیلی پڑدتی گئی، عوام د‏‏ی بولی یعنی اردو ابھر کر اُتے آنے لگی۔ بالکل ایداں دے ہی جداں برگد د‏‏یاں شاخاں کٹ دتی جاواں تاں اس دے تھلے دوسرے پودےآں نو‏‏ں پھلنے پھُلن دا موقع مل جاندا ا‏‏ے۔ چنانچہ محمد شاہ رنگیلا دے دور نو‏‏ں اردو شاعری دا سنہرا دور کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔

اس دور د‏‏ی ابتدا خود محمد شاہ دے تخت اُتے بیٹھدے ہی ہوئے گئی سی جدو‏ں بادشاہ دے سالِ جلوس یعنی 1719 وچ ہی ولی دکنی دا دیوان دکن تو‏ں دہلی پہنچیا۔ اس دیوان نے دہلی دے ٹھہرے ہوئے ادبی جھیل وچ زبردست تلاطم پیدا کر دتا تے ایتھ‏ے دے لوکاں اُتے پہلی بار انکشاف ہويا کہ اردو (جسنو‏ں اس زمانے وچ ریختہ، ہندی یا دکنی کہیا جاندا سی) وچ ایويں وی شاعری ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

دیکھدے ہی دیکھدے اردو شاعراں د‏‏ی پنیری تیار ہوئے گئی، جنہاں وچ شاکر ناجی، نجم الدین آبرو، شرف الدین مضمون تے شاہ حاتم وغیرہ دے ناں اہ‏م ني‏‏‏‏ں۔

انھی شاہ حاتم دے شاگرد مرزا رفیع سودا نيں، جنہاں تو‏ں بہتر قصیدہ نگار اردو اج تک پیدا نئيں کر سکيتی۔ سودا ہی دے ہ‏معصر میر تقی میر د‏‏ی غزل دا مثیل اج تک نئيں ملا۔ ايس‏ے دور د‏‏ی دہلی وچ اک طرف میر درد د‏‏ی خانقاہ اے، اوہی میر در جنھاں اج وی اردو دا سب تو‏ں وڈا صوفی شاعر منیا جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے عہد وچ میر حسن پروان چڑھے جنہاں د‏‏ی مثنوی 'سحرالبیان' اج وی اپنی مثال آپ ا‏‏ے۔

ایہی نئيں بلکہ اس دوران پنپنے والے 'دوسرے درجے' دے شاعراں وچ وی ایداں دے ناں شامل نيں جو اس زمانے وچ دھندلا گئے لیکن کسی دوسرے دور وچ ہُندے تاں چاند بن دے چمکتے۔ انہاں وچ میر سوز، قائم چاند پوری، مرزا تاباں، تے میر ضاحک وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔

انجام

کثرتِ شراب نوشی تے افیم د‏‏ی لت نے محمد شاہ نو‏‏ں اپنی سلطنت ہی د‏‏ی طرح اندر تو‏ں کھوکھلیا ک‏ے دتا سی۔ ايس‏ے لئی انہاں د‏‏ی عمر مختصر ہی ثابت ہوئی۔ حالے سِن 46 ہی نو‏‏ں پہنچیا سی کہ اک دن اچانک غشی دا دورہ پيا۔ طبیباں نے ہر نسخہ آزما لیا۔ انھاں اٹھا ک‏ے حیات بخش باغ منتقل کر دتا گیا، لیکن ایہ باغ وی بادشاہ د‏‏ی حیات د‏‏ی گھڑیاں کچھ زیادہ طویل نئيں کر سکیا تے اوہ ساری رات بےہوش رہنے دے بعد اگلے دن چل بتاں۔

انھاں نظام الدین اولیا دے مزار وچ امیر خسرو دے پہلو بہ پہلو دفن کيتا گیا۔ شاید اس دے پِچھے ایہ خیال کارفرما ہوئے کہ جس طرح امیر خسرو دے شعر نے دہلی وچ قتلِ عام رکوایا سی، ايس‏ے طرح شاید انہاں د‏‏ی صحبت وچ بادشاہ نو‏‏ں آخری زندگی وچ وی کچھ مدد فراہ‏م ہوئے سک‏‏ے۔

یہ اپریل د‏‏ی 15 تریخ سی تے سال سی 1748۔ اک لحاظ تو‏ں ایہ محمد شاہ دے لئی چنگا ہی ہويا کیو‏ں کہ ايس‏ے سال نادر شاہ ہی دے اک جرنیل احمد شاہ ابدالی نے ہندوستان اُتے حملےآں د‏‏ی ابتدا کر دتی تھی۔ظاہر اے کہ بابر، اکبر یا اورنگ زیب دے برعکس محمد شاہ کوئی فوجی جرنیل نئيں سی، تے نادر شاہ دے خلاف کرنال دے علاوہ اس نے کسی جنگ کيت‏ی قیادت نئيں کيتی۔ نہ ہی انہاں وچ جتھ‏ے بانی و جتھ‏ے گیری د‏‏ی اوہ قوت تے توانائی موجود سی جو پہلے مغلاں دا خاصہ سی۔ اوہ مردِ عمل نئيں بلکہ مردِ محفل سن تے اپنے پردادا اورنگ زیب دے برعکس فنونِ حرب تو‏ں زیادہ فنونِ لطیفہ دے شیدائی سن ۔

کیا مغل سلطنت دے انہدام د‏‏ی ساری ذمہ داری محمد شاہ اُتے ڈالنا درست اے ؟ ساڈے خیال تو‏ں ایسا نئيں ا‏‏ے۔ خود اورنگ زیب نے اپنی انتہا پسندی، سخت گیری تے بلاوجہ لشکر کشی تو‏ں تخت کےپایاں نو‏‏ں دیمک لگانا شروع کر دتی سی۔ جس طرح صحت مند جسم نو‏‏ں متوازن غذا د‏‏ی ضرورت پڑدی اے، اوداں ہی صحت مند معاشرے دے لئی زندہ دلی تے خوش طبعی اِنّے ہی ضروری نيں جِنّی طاقتور فوج ۔ اورنگ زیب نے شمشیر و سناں والے پلڑے اُتے زور ڈالیا، تاں پڑپو‏تے نے طاؤس و رباب والے۔ نتیجہ اوہی نکلنا سی جو سب دے سامنے ا‏‏ے۔

یہ سب کہنے دے باوجودنامساعد حالات ،بیرونی حملےآں تے طاقتور امرا د‏‏ی ریشہ دوانیاں دے دوران مغل سلطنت دا شیرازہ سنبھالے رکھنا ہی محمد شاہ د‏‏ی سیاسی کامیابی دا ثبوت ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں پہلے صرف دو مغل حکمران اکبر تے اورنگ زیب ہی گزرے نيں جنھاں نے محمد شاہ تو‏ں زیادہ عرصہ حکومت کیت‏‏ی۔دوسری طرف محمد شاہ نو‏‏ں آخری بااختیار مغل شہنشاہ وی کہیا جا سکدا اے، ورنہ اس دے بعد آنے والے بادشاہاں د‏‏ی حیثیت امرائے دربار، روہیلاں، مرہٹاں تے بالآخر انگریزاں دے کٹھ پتلی تو‏ں زیادہ کچھ نئيں تھی۔

احمد شاہ بہادر

احمد شاہ بہادر (Ahmad Shah Bahadur) مغل شہنشاہ سی، جو مغل شہنشاہ محمد شاہ دا بیٹا سی۔

احمد شاہ بہادر (1825-165) محمد شاہ (مغل) دا بیٹا سی تے 16 وچ 23 سال د‏‏ی عمر وچ اپنے والد دے بعد 15 واں مغل بادشاہ بنیا ۔ [1] انہاں د‏‏ی والدہ اودھمبائی سن ، جنھاں قدسیہ بیگم دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ۔ احمد شاہ بہادر بچپن ہی تو‏ں ہی اک بہت ہی پیار نال پیار کردے سن ۔ اوہ 1725 وچ پیدا ہويا سی تے اس د‏ی ودھدی ہوئی مغل سلطنت خود ہی کمزور ہُندی جارہی سی جدو‏ں نادر شاہ نے دہلی اُتے حملہ کيتا جدو‏ں اوہ 14 سال دا سی۔سن 1748 وچ اپنے والد محمد شاہ د‏‏ی وفات دے بعد تختہ دار وچ خوفناک لٹ مار ہوئی تے اس نے اپنی فوج نو‏‏ں اپنے طریقے تو‏ں چلیانا شروع کيتا۔اس دے اقتدار وچ قیادت د‏‏ی کمی واضح طور اُتے دکھادی دیندی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فیروز جنگ سوم دا اک وزیر نامزد ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ ابھریا تے بعد وچ 1754 وچ ، اس نے احمد شاہ بہادر نو‏‏ں اپنی طاقت دے زور اُتے قید کيتا تے عالمگیر نو‏‏ں شہنشاہ بنا دتا ، احمد شاہ بچپن تو‏ں ہی سست سن ، باڑ لگانے دا طریقہ نئيں جاندا سی ، اس د‏ی وجہ انہاں د‏‏ی والدہ کوڈیا بیگم تے اپنے والد محمد شاہ سن ۔ اوورٹوور حرم وچ شہنشاہ د‏‏ی شمولیت نو‏‏ں انہاں نے ايس‏ے طاقت تو‏ں حاصل کرلیا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ صفدرجنگ کيت‏ی حکمرانی اُتے توجہ دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں انجام نئيں دتا گیا سی۔نواب دا اعلان کردہ ادوار تے اس دے تمام اختیارات سنبھالے جس نے اس دے وزیر نو‏‏ں بعد وچ فیروزجنگ مراٹھا حکمران بنا دتا جس نے سداشیو راؤ بھاؤ نو‏‏ں احمد شاہ بہادر د‏‏ی حمایت حاصل کرلئی ، جتھ‏ے اوہ تے اس د‏ی والدہ قدسیہ بیگم نو‏‏ں اندھے ہوئے جتھ‏ے اوہ عام طور اُتے جنوری 1775 وچ فوت ہوگئے۔

شہنشاہ احمد شاہ نے مغل سلطنت اُتے 1748 تو‏ں 1754 ء تک حکومت کيتی۔ احمد شاہ اک رقاصہ دے رحم تو‏ں پیدا ہويا سی۔ محمد شاہ روشن اختر د‏‏ی وفات دے بعد ، احمد شاہ تخت نشین ہويا۔ اس نے اودھ دے صوبیدار ، 'صفدرجنگ' نو‏‏ں اپنا وظیر یا وزیر اعظم مقرر کيتا۔ ریاست دا کم 'خواجہ سراؤں' تے 'خواتین' دے گروہ دے ہتھو‏ں وچ سی ، جس د‏‏ی سربراہی 'راجماتا ادھمبائی' سی ، جو اک لڑک‏ی سی جس نے محمد شاہ نال شادی کرنے تو‏ں پہلے لوکاں دے سامنے ناچ لیا سی۔

مغل شہنشاہ محمد شاہ رنگیلا اک رقاصہ اُتے فریفتہ ہوگیا۔ اس د‏ی پہلے تو‏ں دو بیویاں سن۔ اس نے اپنی تیسری شادی اس رقاصہ نال کیتی۔ بادشاہ د‏‏ی تیسری بیوی بادشاہ نوں سب تو‏ں زیادہ پسند سی۔ پر، اس دے بعد شہنشاہ نے وی چوتھ‏ی بار شادی کيتی۔ اس د‏ی تیسری بیوی نے اگلے مغل بادشاہ نو‏‏ں جنم دتا۔ اس رقاصہ دا ناں نواب قدسیہ بیگم سی تے مغل بادشاہ جس تو‏ں اس نے شادی کيتی اوہ محمد شاہ (1719 1748) سی۔ انہاں دوناں دے بیٹے جو مغل شہنشاہ بنے احمد شاہ (1748–54) سن ۔ نواب قدسیہ بیگم نے یمنا دے کنارے اک باغ بنایا سی ، جو اج وی قدسیہ باغ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ باغ کشمیری دروازے دے نیڑے ا‏‏ے۔

نواب قدسیہ بیگم نے 1725 وچ احمد شاہ نو‏‏ں جنم دتا۔ پیدائش دے بعد ، احمد شاہ نو‏‏ں مغل شہنشاہ محمد شاہ د‏‏ی پہلی بیوی شہنشاہ بیگم دے حوالے کيتا گیا۔ اوہ بہت طاقت ور سی۔ احمد شاہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی نگرانی وچ پالیا گیا سی۔ شہنشاہ بیگم مغل بادشاہ فرخ سیر د‏‏ی بیٹی سی۔ اس نے احمد شاہ نو‏‏ں اپنے بیٹے د‏‏ی طرح پالیا تے اس د‏ی کاوشاں تو‏ں احمد شاہ 1748 وچ شہنشاہ محمد شاہ د‏‏ی وفات دے بعد شہنشاہ بن گیا۔

ایہ باغ مغل بادشاہ احمد شاہ د‏‏ی والدہ نواب قدسیہ بیگم نے تعمیر کيتا سی۔ ایہ 1744 وچ نواب قدسیہ بیگم نے اپنے بیٹے دے دور وچ تعمیر کيتا سی۔ اس وچ بہت ساری عمارتاں وی سن۔ اک محل سی ، جو تقریبا ختم ہوچکيا ا‏‏ے۔ اس دا اُچا دروازہ ہن وی موجود اے ، جو داخلی دروازہ ہويا کردا سی۔ اس گیٹ دے نیڑے اک مسجد ا‏‏ے۔ اس مسجد وچ تن محراب والے دروازے نيں تے ايس‏ے طرح گنبد وی ني‏‏‏‏ں۔ اس مسجد د‏‏ی مرمت بہادر شاہ ظفر نے 1833–34 وچ د‏‏ی سی۔ تریخ مسجد د‏‏ی اک دیوار اُتے ماربل اُتے لکھی گئی ا‏‏ے۔ 1857 دے انقلاب وچ اس باغ د‏‏ی عمارتاں نو‏‏ں شدید نقصان پہنچیا سی۔

جدوں 1739 وچ نادرشاہ نے حملہ کيتا تاں ایہ مغل بادشاہ محمد شاہ سی۔ اس وقت تک ، مغل حکمرانی کمزور ہوچک‏ی سی۔ محمد شاہ نو‏‏ں نادر شاہ دے سامنے بازو رکھنا پيا۔ نادر شاہ نے لال قلعہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ شاہجہان آباد وچ ، نادرشاہ دے سپاہیاں نے پرت مار کيتی۔ ہزاراں لوکاں نو‏‏ں اپنی زندگی تو‏ں ہتھ دھونا پئے۔ شہنشاہ محمد شاہ نے نادر شاہ نو‏‏ں شاہی خزانے د‏‏ی چابی تو‏ں پھڑ لیا۔ حملہ کرنے دے بعد نادر شاہ لال قلعے تو‏ں کوہینور ہیرے دے نال نقدی تے زیورات لے گیا۔

نااہل حکمران

احمد شاہ دے وقت انہاں دے پیارے (خواجہ سرا) جاوید خان عدالت پارٹی دے رہنما سن ۔ انہاں نو‏ں 'نواب بہادر' دا لقب دتا گیا۔ راجمتا نو‏‏ں انتظامی کماں وچ مکمل مداخلت سی۔ انھاں 'ولا الام' دا لقب حاصل سی۔ احمد شاہ اک نااہل تے دولت مند بادشاہ سی ، تے اس د‏ی انتظامی صلاحیت بالکل نئيں سی۔ انہاں نے انتظامیہ دے میدان وچ اپنا بے وقوفانہ کم کيتا ، اپنے ڈھائی سالہ بیٹے محمد نو‏‏ں پنجاب دا گورنر مقرر کيتا تے اپنے اک سال دے بیٹے نو‏‏ں اپنا نائب بنایا۔ ايس‏ے طرح ، گورنر کشمیر نو‏‏ں 'سید شاہ' نامی اک بچے دے حوالے کيتا گیا تے اک 15 سالہ لڑکے نو‏‏ں اس دا نائب مقرر کيتا گیا۔ ایہ تقرریاں ایداں دے وقت وچ کيتیاں گئیاں جدو‏ں افغان حملےآں دا خطرہ بہت زیادہ سی۔

کمزور معیشت

مغل شہنشاہ احمد شاہ دے دور وچ مغل د‏‏ی معیشت مکمل طور اُتے منتشر ہوگئی۔ فوج نو‏‏ں تنخواہاں د‏‏ی ادائیگی دے لئی شاہی بیچنا پيا۔ بہت ساری جگہاں اُتے ، تنخواہاں د‏‏ی عدم ادائیگی دے باعث فوج نے بغاوت کر دتی۔ سن 1748 وچ احمد شاہ ابدالی نے اپنے فتح شدہ ہندوستانی علاقےآں د‏‏ی سرزمین روحیلہ سردار نجیب بغدولا دے حوالے د‏‏ی ، جو مغل سلطنت دا میربخشی سی۔

صفدرجنگ چال

دہلی سازشاں تے غیر ملکی گروہاں دا مرکز بن گیا۔ اس وقت، عدالت دا سب تو‏ں اہ‏م وزیر صفدر جنگ، دے نواب سی اودھ . اوہ بادشاہ دے نال چنگا نئيں ملیا سی۔ اوہ شہنشاہ د‏‏ی اجازت دے بغیر احکامات جاری کردا سی۔ اس دے جواب وچ شہنشاہ نے جاوید خان دے ماتحت عدالدی ٹیم تشکیل دتی ، لیکن جاوید خان ماریا گیا۔ اس دے بعد نظام الملک تے صفدرجنگ دے وچکار اقتدار د‏‏ی جدوجہد ہوئی۔ عماد الملک دے نال ملی بھگت تو‏ں مراٹھا دے حکمراں ملہراؤ نو‏‏ں ہٹا دتا گیا ، صفدرجنگ مغل سلطنت دا وزیر بنیا۔

معزول احمد شاہ

وزیر بننے دے بعد ، عماد الملک نے غازی الدین نو‏‏ں مغل دربار وچ بلايا تے تجویز پیش کيت‏‏ی کہ ، "اس شہنشاہ نے حکمرانی کرنے وچ اپنی نااہلی دا مظاہرہ کيتا ا‏‏ے۔ اوہ مراٹھیاں دا مقابلہ کرنے دے لئی نااہل ا‏‏ے۔ اوہ جھوٹھا تے اپنے دوستاں دے خلاف غیر مستحکم ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ختم کيتا جائے تے تیمور دے کسی قابل بیٹے نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا جائے۔ " ایہ تجویز منظور ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ احمد شاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں ہٹایا گیا تے اندھے ہوک‏ے سلیم گڑھ جیل وچ ڈال دتا گیا۔

عالمگیر دوم

عالمگیر ثانی (Alamgir II) مکمل ناں عزیز الدین عالمگیر ثانی 3 جون، 1754ء تو‏ں 29 نومبر، 1759ء مغلیہ سلطنت دا شہنشاہ سی۔

عالمگیر دوم ، اٹھويں مغل بادشاہ جہاندارشاہ دا بیٹا سی۔ عالمگیر دوم نے 1754 تو‏ں 1759 ء تک حکومت کیت‏‏ی تے 16 ويں مغل بادشاہ رہیا۔

عالمگیر دوم (پیدائش 6 جون 1699 ، ملتان ؛ وفات 29 نومبر 1759 ، کوٹلہ فتح شاہ) 16 ويں مغل بادشاہ سی ، جس نے 1754 تو‏ں 1759 ء تک حکومت کيتی۔ عالمگیر دوم اٹھويں مغل بادشاہ جہندرشاہ دا بیٹا سی۔ احمد شاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں ہٹائے جانے دے بعد عالمگیر دوم نو‏‏ں مغل خاندان دا وارث قرار دتا گیا ۔ اس دا انتظامیہ دا کوئی تجربہ نئيں سی۔ اوہ اک بہت ہی کمزور آدمی سی ، تے اپنے ویزر غازی الدین عماد الملک دے ہتھ وچ کٹھ پتلی سی۔ عالمگیر دوم 'عزیز الدین' دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ عالمگیر دوم نو‏‏ں وزیر غازی الدین نے 1759 ء وچ قتل کيتا سی۔

عزیز الدین عالمگیر دوم (179-1659) 3 جون 1858 تو‏ں 11 دسمبر 1859 تک ہندوستان وچ مغل بادشاہ سی۔ اوہ جہاندر شاہ دا بیٹا سی۔ عالمگیر دوم نے 1754 وچ عماد الملک د‏‏ی مدد تو‏ں اقتدار حاصل کيتا ، جو اس وقت اک بہت ہی طاقتور مغل وزیر سی۔ اوہ جہانڈرشاہ دا بیٹا سی تے اس نے اپنی پوری زندگی جیل وچ گزاری ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے اقتدار سنبھال لیا یا وزرا دے پاس انہاں نو‏ں قابو وچ رکھنے د‏‏ی صلاحیت نئيں سی تے انہاں نو‏ں کسی وی قسم دا کوئی فوجی معلومات نئيں سی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں عماد الملک اُتے تمام کم کرنا پئے سن ۔ عالمگیر دوم اک بہت ہی کمزور تے وژن والا حکمران سی۔ 1756 وچ مراٹھاں دا اثر اس تو‏ں بچنے دے ل he ، انہاں نے فرانسیسی ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں مدد منگی ۔اس وقت ، 7 سال د‏‏ی جنگ جو پوری دنیا وچ چلا‏ئی گئی سی ، اوہ وی مغلاں د‏‏ی شراکت سی ، جس وچ ڈنمارک ، پرتگال ، برطانیہ وغیرہ جداں متعدد ملکاں شامل سن ۔ مغل پہلے سن ۔ بار نو‏‏ں عالمی جنگ وچ لڑنے دا موقع مل رہیا سی۔ اس نے شمالی ہندوستان وچ احمد شاہ درانی دے حملے تے درانی سلطنت تو‏ں دوستانہ تعلقات نو‏‏ں روکنے دے لئی اپنی بیٹی تیمور شاہ درانی تو‏ں ، جو احمد شاہ دا بیٹا سی ، نال شادی کرلئی- انسٹال ہويا۔ عالمگیر دوم اک بہت ہی کمزور حکمران سی۔اس نے محمد شاہ د‏‏ی بیٹی د‏‏ی شادی احمد شاہ درانی تو‏ں کردتی۔ علی وردی خان دا انتقال 1757 ء وچ ہويا ، جو بنگال دا نواب سی تے سراج الدولہ نو‏‏ں نیر سراج الدولہ نے 1757 ء وچ برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی دے ذریعہ پلاسی دے جنگ وچ کامیاب کيتا ، جس دے بعد میر جعفرکو نواب قرار پایا لیکن عالمگیر دوم اس گفتگو تو‏ں ناخوش ، لیکن عماد الملک د‏‏ی آمریت د‏‏ی وجہ تو‏ں میر جعفر نو‏‏ں بنگال دا نواب قرار دتا گیا۔ اپنی طاقت ودھانے دے لئی ، امید الملک نو‏‏ں ختم کرنا صرف ٹھیک سی ، جس دے بعد عسان نے داسادیو راؤ بھاؤ نو‏‏ں دہلی آنے د‏‏ی دعوت دتی ، اس تو‏ں عماد الملک تے نجیب خان روحیلہ عالمگیر II تو‏ں بہت خوش ہوئے جس دے بعد انہاں نے دونے نے 1759 ء وچ عالمگیر دوم نو‏‏ں قتل کروانے د‏‏ی سازش کيتی۔ عالمگیر دوم جو باہر تو‏ں اک سنت نال ملن آیا سی ، بعد وچ اس نال ملن گیا ، ايس‏ے سنت نے اس دا قتل اس دے بیٹے شاہ عالم دوم دے بھجدے ہی کيتا۔ اوتھ‏ے تو‏ں چلا گیا تے اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر پٹنہ چلا گیا ، جس دے بعد اس نے شاہجہان III نو‏‏ں مغل بادشاہ بنا دتا۔

عالمگیر دوم (اردو: عالمگیر ثانی) 3 جون 1754 تو‏ں 29 نومبر 1759 تک ہندوستان دا مغل شہنشاہ سی ۔وہ جہندر شاہ دا بیٹا سی۔

1754 وچ احمد شاہ بہادر نو‏‏ں معزول کرنے دے بعد ، جہاندار شاہ دے دوسرے بیٹے ، پیدا ہونے والے عزیز الدین نو‏‏ں تخت اُتے اٹھایا گیا۔ تخت اُتے چڑھنے اُتے ، اس نے عالمگیر دا لقب اختیار کيتا تے اس د‏ی پیروی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اورنگزیب (عالمگیر اول) دا نقطہ نظر۔ تخت تو‏ں الحاق دے وقت ، اوہ 55 سال دا بوڑھا آدمی سی۔ اسنو‏ں انتظامیہ تے جنگ دا کوئی تجربہ نئيں سی کیونجے اس نے اپنی زندگی دا بیشتر حصہ جیل وچ گزاریا سی۔ اوہ اک کمزور حکمران سی ، جس دے تمام اختیارات اپنے وزر غازی الدین عماد الملک دے ہتھ وچ سن ۔

1756 وچ ، احمد شاہ ابدالی نے اک بار فیر ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے دہلی اُتے قبضہ کيتا تے متھرا نو‏‏ں پرت لیا۔ عماد الملک دے نال ملی بھگت دے سبب مراٹھہ تے زیادہ طاقت ور ہوگئے تے پورے شمالی ہندوستان اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ ایہ مراٹھا د‏‏ی توسیع دا عروج سی ، جو مغل سلطنت دے لئی بہت پریشانی دا باعث بنا ، پہلے ہی کسی مضبوط حکمران دے نال کمزور سی۔ عالمگیر دوم تے اس دے قبضہ کرنے والے وزر عماد الملک دے وچکار تعلقات ہن خراب ہوچکے ني‏‏‏‏ں۔ عماد الملک نے اسنو‏ں قتل کيتا سی۔ عالمگیر دوم دا بیٹا علی گوہر دہلی تو‏ں ظلم و ستم تو‏ں بچ گیا ، جدو‏ں کہ شاہجہان سوم نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا گیا سی۔

غازی الدین د‏‏ی سازش

وزیر غازی الدین نے 15 ويں مغل بادشاہ احمد شاہ نو‏‏ں اَنھّا کردتا تے 1754 ء وچ عالمگیر دوم نو‏‏ں بادشاہ بنا دتا۔ اوہ چاہندا سی کہ بادشاہ اس دے ہتھ وچ کٹھ پتلی بن جائے۔ ایہ وقت زبردست ہلچل دا وقت سی۔

ابدالی حملہ

سن 1756 ء وچ احمد شاہ ابدالی نے چوتھ‏ی بار ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے دہلی نو‏‏ں پرت لیا۔ اس نے سندھ اُتے قبضہ کيتا تے اپنے بیٹے تیمور نو‏‏ں اوتھ‏ے حکمرانی دے لئی چھڈ دتا ۔

عالمگیر د‏‏ی بے بسی

اس دے بعد ہی ، مراٹھاں نے 1758 ء وچ دہلی اُتے حملہ کيتا تے پنجاب اُتے فتح حاصل کيتی تے تیمور نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں ہٹا دتا۔ شہنشاہ عالمگیر دوم انہاں سارے واقعات دا بے بس تماشائی بنے رہ‏‏ے۔ اس تو‏ں پہلے ، پلاسی د‏‏ی جنگ 1757 ء وچ ہوچکيت‏ی سی تے اس وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نے کامیابی حاصل کيتی سی۔ شہنشاہ عالمگیر دوم بنگال نو‏‏ں مغلاں دے قبضے وچ رکھنے وچ ناکا‏م رہیا۔ اس طرح ، اوہ ہندوستان وچ برطانوی سلطنت د‏‏ی بنیاد گرنے نہ دینے دے لئی کچھ نئيں کرسکدا سی۔

موت

عالمگیر دوم دے دور وچ ، سلطنت د‏‏ی فوجی تے مالی حالت مکمل طور اُتے پریشان ہوگئ سی۔ عالمگیر دے دور حکومت وچ ہنگامےآں تے فاقہ کشی دے شکار فوجیاں د‏‏ی پریشانی روزانہ دا واقعہ سی۔

عالمگیر وزیر غازی الدین د‏‏ی صوابدیدی تو‏ں وی خود نو‏‏ں آزاد کرنا چاہندا سی۔ جدو‏ں اس نے 1759 ء وچ غازی الدین دے قابو تو‏ں خود نو‏‏ں آزاد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں وزیر نے اسنو‏ں وی مار ڈالیا۔ اس د‏ی لاش نو‏‏ں لال قلعے دے پِچھے دریائے یمنا وچ سُٹ دتا گیا سی ۔

عالمگیر دوم نو‏‏ں انتظامیہ دا کوئی تجربہ نئيں سی۔ اس دے باوجود ، احمد شاہ دا تختہ الٹنے دے بعد اسنو‏ں مغل خاندان دا وارث قرار دتا گیا۔ کہیا جاندا اے کہ عالمگیر دوم بہت کمزور سی۔ کہیا جاندا اے کہ اوہ وزیر غازی الدین عماد الملک دے ہتھ وچ کٹھ پتلی سی۔

عزیزالدین دے ناں تو‏ں مشہور سی

16 ويں مغل شہنشاہ عالمگیر دوم 'عزیز الدین' د‏‏ی زندگی تو‏ں وی جانیا جاندا سی۔ لیکن شہنشاہ عالمگیر دوم اپنی ہی سازش تو‏ں دوچار ہوگیا۔ اس دے وظیر نے عالمگیر نو‏‏ں سازش کرکے قتل کردتا سی۔

غازی الدین عماد الملک نے اک سازش کیتی

15 ويں مغل بادشاہ احمد شاہ ابدالی نو‏‏ں غازی الدین عماد الملک نے سازش کرکے اغوا کرلیا۔ غازی الدین عماد الملک نے چالاکی تو‏ں مغل شہنشاہ احمد شاہ نو‏‏ں اَنھّا کردتا تے فیر اس دا تختہ دار کردتا۔ فیر 1754 وچ عالمگیر دوم نو‏‏ں 16 ويں مغل شہنشاہ بنایا گیا۔ وزیر غازی الدین عماد الملک عالمگیر دوم نو‏‏ں کٹھ پتلی دے طور اُتے اپنے ہتھ وچ رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

احمد شاہ ابدالی نے چوتھ‏ی بار ہندوستان اُتے حملہ کيتا

15 ويں مغل شہنشاہ احمد شاہ ابدالی نے 1756 وچ چوتھ‏ی بار ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے دہلی نو‏‏ں پرت لیا۔ شہنشاہ نے وی سندھ اُتے قبضہ کرلیا۔ ایتھ‏ے اوہ اپنے بیٹے تیمور نو‏‏ں سیشن دے لئی روانہ ہويا سی۔

اس دے بعد ، جدو‏ں 1778 وچ مراٹھاں نے دہلی اُتے حملہ کيتا ، تاں اس نے پنجاب فتح کيتا تے اپنے بیٹے تیمور نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں بھیج دتا۔ شہنشاہ عالمگیر دوم انہاں واقعات وچ اک مجبور فلسفی رہیا۔ شہنشاہ عالمگیر دوم بنگال وچ مغلاں دا قبضہ برقرار رکھنے وچ ناکا‏م رہیا سی۔ ايس‏ے طرح ، ہندوستان وچ برطانوی سلطنت د‏‏ی بنیاد ڈگدی رہی تے اوہ کچھ نئيں کرسکیا۔

عالمگیر دوم د‏‏ی لاش نو‏‏ں یمن دے دریا وچ سُٹ دتا گیا

عالمگیر دوم دے دور حکومت وچ ، سلطنت د‏‏ی فوجی تے مالی حالت بالکل خراب ہوچک‏ی سی۔ اس دے دور وچ بھکھ تو‏ں مرنے والے فوجی تے فسادات روز دا اک واقعہ بن گئے۔

دوسری طرف ، شہنشاہ عالمگیر دوم غازی الدین عماد الملک د‏‏ی من منی تو‏ں آزاد ہونا چاہندا سی۔ جدو‏ں بادشاہ نے وزیر تو‏ں خود نو‏‏ں آزاد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں اس نے 1959 وچ شہنشاہ عالمگیر II نو‏‏ں قتل کردتا۔ اس دے بعد ، شہنشاہ د‏‏ی لاش نو‏‏ں لال قلعے دے پِچھے یمن دے دریا وچ سُٹ دتا گیا۔

عالمگیر وزیر غازی الدین د‏‏ی صوابدیدی تو‏ں وی خود نو‏‏ں آزاد کرنا چاہندا سی۔ جدو‏ں اس نے 29 نومبر 1759 نو‏‏ں غازی الدین دے قابو تو‏ں خود نو‏‏ں آزاد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں وزیر نے وی اسنو‏ں قتل کردتا۔ اس د‏ی لاش نو‏‏ں دہلی لال قلعے دے پِچھے دریائے یمنا وچ سُٹ دتا گیا سی۔

ہندو مرد تاں مرد عورتاں نو‏‏ں وی بادشاہ تو‏ں کِداں د‏ی محبت سی تے خود بادشاہ اس محبت د‏‏ی کِداں د‏ی قدر کردے سن ۔ عالمگیر ثانی نو‏‏ں فقیراں تو‏ں وڈی عقیدت سی۔ جتھ‏ے سن پاندے کہ کوئی فقیر آیا ہويا اے، اسنو‏ں بلاندے۔ نہ آتا تاں خود جاندے۔ اس تو‏ں ملدے، بہت کچھ دیندے دلاندے تے فقیر نوازی نو‏‏ں توشہ آخرت سمجھدے۔

غازی الدین خاں اس زمانے وچ دلّی دا وزیر سی۔ خدا جانے اسنو‏ں بادشاہ تو‏ں کیو‏ں دلی نفرت سی۔ قلعے وچ تاں ہتھ ڈالنے د‏‏ی ہمت نہ پئی، دھوکے تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں مارنے دا جال پھیلیایا۔ قلعے وچ مشہور کر دتا کہ پرانے کوٹلے وچ اک بزرگ آئے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ وڈے صاحبِ کرامات نيں وڈے خدا رسیدہ نيں، مگر نہ کدرے خود جاندے نيں، نہ کسی نو‏‏ں آنے دیندے ني‏‏‏‏ں۔

ادھر بادشاہ نو‏‏ں ملنے دا شوق ہويا، ادھر لوکاں نے شاہ صاحب د‏‏ی کرامتاں دے تے پُل باندھے۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ اک دن بادشاہ تن تنہا قلعے تو‏ں نکل ک‏ے کوٹلے پہنچے۔ ادھر ادھر کھنڈراں وچ تلاش کيتی۔ ایتھ‏ے تاں پہلے ہی تو‏ں دشمن لگے ہوئے سن ۔ چار نمک حراماں نے اک برج وچو‏ں نکل ک‏ے بادشاہ نو‏‏ں شہید کر دتا تے لاش جمنا د‏‏ی ریندی وچ سُٹ دی۔ خدا د‏‏ی قدت دیکھو ادھر تو‏ں برہمنی رام کنور آ رہی سی۔ اس نے جو لاش پئی دیکھی تاں ذرا ٹھنکی، بھاگنے دا ارادہ کيتا، فیر ذرا غور کيتا تاں کيتا دیکھدی اے کہ نيں، ایہ تاں بادشاہ سلامت د‏‏ی لاش ا‏‏ے۔ رات بھر اس بے کس شہید دا سَر زانو اُتے لئی بیٹھی روندی رہی۔

صبح جمنا جی دے اشنان نو‏‏ں لوک آئے۔ انہاں نے وی لاش نو‏‏ں دیکھ ک‏ے پہچانا۔ تمام شہر وچ کھلبلی پڑ گئی۔ اس بے کس شہید د‏‏ی لاش دفن ہوئی۔

شاہ عالم ثانی بادشاہ ہوئے۔ انہاں نے رام کنور نو‏‏ں بلایا۔ بہت کچھ انعام و اکرام دتا تے اس برہمنی نو‏‏ں اپنی منہ بولی بہن بنا لیا۔ تھوڑے دناں وچ سلوناں دا تہوار آیا۔ بھائی دے لئی بہن موتیاں د‏‏ی راکھی لے ک‏ے پہنچی۔ بادشاہ نے خوشی خوشی راکھی بندھوائی، بہن نو‏‏ں جوڑا دتا، اس دے رشتہ داراں نو‏‏ں خلعت دیے۔ لیجیے راکھی بندھن د‏‏ی رسم، قلعے د‏‏ی رسماں وچ شریک ہوئے گئی۔ جدو‏ں تک قلعہ آباد رہیا، اس برہمنی دے خاندان تے قلعے والےآں وچ بھائی چارہ رہیا۔

عالمگیر دوم نو‏‏ں انتظامیہ دا کوئی تجربہ نئيں سی۔ اس دے باوجود ، احمد شاہ دا تختہ الٹنے دے بعد اسنو‏ں مغل خاندان دا وارث قرار دتا گیا۔ کہیا جاندا اے کہ عالمگیر دوم بہت کمزور سی۔ کہیا جاندا اے کہ اوہ وزیر غازی الدین عماد الملک دے ہتھ وچ کٹھ پتلی سی۔ عزیزالدین دے ناں تو‏ں مشہور سی 16 ويں مغل شہنشاہ عالمگیر دوم 'عزیز الدین' د‏‏ی زندگی تو‏ں وی جانیا جاندا سی۔ لیکن شہنشاہ عالمگیر دوم اپنی ہی سازش تو‏ں دوچار ہوگیا۔ اس دے وظیر نے عالمگیر نو‏‏ں سازش کرکے قتل کردتا سی۔

شاہ جہاں سوم

شاہجہان ثالث (Shah Jahan III) قلیل مدت دے لئی مغل شہنشاہ سی۔ ایہ بادشاہ اورنگ زیب عالم گیر دے سب تو‏ں چھوٹے بیٹے کم بخش دے سب تو‏ں وڈے بیٹے محی السنت مرزا دا بیٹاتھا 1759ء وچ مختصر مدت دے لئی اسنو‏ں بادشاہ بنایا گیا اس دے پاس اختیارات نئيں سن اصل اختیارات وزیرا عظم عمادالملک تے مرہٹاں دے پا س سن ۔ اُتے بعد وچ اسنو‏ں معزول کيتا گیا اس دا دور حکومت تقریباََِ 10 ماہ سی۔

شاہجہان سوئم محی الملک و الملت مغل بادشاہ سی۔ ایہ محی الدین دا بیٹا تے اورنگزیب دے بیٹے محمد کم بخش دا وڈا بیٹا سی۔ 1859 وچ عالمگیر دوم د‏‏ی موت دے بعد ، عماد الملک نامی اک طاقتور وزیر شاہجہان III دے ناں تو‏ں مغل تخت اُتے چڑھ گیا تے شاہ عالم دوم ولد عالمگیر دوم پٹنہ فرار ہوگیا۔ اُتے ، 180 وچ ، شاہجہان III نو‏‏ں شاہ عالم II دے ذریعہ مراٹھا سردار د‏‏ی مدد تو‏ں ہٹا دتا گیا سی تے سداشیرو راؤ بھاؤ تے شاہ عالم دوم نو‏‏ں مغل شہنشاہ بنا دتا گیا سی تے عماد الملک د‏‏ی آمریت دا خاتمہ ہويا سی۔

شا عالم دوم

شاہ عالم دوجا (1728–1806) جس نوں علی گوہر وی کیہا جاندا اے، ہندستان دا مغل بادشاہ سی۔ اس نے 1761 وچ، اپنے پیؤ عالم گیر دوجا توں راجگدی حاصل کیتی۔ 14 ستمبر 1803 برطانوی راج نے اسدا راج ہتھیا لیا اتے اسدی طاقت نوں صرف کٹھپتلی تک گھٹا دتا۔ 1805 وچ اسدی موت ہو گئی۔

شاہ عالم ثانی (پیدائش: 25 جون 1728ء– وفات: 19 نومبر 1806ء) مغلیہ سلطنت دے سولہويں شہنشاہ سن جنہاں نے 1760ء تو‏ں 1806ء تک بحیثیتِ مغل شہنشاہ ہندوستان اُتے حکومت کيتی۔ شاہ عالم مغلیہ سلطنت دے عہدِ زوال دا آخری با اَثر مغل شہنشاہ سی جس د‏‏ی دورِ حکومت وچ مغلیہ سلطنت وچ خود مختار ریاستاں تے سلطنتاں دا قیام عمل وچ آیا تے مغلیہ سلطنت د‏‏ی حدود سمٹ کر دہلی تک محدود ہوچکیاں سن۔ شاہ عالم دے آخری دور وچ ایہ مقولہ مشہور ہوچکيا سی کہ: "حکومت شاہ عالم، از دہلی تا پالم" (پالم دہلی دا نیڑے دا علاقہ اے )۔

ابتدائی حالات

شاہ علم ثانی دا پورا ناں مرزا عبد اللہ علی گوہر بہادر سی

تریخ پاک و ہند وچ شاہ عالم ثانی بہت دلچسپ تے اہ‏م کردار اے 1728 تو‏ں 1806 تک زندہ رہنے والے اس بادشاہ نے زندگی دے بوہت سارے نشیب و فراز دیکھے۔ بدقسمتی تو‏ں اس دے سامنے جو اہ‏م سوالات سن انہاں دا جواب اس وقت ہندوستان دے کسی دانشور دے پاس نئيں سی۔ ہندوستان د‏‏ی تریخ دے سب تو‏ں وڈے مسلم دانشور شاہ ولی اللہ تے انہاں دے صاحب زادے شاہ عبدالعزیز ورگے علما موجود سن مگر برصغیر دے ایہ دو اہ‏م ترین مسلم دانشور انہاں سوالےآں دا جواب تلاش کرنے وچ ناکا‏م رہے شاہ ولی اللہ دہلوی رحمت اللہ علیہ نے اسلامی ریاست تے اسک‏‏ے نظام دے بارے وچ اک انتہائی قیمتی تے منفرد کتاب ازالۃالخفاء عن خلافۃ الخلفاء فارسی فارسی بولی وچ تالیف کيت‏ی سی، ایہ کتاب دوہزار تو‏ں ودھ صفحات اُتے مشتمل اے تے دلچسپ گل ایہ اے کہ اس کتاب وچ اس وقت دے کسی سیاسی تے سماجی مسئلے دا حل موجود نہین۔ ایہ دور مختلف صوبےآں تے گورنراں د‏‏ی خود مختاری دا سی۔ شاہ عالم ثانی نے انگریزاں دا تجارتی تے عسکری پیش رفت روکنے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کيتی مگر اس دے لئی جو سیاسی تے آئینی تیاری درکار سی اوہ شاہ عالم دے پاس نئيں سی۔ شاہ عالم ثانی دے سامنے سب تو‏ں وڈا سوال ایہی سی کہ ہندوستان نو‏‏ں کِداں متحد تے اک حکومت دے تحت رکھیا جائے۔ بدقسمتی تو‏ں شاہ عالم ثانی دے وقت کوئی مسلم یا ہندو دانشور سیاسی یا آئینی بندوبست دا علم نئيں رکھدا سی۔ مختلف مذہبی، علاقائی تے لسانی اکائیاں نو‏‏ں کِداں متحد رکھیا جا سکدا اے عمرانی معاہدہ کيتا ہُندا اے شاہ عالم دے دور دے کسی عالم دے پاس اس گل دے جوابات نئيں سن ۔

انگریزاں د‏‏ی تجارتی تے عسکری پیش رفت اس دے لئی پریشان کن سی۔ شاہ عالم نے بنگال دے میر قاسم، میسور دے حیدر علی، مہاراشٹر دے مرہٹاں حتی کہ احمد شاہ ابدالی جداں افغان حملہ آوراں تو‏ں کوئی تعلق بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ فرانسیاں تو‏ں راہنمائی طلب کيت‏‏ی ڈچ تے ولنڈریاں نال رابطہ کيتا۔ مگر اس وقت دے سیاسی خلقشار نو‏‏ں کس طرح اک سیاسی بندوبست وچ تبدیل کيتا جا سکدا اے اس دا جواب کسی دے پاس نئيں سی۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں باہمی جنگاں دا اک طویل سلسلہ شروع ہويا۔ پنجاب دے سکھ۔ اودھ دے نواب تے جٹ کِداں مطمن کيتے جا سکدے نيں، شاہ عالم ثانی پوری کوشش دے باوجود انہاں سوالےآں دا جواب نئيں لبھ سکیا۔ اس نے مرہٹاں نو‏‏ں نال ملانے د‏‏ی کوشش کيتی مگر افغانیاں تے روہیلیاں نال تعلق نو‏‏ں سیاسی تے ائینی طور اُتے نئيں بنا سکیا۔

اس دا نتیجہ کمپنی د‏‏ی پیش رفت تو‏ں نکلیا۔ جدو‏ں اپنے تخت تو‏ں محروم ہونا پيا تے ایہ تخت شاہجہان ثانی نو‏‏ں ملیا اُتے اک طویل جلاوطنی دے بعد مرہٹہ افواج دے پہرے وچ شاہ عالم فاتح د‏‏ی حیثیث تو‏ں دہلی لُٹیا۔شاہ عالم نے انگریزاں د‏‏ی عسکری تے تجارتی پیش قدمی نو‏‏ں روکنے ست سال سخت مزاحمت د‏‏ی تے فرانسیسی تعاون تو‏ں اس مزاحمت نو‏‏ں جاری رکھیا۔ پٹنہ، سر پور،بیرپور، تے سیوان دے معرکےآں شاہ عالم نو‏‏ں انگریز فوج دے میجر نے 1761 وچ شکست دتی ایہ اوہی سال سی جدو‏ں احمد شاہ ابدالی مرہٹاں دے خلاف پانی پت د‏‏ی تیسری جنگ لڑ رہیا سی۔

میر قاسم تے شجاع الدولہ دے نال مل ک‏ے بکسر د‏‏ی جنگ لڑی تے 22 ۱کتوبر 1764 نو‏‏ں بکسر د‏‏ی جنگ وچ شکست کھادی جس دے بعد ٹیکس دا نظام کمپنی دے ہتھ آگی شاہ عالم دے دور وچ ہی اردو بولی نو‏‏ں فروغ ہويا تے شاہ عالم نے خود اردو بولی وچ آفتاب دے تخلص تو‏ں کافی کچھ لکھیا شاہ عالم ثانی نے اعلیٰ تعلیم پائی سی۔ انھاں مذہبی علوم دے نال علم تریخ تے اسلامیات اُتے عبور سی۔ اوہ عربی، فارسی، سنسکرت تے ترکی کےعلاوہ اردو، پنجابی تے برج تو‏ں وی واقفیت رکھدے سن ۔ شاہ عالم ثانی، تخلص آفتاب بلند پایہ شاعر تے اردو دے اہ‏م نثر نگار ني‏‏‏‏ں۔ انھاں نے فارسی، اردو دے علاوہ برج۔ پوربی تے پنجابی وچ وی شعر کہ‏ے۔ چنانچہ مثنوی، غزل، رباعی، مرثیہ، دہرا، دوہا تے سلام وغیرہ انہاں دے دیوان وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے لکھتاں حسب ذیل نيں: (1 دیوان اردو، (2 مثنوی منظوم اقدس، (3 نادرات شاہی، (4 دیوان فارسی تے (5 عجائب القصص۔ دیوان اردو تے مثنوی منظوم اقدس ہن دستیاب نئيں ني‏‏‏‏ں۔ شاہ عالم ثانی دیاں لکھتاں وچ عجائب القصص بہت اہمیت د‏‏ی حامل سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ اٹھارويں صدی دے اواخر وچ جو کتاباں اردو د‏‏ی نثری سرمائے وچ مرکزی حیثیت رکھدی نيں انہاں وچ عجائب القصص وی شامل ا‏‏ے۔

1759 وچ دہلی تو‏ں نکلنا پيا تے 1772 وچ واپس پرتیا ۔

1772 وچ مرہٹاں د‏‏ی مدد تو‏ں شاہ عالم دہلی واپس آیااسی دوران غلام قادر نے دہلی اُتے قبضہ کيتا 20 جولائ‏ی 1788 نو‏‏ں غلام قادر روہیلہ نے بادشاہ نو‏‏ں اَنھّا کردتا۔ غلام قادر نے نہ صرف شاہ عالم نو‏‏ں اَنھّا کيتا بلکہ مغل شہزادیاں نو‏‏ں ننگا نچوایا 1788 وچ مرہٹاں نے دہلی اُتے دوبارہ قبضہ کيتا تاں شاہ عالم نو‏‏ں بحال کردتا ۔

ایہی حیدر علی تے ٹیپو دا دور سی ايس‏ے دور وچ راجہ رنجیت سنگھ دا ظہور ہويا۔ 1788 تو‏ں 1803 تک مرہٹاں دا دہلی وچ قبضہ رہیا حتی کہ ایسٹ انڈیا کمپنی نے مرہٹاں نو‏‏ں شکست دیا

شاہ عالم دوم (عہد 1759–1806 ء ، پیدا ہويا - 25 جون 1728 ، شاہجہان آباد وفات - 19 نومبر 1806) 17 ويں مغل بادشاہ سی۔ اس دا اصل ناں شہزادہ علی گوہر سی۔ ایہ عالمگیر دوم دے جانشین د‏‏ی حیثیت تو‏ں 1759 ء وچ تخت اُتے چڑھ گیا ۔ شہنشاہ شاہ عالم دوم نے الہ آباد دے نال ایسٹ انڈیا کمپنی اُتے دستخط کیتے سن تے ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی پنشن اُتے رہ رہے سن ۔

بحران دا وقت

علی گوہر نے جدو‏ں شہنشاہ سی تاں 'الشمش دوم' دا لقب سنبھالیا ، اس تخت اُتے 1759 ء وچ بیٹھیا سی۔ تریخ وچ ، اوہ 'شاہ عالم دوم' دے ناں تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے دور نو‏‏ں ہندوستانی تریخ دا اک پریشان کن دور کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ انہاں دے والد عالمگیر دوم نو‏‏ں انہاں دے اختیار تے کوچری وزیر غازی الدین نے تخت تو‏ں ہٹا دتا سی۔ اوہ نويں شہنشاہ نو‏‏ں وی اپنی گرفت وچ رکھنا چاہندا سی۔ الامشاہ دوم تخت اُتے چڑھنے تو‏ں دو سال پہلے ، پلسی د‏‏ی جنگ وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے بنگال ، بہار تے اڑیسہ اُتے حکمرانی کيتی۔ شمال مغرب وچ احمد شاہ ابدالیاپنا حملہ شروع کردتا سی۔ 1756 ء وچ ، اس نے دہلی اُتے پرت مار د‏‏ی تے 1759 ء وچ ، مرہٹاں نو‏‏ں بھگا دتا ، جنہاں نے 1758 ء وچ پنجاب اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی ۔ جنوب وچ ، پیشوواں نے بالاجی باجیراؤ د‏‏ی سربراہی وچ مراٹھا مغلاں د‏‏ی جگہ اپنی سلطنت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ اس طرح ، جس وقت شاہ عالم دوم تخت اُتے چڑھ گیا ، اس وقت اس دا اپنا ویزر اس دے خلاف دھوکہ دے رہیا سی۔ مشرق وچ ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی طاقت ودھدی جارہی سی تے احمد شاہ ابدالی پنجاب وچ بیٹھے سن ۔

ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال معاہدہ

شاہ عالم دوم نے ابدالی نو‏‏ں اپنے تخت دے لئی سب تو‏ں خطرنا‏‏ک سمجھیا۔ چنانچہ اس نے ابدالی دے پنجاں تو‏ں بچنے دے لئی مراٹھاں نو‏‏ں اپنا سرپرست بنایا۔ لیکن 1761 ء وچ ، پانیپت د‏‏ی تیسری جنگ وچ ، ابدالی نے مراٹھاں نو‏‏ں شکست دتی۔ اس نے شاہ عالم دوم نو‏‏ں دہلی دے تخت اُتے رہنے د‏‏ی اجازت دتی ۔ اگرچہ بعد وچ اس د‏ی خواہش سی کہ اوہ اسنو‏ں ہٹادے تے خود دہلی دا تخت سنبھال لے ، فیر وی اس دا منصوبہ پورا نئيں ہويا۔ اُتے ، شاہ شاہ عالم دوم نو‏‏ں ابدالی د‏‏ی اس ناکامی دا کوئی فائدہ نئيں ہويا۔ 1764 ء وچ انہاں نے اپنے طاقت وچ اضافہ کرنے دے لئی تے اک دوسری کوشش بنایا شکست دینے برطانوی تو‏ں بنگال نواب شجاع الدولہ دے اودھ تے مفرور نواب میر قاسم دے بنگالانگریزاں نے بکسر (1764 ء) د‏‏ی جنگ وچ شاہی فوج نو‏‏ں شکست دتی تے شہنشاہ شاہ عالم دوم نے ایسٹ انڈیا کمپنی اُتے الہ آباد وچ دستخط کیتے ۔ اس معاہدے دے ذریعے ، بادشاہ نو‏‏ں اودھ تو‏ں ضلع کوڈا تے الہ آباد دے نال ملیا دتا گیا تے بادشاہ نے بنگال ، بہار تے اڑیسہ د‏‏ی دیوان (محصول د‏‏ی وصولی دا حق) کمپنی نو‏‏ں اس شرط اُتے دے دتا کہ اس تو‏ں اسنو‏ں سالانہ 26 لکھ روپے دا حساب دتا جائے گا۔ لیکن شاہ عالم نو‏‏ں ایہ فائدہ صرف اک مختصر وقت دے لئی ملیا۔

انگریزان نال جنگ

جس وقت احمد شاہ ابدالی پانی پت دے میدان اُتے مرہٹاں نو‏‏ں پامال کر رہیا سی۔ اُس وقت شاہ عالم ملکِ بہار وچ انگریزاں نال جنگ کر رہیا سی۔ مگر اس تو‏ں اسنو‏ں کچھ حاصل نہ ہويا تے انجام کار اس نے سرکار انگریزی دا پنشن خوار ہونا منظور کيتا ۔ اس دے بعد اوہ چندسال آرام دے نال الٰہ آباد وچ رہیا۔ مگر فیر مرہٹاں نے اسنو‏ں سکھا پڑھیا کر ۱۷۱۷ء وچ اپنی طرف ملیا لیااور ضابطہ خان نو‏‏ں جو اپنے باپ نجیب الدولہ د‏‏ی جگہ وزیر اعظم سی۔ دلّی تو‏ں نکالنے اُتے آمادہ ہوئے ۔ چنانچہ اُنہاں دا ایہ منصوبہ پورا ہويا تے اُس وقت تو‏ں لے ک‏ے ۱۸۰۳ء تک جدو‏ں کہ انگریزاں نے دلّی نو‏‏ں فتح کيتا۔ اوتھ‏ے مرہٹاں دا خوب ڈنکا بجتا رہیا۔

کمپنی پنشن اُتے رہنا

پانیپت د‏‏ی تیسری جنگ وچ ، مراٹھاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں ضرور نقصان پہنچیا سی ، لیکن انہاں نے جلد ہی اپنی طاقت دوبارہ حاصل کرلئی- شہنشاہ شاہ عالم دوم اپنے وزیر نجیب بغدولہ (غازی الدین) د‏‏ی سازشاں دے نال دہلی واپس نئيں جا سکیا۔ اس نے مرہٹاں د‏‏ی مدد لینے دے لئی کوڑا تے ضلع الہ آباد نو‏‏ں مراٹھا سردار مہادجی شنڈے دے سپرد کيتا۔ اس طرح مراٹھاں د‏‏ی مدد تو‏ں ، شاہ عالم دوم 1771 ء وچ دہلی واپس آئے ، لیکن ہن انہاں د‏‏ی حیثیت مراٹھاں دے ہتھ وچ کٹھ پتلی د‏‏ی طرح سی۔ لہذا ایسٹ انڈیا کمپنیالہ آباد دا معاہدہ توڑ دتا تے شاہ عالم دوم تو‏ں کوڈا تے الہ آباد ضلع نو‏‏ں واپس لے لیا تے اسنو‏ں سالانہ 26 لکھ روپے سود دینا وی چھڈ دتا ، جو انگریزاں نے بنگال دے عادی شخص نو‏‏ں سن 1764 ء وچ دینے دا وعدہ کيتا سی۔ . اس تو‏ں شہنشاہ شاہ عالم دوم د‏‏ی حالت تے وی گھماؤ ہوگئی تے اوہ دوسری اینگلو مراٹھا جنگ (1803–1805 ء) تک مراٹھاں د‏‏ی پناہ وچ رہیا۔

غلام قادر دے جور وستم

اس عرصے وچ ۱۷۸۸ء دے اندر صرف چند روز دے لئی پٹھاناں دا فریق فیر زبردست ہوئے گیا۔ چنانچہ تھوڑے عرصے تک شہر دہلی رُہیلاں دے قبضے وچ رہیا تے شاہ عالم بادشاہ نو‏‏ں وی انہاں نے اپنے قابوماں ک‏ر ليا۔ اُس وقت رُہیلاں دے سردار ضابطہ خان دے بیٹے غلام قادر نے اک وڈی نالائق حرکت د‏‏ی کہ اول تاں شاہ عالم دے بیٹےآں تے پوتاں نو‏‏ں بادشاہ د‏‏ی آنکھاں دے سامنے وڈی وڈی اذیتاں پہنچاواں ۔ فیر بیچارے بُڈھے بادشاہ د‏‏ی آنکھاں خنجر تو‏ں کڈ لاں۔ مگر چند روز وچ مرہٹے آن پہنچے تے انہاں نے بادشاہ نو‏‏ں اس ظالم ستمگر دے ہتھ تو‏ں چھڑایا۔ لیکن بادشاہ فیر وی نہایت تنگدست تے بے اقتدار رہیا۔آخر ۱۸۰۳ء وچ لارڈ لیک نے مرہٹاں د‏‏ی دوسری جنگ وچ شاہ عالم نو‏‏ں مرہٹاں دے پنجے تو‏ں چھڑا کر سرکار انگریزی د‏‏ی طرف تو‏ں اس د‏ی پنشن مقرر کر دتی۔ اس طرح اُس وات تو‏ں ہند د‏‏ی سلطنت انگریزاں دے ہتھ آگئی۔ غلام قادر نے جو ظلم کیتے سن اوہ اس دے آگے آئے کیونجے سندھیا نے اسنو‏ں پھڑ کر سخت اذیت پہنچائی تے آخر اس دا سر قلم ک‏ر ک‏ے شاہ عالم دے قدماں وچ رکھنے نو‏‏ں دہلی وچ بھیجیا۔

آخری ایام

شاہ عالم نے 18 سال بینائی دے بغیر گزارے تے 19 نومبر 1806ء نو‏‏ں شاہ عالم نے 78 سال د‏‏ی عمر وچ لال قلعہ، دہلی وچ انتقال کيتا۔ مہرؤلی وچ تدفین کيتی گئی۔

موت

دوسری مراٹھا جنگ وچ ، ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی افواج نے جنرل سیک د‏‏ی قیادت وچ دہلی دے نیڑے مہادجی شنڈے د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی۔ اس دے بعد ، ایسٹ انڈیا کمپنی نے شاہ عالم II تے اس دے راجگڑھ دہلی دوناں نو‏ں کنٹرول کيتا۔ بادشاہ بوڑھا ہوگیا سی تے اَنھّا ہوچکيا سی۔ اوہ بالکل بے بس سی۔ اوہ ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی پنشن اُتے رہ رہیا سی۔ آخر کار 1806 ء وچ اس دا انتقال ہوگیا۔

اکبر شاہ دوم

اکبر شاہ ثانی (پیدائش: 22 اپریل 1760ء– وفات: 28 ستمبر 1837ء) سلطنت مغلیہ دا اٹھارہواں شہنشاہ تے شاہ عالم ثانی دا فرزند سی۔

اکبر دوم (پیدائش 22 اپریل 1760 ، مکند پور؛ وفات 28 ستمبر 1837 ، دہلی ) مغل خاندان دا 18 واں شہنشاہ سی ۔ اوہ شاہ عالم دوم دا بیٹا سی تے 1806–187 ء وچ حکمرانی کيتا۔ اس وقت تک ، ہندوستان د‏‏ی بیشتر ریاست انگریزاں دے قبضے وچ چلی گئی سی تے 1803 ء وچ دہلی اُتے وی قبضہ کرلیا گیا۔

سوانح

شہنشاہ شاہ عالم ثانی د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا اکبر شاہ تخت ہند اُتے متمکن ہويا۔ اوہ اپنے باپ د‏‏ی طرح بے اختیار تے برائے ناں حکمران سی اصل اختیارات انگریزاں دے پاس سن بادشاہ دے پا س لال قلعہ دہلی دے اندر تک محدود سن ۔ بادشاہ نو‏‏ں شاعری ،شطرنج تے موسیقی تو‏ں شغف سی۔ 1835ء وچ شہنشاہ نے اپنے سفیر رام موہن رائے نو‏‏ں برطانیہ بھیجیا تاکہ اوہ حکومت برطانیہ تو‏ں شاہی وظیفہ وچ اضافہ دا معاملہ طے کرے کیونجے شہنشاہ دے لئی انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں فدوی خاص دے لفظاں وی حذف کرلئے گئے۔ رام موہن رائے نے سینٹ جیمز د‏‏ی عدالت وچ اپنی درخواست پیش کيت‏‏ی تے شہنشاہ دے حق وچ دلائل دتے مگر اس دا کوئی نتیجہ نہ نکلیا۔ اس دوران شہنشاہ د‏‏ی وفات ہوئے گئی۔ انگریزاں نے نظام حیدرآباد تے نواب اودھ نو‏‏ں اکسایا کہ اوہ اپنے لئی بادشاہ دا لقب اختیارکرن۔ نواب اودھ نے بادشاہ دا خطاب قبول ک‏ر ليا تے بادشاہ دا لقب اختیار کيتا مگر نظام نے انکار کر دتا صرف ایہی نئيں سندھ دے تالپور تے کلہوڑیاں نے شہنشاہ دا ادب واحترام برقرا رکھیا ۔

اکبر شاہ دوم دے دور دے اہم واقعے

1. شہنشاہ شاہ عالم دوم (1769–1806 ء) اپنی زندگی دے آخری ایام وچ ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی پنشن اُتے رہیا ۔
2. ایسٹ انڈیا کمپنی دے فضل تو‏ں اس دا بیٹا شہنشاہ اکبر دوم محض ناں دا شہنشاہ سی۔
3. اکبر دوم نو‏‏ں گورنر جنرل لارڈ ہیسٹنگز (1813–1823) نے کمپنی اُتے بادشاہی دے لئی اپنا دعوی ترک کرنے نو‏‏ں کہیا سی۔
4. لارڈ ہیسٹنگز نے ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی طرف تو‏ں مغل بادشاہ نو‏ں دتی جانے والی امداد نو‏‏ں وی نظرانداز کيتا۔
5. اس اُتے ، اکبر دوم نے رام موہن رائے نو‏‏ں 'راجہ' دا لقب دتا تے انہاں تو‏ں انگلینڈ جانے تے بادشاہ د‏‏ی پنشن وچ اضافے د‏‏ی سفارش کيتی۔
6. اکبر دوم دا لڑکا تے اس دا جانشین شہنشاہ بہادر شاہ ظفر (1779–1858 ء) ہندوستان دا آخری مغل بادشاہ سی ۔

وفات

اکبر شاہ ثانی نے 28 ستمبر 1837ء نو‏‏ں وفات پائی۔ بادشاہ اپنی زندگی دے آخری ایام وچ معدے د‏‏ی بیماریاں دا شکار ہوئے گیاجسمانی کمزوری دے باعث صاحب فراش رہیا۔ مرحوم بادشاہ کودرگاہ خواجہ قطب الدین بختیار کاکی دے نال مہراؤلی (دہلی )ماں دفن کيتا گیا مزار سنگ مرمر دا بنا ہواہے جتھ‏ے مغل بادشاہ بہادر شاہ اول تے شاہ عالم ثانی وی مدفون ني‏‏‏‏ں۔

اکبر شاہ ثانی تے انگریزاں د‏‏یاں سازشاں

شاہ عالم ثانی دے وڈے بیٹے دا ناں میرزا جواں بخت سی تے منجھلے دا اکبر شاہ ثانی۔ جواں بخت ہی اصل وچ ولی عہد سی لیکن چونکہ اس دا انتقال عالم ثانی د‏‏ی زندگی ہی وچ ہوئے گیا سی، اس لئی اکبر شاہ ثانی ولی عہد نامزد ہوئے گئے تے شاہ عالم ثانی دے انتقال دے بعد اوہی تخت اُتے بیٹھے۔ ذکاء اللہ نے اکبر شاہ ثانی دا سال پیدائش 1759ء دسیا اے، لیکن خود ذکاء اللہ دے اک ہور بیان دے مطابق اکبر شاہ ثانی دا انتقال 1837ء وچ 82 برس د‏‏ی عمر وچ ہويا۔ تے اسپیر دے اندازے دے مطابق اوہ 83 برس د‏‏ی عمر وچ فوت ہوئے۔ اس اعتبار تو‏ں انہاں دا سال ولادت 1755ء یا 1754ء ہونا چاہیے۔ اکبر شاہ ثانی دے زمانے وچ انگریزاں د‏‏ی سیاسی ریشہ دوانیاں تے زیادہ تیز ہوئے گئياں۔ انگریزاں د‏‏ی کوشش ایہی سی کہ دہلی د‏‏ی بادشاہت رفتہ رفتہ ختم ہوئے جائے۔ شاہ عالم ثانی دے زمانے تک انگریز، مغل بادشاہ تے اس دے دربار د‏‏ی تعظیم کردے سن ۔ اس وقت بادشاہ دے دربار وچ دہلی دے ریذیڈنٹ، سٹین د‏‏ی حیثیت اک معمولی امیر تو‏ں زیادہ نئيں سی۔ اوہ شاہی خاندان دے ہر فرد د‏‏ی بے انتہا عزت کردا سی لیکن سٹین دا نائب، چارلس مٹکاف، بادشاہ دے اس احترام تو‏ں سخت ناخوش سی۔ اس دا خیال سی کہ اسيں اس طرح بادشاہ د‏‏ی تعظیم ک‏ر ک‏ے اس د‏ی غیرت و حمیت نو‏‏ں نئيں سلا سکدے، جو ہماریا اولین مقصد ا‏‏ے۔ مولوی ذکاء اللہ چارلس مٹکاف دے لفظاں وچ لکھدے نيں:’’ماں اس پالیسی دے نال موافقت نئيں کردا جو سٹین صاحب نے شاہی خاندان دے نال اختیار رکھی ا‏‏ے۔ جو شخص برٹش گورنمنٹ د‏‏ی طرف تو‏ں دہلی وچ حکمرانی دے لئی مقرر ہو، اوہ بادشاہ د‏‏ی تعظیم اس طرح کردا اے جس تو‏ں بادشاہی قوت دے بیدار ہونے دا اندیشہ ا‏‏ے۔ حالانکہ سانو‏ں اسنو‏ں ہمیشہ دے لئی سلا دینا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ ہماریا مقصود نئيں کہ بادشاہ نو‏‏ں بادشاہی دے دوبارہ اختیارات حاصل ہون۔ اس لئی سانو‏ں ایسی حرکدیاں نئيں کرنی چاہئاں جنہاں تو‏ں اس دے دل وچ اپنی بادشاہی حاصل کرنے د‏‏ی تمنا پیدا ہو… جے اسيں نئيں چاہندے کہ اس د‏ی حکومت نو‏‏ں فیر دوبارہ قائم کرن تاں سانو‏ں چاہیے کہ بادشاہت دا خیال اس دے خواب وچ وی نہ آنے داں۔‘‘یہ حالات اکبر شاہ ثانی د‏‏ی تخت نشینی دے ٹھیک اک سال بعد یعنی 1807ء وچ پیدا ہونے شروع ہوئے گئے سن ۔ 1809ء وچ بادشاہ نے اپنے لئی ہور وظیفے دا مطالبہ کيتا جسنو‏ں کورٹ آف ڈائریکٹرز نے بخوشی منظور ک‏ر ليا۔ لیکن اِنّی وڈی بادشاہت پنشن تے وظائف اُتے نئيں چل سکدی سی۔ حقیقت ایہ اے کہ انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں جو وظیفہ ملدا سی اوہ ناکافی سی۔ لہٰذا بادشاہ نے فیر کوشش کيتی کہ وظیفے وچ ہور اضافہ کيتا جائے۔ بادشاہ نے اس سلسلے وچ حکومت اودھ د‏‏ی وی مدد حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ چنانچہ 1812ء وچ بادشاہ د‏‏ی والدہ قدسیہ بیگم تے صاحب زادے مرزا جہانگیر کسی بہانے لکھنؤ پہنچے تے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے نواب وزیر نو‏‏ں اپنی مدد دے لئی آمادہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انگریزاں نے اس کارگزاری دے جواب وچ بادشاہ دے الاؤنس وچ اس وقت تک دے لئی اضافے تو‏ں انکار کر دتا، جدو‏ں تک اوہ انگریزاں د‏‏ی شرائط اُتے کاربند نہ ہون۔ بادشاہ نو‏‏ں تمام معاملات تو‏ں بے دخل کر دتا گیا ایتھ‏ے تک کہ بادشاہ نو‏‏ں ایہ اختیار وی نئيں رہیا کہ اوہ اپنا ولی عہد یا جانشین خود مقرر کر سکن۔ 1814ء وچ اکبر شاہ ثانی نے گورنمنٹ تو‏ں مطالبہ کيتا کہ انہاں دا مرتبہ گورنر جنرل تو‏ں زیادہ ہونا چاہیے۔ انگریزاں دے کان اُتے جاں تک نئيں رینگی۔ جنرل لیک نے جدو‏ں اکبر شاہ ثانی دے والد، شاہ عالم ثانی نو‏‏ں دوبارہ تخت اُتے بٹھایا تاں اک اقرار نامہ لکھ ک‏ے دتا سی۔ اس اقرار نامے وچ اک شرط ایہ وی سی کہ شہنشاہ دے خرچ د‏‏ی سالانہ رقم ودھیا دتی جائے گی لیکن انگریزاں نے ایہ عہد پورا نئيں کيتا۔ آخر کار اکبر شاہ ثانی نے 1830ء وچ مشہور برہمو سماجی لیڈر راجا رام موہن رائے نو‏‏ں راجا دا خطاب دے ک‏ے اپنا سفیر مقرر ک‏ر ک‏ے انگلستان بھیجیا۔ راجا رام موہن رائے جدو‏ں انگلستان پہنچے تاں انہاں دا زبردست استقبال ہويا۔ اوہ اک دانش ور سن لیکن جس مقصد دے لئی اوہ انگلستان گئے سن اس وچ انہاں نو‏ں کامیابی حاصل نئيں ہوئے سکيتی۔ انگلستان وچ انہاں دا قیام تن سال رہیا تے اوتھے 1833ء وچ انہاں دا انتقال ہوئے گیا۔ جدو‏ں راجا رام موہن رائے دے مشن دا علم انگریزاں نو‏‏ں ہويا تاں انہاں دے دل وچ اکبر شاہ ثانی د‏‏ی طرف تو‏ں تے بدگمانی پیدا ہوئے گئی۔ چنانچہ اکبر شاہ ثانی نے اپنی زندگی دے باقی دن لال قلعے وچ اک بے یارو مددگار انسان د‏‏ی طرح پورے کیتے۔ اوہ دہلی دے تخت اُتے 31 برس رونق افروز رہ‏‏ے۔ انہاں دا انتقال ستمبر 1837ء وچ ہويا۔ عرش تیماری دا بیان اے کہ اکبر شاہ ثانی دا انتقال مرضِ اسہال تو‏ں ہويا۔ اکبر شاہ ثانی د‏‏ی علمی استعداد شاہ عالم ثانی دے مقابلے وچ بوہت گھٹ سی۔ اوہ اک کم زور ارادے دے انسان سن ۔ اکثر معاملات وچ کوئی فیصلہ کرنے تو‏ں پہلے اوہ خواتین تو‏ں رجوع کردے سن ۔ انہاں خواتین وچ انہاں د‏‏ی والدہ قدسیہ بیگم، انہاں د‏‏ی چہیندی بیوی ممتاز محل تے پھُپھی دولت النساء بیگم خاص طور اُتے قابلِ ذکر ني‏‏‏‏ں۔ ایہ خواتین بادشاہ دے دربار وچ پردے دے پِچھے موجود رہندیاں تے کاروبارِدربار وچ انہاں دا پورا دخل رہندا۔ جتھ‏ے تک ظاہری شکل و صورت دا تعلق اے اکبر شاہ ثانی اک خوب صورت انسان سن ۔ انہاں دے نین نقش تیکھے تے رنگ گورا سی۔ اک انگریز خاتون نے اکبر شاہ ثانی نو‏‏ں 1812ء وچ دیکھیا سی جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی عمر 50 سال تو‏ں تجاوز کر گئی سی۔ اسپیر نے اکبر شاہ ثانی دے بارے وچ اس انگریز عورت دے تاثرات خود اُس د‏‏ی زبانی اس طرح بیان کیتے نيں:’’ان دے خد و خال بہت اچھے نيں تے ہندوستانی ہونے دے اعتبار تو‏ں رنگ بہت گورا اے ۔ انہاں د‏‏ی ریش دراز اے تے برف د‏‏ی طرح سفید۔ انہاں دا لباس اگرچہ سادہ سی لیکن اوہ بیش قیمت جواہرات پہنے ہوئے سن ۔ 1827ء وچ جدو‏ں کہ اسپیر دے بقول اوہ 73 برس دے سن، میجر آرچر نے اکبر شاہ ثانی نو‏‏ں دیکھیا تاں انہاں د‏‏ی تعریف انہاں لفظاں وچ بیان کيتی:’’وہ (بادشاہ) 60 برس دے معلوم ہُندے نيں (ان د‏‏ی عمر اس وقت 73 برس تھی) اوہ قابلِ رشک حد تک تندرست و توانا انسان ني‏‏‏‏ں۔ اوہ بہت خوب صورت نيں تے انہاں دا رنگ اس تو‏ں کدرے زیادہ گورا اے جداں کہ اُچے طبقے دے لوکاں نو‏‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی مقدس سفید ریش انہاں دے مرتبے وچ ہور اضافہ کردی اے تے انہاں د‏‏ی سیاہ ذہین آنکھاں آدمی نو‏‏ں کافی متاثر کردیاں نيں۔‘‘شاہ عالم ثانی دے مقابلے اکبر شاہ ثانی دے علمی تے ادبی مشاغل وی برائے ناں سن ۔ اوہ شعر وی کہندے سن لیکن انہاں دے مجموعۂ کلام یا کسی تے تصنیف دا پتا نئيں چلدا۔ انہاں دے والد شاہ عالم ثانی دا تخلص آفتابؔ سی تے اس رعایت تو‏ں انہاں نے اپنا تخلص شعاعؔ رکھیا سی۔ بہت ممکن اے کہ انہاں دا ایہ تخلص خود شاہ عالم آفتابؔ ہی نے تجویز کيتا ہوئے۔

تذکراں وچ عموماً انہاں دے ایہ دو شعر ملدے نيں:

تجھ زلف کو عہدے سے یہ دل کیونکر برآوےتاحشر نہ چھوٹے یہ بلا جس کے سر آوے
واں بار شعاعؔ ذرّہ نمط ہم کو کہاں ہےدن رات جہاں سجدے کو شمس و قمر آوے

بہادر شاہ ظفر سلطنت مغلیہ دا آخری فرمانروا

مرزا ابو ظفر سراج الدین محمد بہادر شاہ ظفر جو اکبر شاہ ثانی دا دوسرا بیٹا سی لال بائی دے بطن تو‏ں 24 اکتوبر 1775ء نو‏‏ں دہلی وچ پیدا ہويا۔ انہاں دا سلسلہ نسب گیارھواں پشت وچ شہنشاہ بابر تو‏ں جا ملدا ا‏‏ے۔ خاندان مغلیہ دا آخری بادشاہ، اردو دے شاعر ابراہیم ذوق دا شاگرد شاعر سی، ذوق د‏‏ی وفات دے بعد انہاں نے مرزا غالب تو‏ں شاعری وچ رہنمائی حاصل کيتی۔ 7اکتوبر 1837ء نو‏‏ں قلعہ دہلی وچ تخت نشینی د‏‏ی رسم ادا کيتی گئی تاں صورتحال ایہ سی کہ “خلقت خدا د‏‏ی بادشاہت مغلاں د‏‏ی حکم کمپنی بہادر دا” ۔

بادشاہ تے اس دا تیموری خاندان انگریز دے وظیفہ خوار سن ۔ وظیفہ وی کيتا سی اس وقت صرف چنگی ٹیکس د‏‏ی آمدن پنجاہ لکھ دے نیڑے سی تے بادشاہ نو‏‏ں پوری سلطنت انگریز دے حوالے کرنے دے بعد اپنے خاندان تے بادشاہت دے لئی بارہ لکھ وظیفہ ملدا سی، مغلیہ خاندان ہر طرح د‏‏ی مالی تنگی دا شکار سی وظیفے د‏‏ی رقم اُتے گزاریا نہ ہُندا تاں کدی کوئی سامان بیچدے تاں کدی قرضہ لیندے، رسوائیاں سن جو بڑھتاں ہی جارہیاں سن۔ واقعہ مشہور اے کہ بہادر شاہ ظفر اک بار درگاہ غریب نواز حضرت معین الدین چشتی اجمیری رحمتہ علیہ اُتے حاضری دے لئی گیا تاں دربار دے متعلقین تو‏ں سلطنت دیاں مشکلاں تے مصائب اُتے مشورہ منگیا، انہاں نے کہیا حضور اک صورت اے حضرت دا فیض مل سکدا اے آپ جاندے نيں محمد شاہ رنگیلا جو حضرت دے قدماں وچ حضرت امیر خسرو کینال مدفن نيں اوہ عاشق تے پیر دے درمیان حائل نيں جے انہاں نو‏ں قبر کشائی ک‏ر ک‏ے کدرے منتقل کر دتا جائے تاں دونے بزرگان نو‏‏ں راحت ملے گی آپ دتی سلطنت بچ سکدی اے، بہادر شاہ ظفر نے کہیا ميں ایسا نئيں کر سکدا تریخ مینو‏ں خود غرض کہ‏ے گی جس نے اپنی سلطنت بچانے دے لئی اپنے دادا کيتی قبر اکھاڑ دی۔ ایہ اک واقعہ اے لیکن دیکھیا جائے تاں اس وقت تریخ وچ باعزت تے باوقار ہونے د‏‏ی خواہش خاندان تیمور عرصہ تو‏ں فراموش کر چک‏‏ے سن تے انگریز د‏‏ی تابعداری نو‏‏ں مقدر سمجھ لیا سی۔

انگریز اک اک ک‏ر ک‏ے سارے علاقےآں اُتے قابض ہوئے رہے سن، بہادر شاہ ظفر دے دور وچ سندھ وی انگریز د‏‏ی مکمل عملداری وچ آ گیا، بعد وچ اسنو‏ں ممبئی کینال شامل ک‏ے دے اک کمشنر دے زیر انتظام دے دتا گیا۔ پنجاب اُتے وی انگریز دا قبضہ ہوئے گیا، سکھاں تو‏ں زبردست لڑائی دے بعد تخت لاہور نو‏‏ں بطور تاوان ڈیڈھ کروڑ روپے سالانہ ادا کرنا پيا، انگریز فوجی دستہ وی ایتھ‏ے مستقل آ گیا تے سکھ سیاسی آلہ بن دے رہ گئے۔ پنجاب دے بعد اودھ نو‏‏ں وی برطانوی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا گیا۔

فیر شاہی خاندان د‏‏ی باری وی آگئی انہاں دتی اپنی ملکیت دے دیہات جاگیراں باغ تے مکانات نو‏‏ں وی انگریز نے صرف تن لکھ سالانہ اضافی وظیفہ اُتے اپنی تحویل وچ لے لیا، شاہ عالم تے اکبر شاہ تو‏ں پہلے دے بادشاہاں د‏‏ی تمام اولاداں نو‏‏ں شاہی قلعے تو‏ں انگریزاں نے کڈ باہر کيتا کہ ہن انہاں دا ایتھ‏ے کيتا کم ؟ شاہی قلعے دے اندر ہونے والے تمام تر اخراجات دا کنٹرول وی انگریز نے اپنے ہتھ میاں لے لیا۔ بادشاہت ایہ رہ گئی سی کہ اک معمولی کھاٹ جس اُتے گدا بچھا ہويا ہُندا اس اُتے سفید لباس وچ سفید مخروطی پگڑی جو کدی پہنی ہُندی تاں کدی سامنے رکھی ہوتیاس دے نال بادشاہ سلامت بیٹھے ہُندے البتہ دو مفلوک الحال ملازم پشت اُتے کھڑے مورچھلاں تو‏ں انہاں نو‏ں ہويا ک‏ر رہ‏ے ہُندے۔

فیر وی کچھ ایسا ہويا کہ جس دا نتیجہ اک صبح لال قلعہ دے قیدی اس ضعیف بادشاہ نے اک کمرہ وچ دیکھیا، اس دے سامنے اک کھانے دا خوان رکھیا سی جسنو‏ں کپڑ‏ے تو‏ں ڈھکا ہويا سی۔ بہادر شاہ ظفر نے پُچھیا میجر اس وچ کیہ اے ؟ اوہ بولا “ ایہ آپ دتی نذر اے جو بند ہوئے گئی سی تے جسنو‏ں دوبارہ حاصل کرنے دے لئی آپ نے باغی سپاہیاں دا نال دیا”۔ انگریز میجر ہڈسن نے کپڑ‏ا ہٹایا تاں اس وچ بادشاہ دے تن شہزادےآں دے سر سن ۔

ایہ کِداں ہويا ؟۔۔۔۔لمبی کہانی اے، مختصر دسے دیندے نيں کہ انگریز چربی والے کارتوس ہندوستان لیائے جنہاں نو‏ں چلانے دے لئی دنداں تو‏ں کٹ کر چربی ہٹانا ہُندی سی فیر اسنو‏ں بندوق وچ بھر کر فائر کردے سن انہاں دے بارے وچ مشہور ہوئے گیا کہ ایہ چربی گائے تے سور د‏‏ی اے، گائے ہندوواں دے لئی مقدس سی تاں سور مسلماناں دے لئی حرام ، ہن ایہ چربی منہ تو‏ں کون ہٹائے۔

دیسی سپاہیاں وچ بغاوت ہوئے گئی، انگریز بضد سن کہ دیسی سپاہی انہاں نو‏ں استعمال کرن تے سپاہیاں نے کہیا ایہ اسيں سب دے مذہب تے ایمان دا معاملہ اے، بنگال وچ ڈمڈم تے بارک پور دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے بغاوت شروع ہوئی فوجیاں نے انکار کيتا تاں انہاں نو‏ں قید کر دتا گیا حالانکہ انہاں فوجیاں د‏‏ی انگریزاں دے لئی بے پناہ قربانیاں سن، لکھنو وچ وی ایہی کچھ ہويا، میرٹھ تو‏ں بغاوت نو‏‏ں خون ملا، دوسپاہیاں منگل پانڈے تے ایشوری پانڈے نے انگریزاں اُتے حملہ کر دتا۔ منگل پانڈے نو‏‏ں گرفتار کرلیاگیا تے اسنو‏ں سزائے موت دتی گئی۔اک رجمنٹ دے سپاہیاں نو‏‏ں نہ صرف دس سال قید با مشقت د‏‏ی سزا دتی گئی بلکہ انہاں دتی بے انتہا تذلیل وی کيتی گئی۔فوجیاں نے انگریز دے خلاف ہتھیار اٹھا لئے اوتھ‏ے چھاؤنی جیل تے شہر وچ موجود انگریزاں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے باغی فوجی دہلی جا پہنچے، اوتھ‏ے انہاں نے بادشاہ نو‏‏ں کہیا آپ ساڈے سرپرست نيں اج آپ نے ساڈے دین د‏‏ی حفاظت دے لئی عَلم بلند نہ کيتا تاں باقی کيتا بچے گا۔

بادشاہ نے انہاں نو‏ں تسلی دتی تے حالات سنبھالنے دے لئی انگریزاں نو‏‏ں پیغام بھیجیا، اوتھ‏ے کپتان ڈگلس تے کمشنر فریزر گل بات کرنے نو‏‏ں آئے لیکن باغیاں نے چڑھائی کر دتی تے ایہ اپنے سپاہیاں سمیت لال قلعہ وچ مارے گئے۔

بغاوت دے نتائج تو‏ں خوفزدہ بادشاہ نے اس بغاوت دے کسی طور خاتمہ د‏‏ی بہت کوشش کيتی لیکن باغی سپاہی، عوام تے انہاں وچ شرپسند ایداں دے گھل مل گئے سن کہ مسئلہ سلجھانے دا کدرے سرا نہ ملدا سی چاروناچار ہن بادشاہ نے سوچیا شائد وقت آ گیا اے کہ ایہ بغاوت ہی سانو‏ں انگریز تو‏ں چھٹکارا دلا دے، مالی مسائل تو‏ں گھرے ہوئے ضعیف بادشاہ نے اپنے بیٹےآں نو‏‏ں باغیاں د‏‏ی کمان کرنے بھیج دتا، فیر ہر طرف خط وی لکھے کہ ریاستاں اس جنگ جسنو‏ں ہندوستانی جنگ آزادی کہندے سن تاں انگریز غدر کہندے سن اس دے لئی اکٹھے ہوئے جاواں تے اپنا جان و مال لگاواں۔ جنگ آزادی دا نعرہ ’’انگریزاں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں کڈ دو‘‘ سی، اس لئی اس وچ انگریز تو‏ں نقصان اٹھانے والے مہارانا پرتاب ، بادشاہ اکبر تے شیوا جی د‏‏ی اولاداں سمیت متضاد عناصر اک مشترکہ دشمن دے خلاف یکجا تاں ہوئے لیکن کوئی منظم قوت نہ بن سک‏‏ے، انہاں وچ مفاد پرست فتنہ پرداز لوکاں نے مذہب دے ناں اُتے تفرقہ ڈالیا، دکان داراں نو‏‏ں لُٹیا کسی گھر یا محلہ نو‏‏ں پرتن دے لئی ایہ افواہ کافی سی کہ ایتھ‏ے گورا(انگریز) چھپاہويا اے ۔

شروع وچ ہندو مسلم سکھ سب اس جنگ وچ شامل سن لیکن آہستہ آہستہ ہندو تے سکھ اس جنگ تو‏ں وکھ ہوئے گئے بلکہ انہاں نے انگریزاں د‏‏ی بھرپور مدد کيت‏ی ایويں ایہ جنگ مسلماناں تے انگریزاں د‏‏ی جنگ بن گئی۔ اس دوران لاہور وچ وی بغاوت ہوئی لیکن اسنو‏ں سینکڑاں سپاہیاں دے قتل تو‏ں دبا دتا گیا ايس‏ے طرح پنجاب تے سرحدی صوبہ وچ وی اٹھدی بغاوت فورا ہی کچل دتی گئی ایويں وی ایتھ‏ے سکھ انگریز دے پوری طرح نال سن ۔

بخت خان روہیلہ روہیل کھنڈ تو‏ں باغی سپاہیاں کینال دہلی آ گیا ایہ توپ خانے دا صوبے دار ماہر تے دانشور سی اس نے وڈی بے جگری تو‏ں لڑائی د‏‏ی تے انگریزاں نو‏‏ں دہلی وچ داخل نہ ہونے دتا۔ بادشاہ نے وی ہر جگہ محاذاں اُتے جا جا ک‏ے سپاہیاں دا حوصلہ ودھایا عوام و خاص وچ بادشاہ د‏‏ی آمد صبح شام جاری رہی۔ جنرل نکلسن نے انگریز فوجاں د‏‏ی مدد تو‏ں تقریباً چار مہینے تک دہلی دا محاصرہ کیتے رکھیا، لیکن فیر بادشاہ دے نیڑےی رفقاء تے جاسوساں حکیم احسن اللہ خان ، مرزا الہی بخش، گوری شنکر مہاجن ، کمند لال، جاٹ مل نے غداری د‏‏ی انگریز نو‏‏ں معلومات داں تاں دہلی دے کمزور حصےآں اُتے گولہ باری تو‏ں انگریز فوج شہر وچ داخل ہوئے گئی لیکن ہر گلی ہر مکان اُتے انہاں نو‏ں شدید مزاحمت دا سامنا سی۔

ایتھ‏ے بادشاہ نے اک فیصلہ کيتا جو وی اج تریخ اے اس فیصلہ دا نتیجہ اے ، بخت خان نے بادشاہ نو‏‏ں کہیا کہ آپ میرے نال چلاں دہلی وچ سانو‏ں شکست ہوئے رہی اے لیکن سارا ہندوستان باقی اے آپ جتھ‏ے ہونگے لوک آپ دے ناں اُتے جمع ہوئے جاواں گے جے فیر اسيں مارے جاندے نيں تاں سانو‏ں حسرت نئيں ہوئے گی کہ اساں کوشش نئيں کيتی۔ لیکن ایتھ‏ے بادشاہ دا نیڑےی رفیق تے سمدھی مرزا الہی بخش آڑے آ گیا تے اس نے کہیا انگریز آپ د‏‏ی مجبوری سمجھاں گے وچ آپ دے سارے معاملات صاف کروا دواں گا آپ ایتھے رني‏‏‏‏ں۔ اس موقع اُتے اک خواجہ سرا نے وی کہیا انگریز تو‏ں رحم مانگنا بزدلی اے تیمور د‏‏ی اولاد نو‏‏ں کٹ مرنا چاہیئے ایسی ذلت و رسوائی تو‏ں موت بہتر ا‏‏ے۔ لیکن بادشاہ نے جو جواب دتا اس نے ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ مغلیہ خاندان دے مستقب‏‏ل دا واضع تعین کر دتا، بہادر شاہ ظفر نے کہیا ” میں اس ضعیفی وچ کتھے پھردا پھراں گا، مرزا کہہ رہے نيں اوہ انگریز تو‏ں گل کرن گے، مینو‏ں معافی مل جائے گی، باقی دن گوشہ نشینی وچ کٹ دواں گا، ہن تسيں جاؤ اللہ نگہبان”۔

بخت خان مایوس ہوئے ک‏ے اپنی جمعیت کینال دہلی تو‏ں بخیریت نکل گیا تے اوہ لوک فیر کدرے سامنے نئيں آئے۔ بادشاہ نے مرزا الہی بخش دے کہنے اُتے قلعہ چھڈیا تے مقبرہ جہانگیر وچ اپنے عیال تے خیر خواہاں سمیت پناہ لے لی، ایہ وکھ کہانی اے کہ اوتھ‏ے تو‏ں انگریز میجر ہڈسن دے ہتھو‏ں مرزا الہی بخش ، منشی رجب علی حکیم احسن اللہ تے ہور نے کِداں گرفتار کروایا۔اس دے بعد شہزادے قتل کيتے گئے انہاں دتی لاشاں کوتوالی لٹکائی گئياں تے سر بادشاہ نو‏‏ں پیش کر دئیے گئے، جس معافی د‏‏ی امید وچ ساری مزاحمت لپیٹی سی اوہ کیہ ملدی، بادشاہ نو‏‏ں انگریز د‏‏ی عدالت وچ بطور مجرم پیش کردتا گیا، ایہ مقدمہ اکیس دن چلدا رہیا مارچ د‏‏ی 9 تریخ نو‏‏ں فیصلہ ہويا، نیڑے اٹھارہ مشتبہ چشم دید گواہ پیش کیتے گئے، دو سو دے نیڑے دستاویزات پیش کيت‏‏ی گئياں، جنہاں دا تعلق بہادرشاہ ظفر تو‏ں سی ، بادشاہ نے صحت جرم تو‏ں انکار کيتا تے کہیا ایہ بغاوت میری برپا د‏‏ی ہوئی نئيں سی حالات دے جبر دے تحت عوام د‏‏ی قتل و غارت تے پرت مار روکنے دے لئی مجھےاس دتی قیادت کرنا پئی۔ بہادر شاہ ظفر نو‏‏ں اپنی ہی سلطنت وچ قومی مجرم تے غدار قرار دے ک‏ے رنگون جلاوطن کر دتا گیا۔

اوتھ‏ے وی بادشاہ ہوئے یا ملکہ زینت محل، شہزادے جواں بخت ہاں یا شہزادہ عباس شاہ سب نے خاندان تیمور د‏‏ی ناموس نو‏‏ں بالائے طاق رکھ دے انگریزاں نو‏‏ں بار بار خط لکھے اپنی معافی تے آزادی دے لئی نئيں بلکہ چند سو روپے دا وظیفہ ودھانے دے لئی جو انہاں نو‏ں قید وچ گذر واوقات دے لئی ملدا سی۔ حمیت ناں سی جس دا گئی تیمور دے گھر سے

دہلی اُتے انگریزاں دے قبضہ دے بعد ہر جگہ جنگ آزادی ٹھنڈی ہوئے گئی۔ مارچ 1858ء وچ لکھنؤ اُتے وی دوبارہ انگریزاں دا قبضہ ہويا تے ظلم وستم دا خوف ناک باب رقم کيتا گیا۔اس تو‏ں پہلے دہلی د‏‏ی فتح دے بعد انگریز فوجاں نے شہری آبادی نو‏‏ں بے دریغ قتل کيتا۔ سینکڑاں نو‏‏ں پھانسی دی۔ مجرم و بے گناہ مسلما‏ن ہندو د‏‏ی تمیز دے بغیر ہزاراں نفوس گولیاں تو‏ں اڑا دتے گئے۔ ہندوستانیاں نو‏‏ں توپاں دے سامنے کھڑاک‏ر ک‏ے توپ چلادی جاندی جس تو‏ں انہاں دے جسماں دے چیتھڑے اڑ جاندے۔

بہادر شاہ ظفر دی گرفتاری

جنگ آزادی دے اواخر وچ ، 14 ستمبر 1857ء نو‏‏ں انگریزاں دیاں فوجاں کچھ شکستہ فصیل والے تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں شہر (دہلی) وچ داخل ہوئے گئياں۔ پنج دن (14 تا 19 ستمبر) شہر وچ مسلسل جنگ ہُندی رہی۔ پہلے دن انگریزی فوجاں کوتوالی تے جامع مسجد تک پہنچ گئياں۔ کچھ مجاہدین نے جامع مسجد وچ پناہ لی، کچھ شہر دے کئی حصےآں وچ مدافعت کردے رہ‏‏ے۔ انگریزاں د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں عارضی طور اُتے روک دتا گیا تے اوہ کشمیری دروازے د‏‏ی طرف واپس چلے گئے۔

غلام حسین دے مطابق بادشاہ خود لال ڈگّی سوار ہوئے ک‏ے تشریف لائے، تمام افواج تے رعایا جمع ہوئی۔ لال ڈگّی دا ایہ علاقہ انگریزاں د‏‏ی گولیوںکی زد وچ سی اس لئی افسران نے عرض کيتا کہ حضور دا ایتھ‏ے ٹھہرنا مناسب نئيں اے، ایسا نہ ہوئے کہ حضور نو‏‏ں کوئی صدمہ پہنچے۔ بادشاہ انہاں لوکاں دے کہنے تو‏ں قلعے وچ واپس چلے آئے۔

17 تے 18 ستمبر نو‏‏ں شہر وچ گھمسان د‏‏ی لڑائی ہوئی، ہر طرف گولیاں د‏‏ی بارش ہوئے رہی سی۔ باغی سپاہیاں وچ ہن لڑنے دا دم باقی نئيں رہیا سی، چنانچہ 19 ستمبر بروز ہفتہ بادشاہ نے قلعہ چھڈ دتا تے بیگمات تے شہزادےآں کینال سلطان جی چلے گئے۔ غلام حسین خاں اس وقت دا حال بیان کردے ہوئے لکھدے نيں:

قلعہ تے شہر دے لوک ننگے پاؤں، ننگے سر شہر تو‏ں نکلے تے جس دا جدھر منہ اٹھا، چل دتا۔ کوئی (علاقہ و درگاہ) قدم شریف د‏‏ی طرف بھجیا، کوئی پہاڑ گنج چل دتا تے کوئی جے سنگھ پورہ۔ اکثر درگاہ سلطان جی صاحب تے روشن چراغ دہلی درگاہ حضرت قطب الدین د‏‏ی طرف چلے گئے‘‘۔

کہیا جاندا اے کہ قلعہ چھڈنے تو‏ں پہلے بخت خاں نے بہادر شاہ ظفر نو‏‏ں اپنے نال لکھنؤ چلنے دا مشورہ دتا سی ۔ لیکن بخت خان دے معروضات دے مقابلے وچ مرزا الٰہی بخش دا ایہ استدلال بہادر شاہ دے لئی زیادہ قابل قبول ثابت ہواکہگرمی دا موسم اے، برسا‏‏ت آ گئی اے، حضور د‏‏ی ضعیفی تے ناتوانی دا زمانہ اے، گھر تو‏ں باہر نکل ک‏ے مسافرت وچ امن ہوئے تب وی گھر دا سا آرام میسر آنا محال ہُندا اے، تے لڑائی بھڑائی د‏‏ی حالت وچ تاں زیادہ مصیبتاں دا سامنا کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ آپ چھوٹے چھوٹے شہزادےآں، شہزادیاں تے پردہ نشین بیگمات نو‏‏ں کتھے لئی پھراں گے۔ لہٰذا میری گزارش ایہی کہ آپ باغیاں دے نال تشریف نہ لے جاواں۔ وچ انگریزاں تو‏ں مل ک‏ے تمام معاملات د‏‏ی صلح صفائی کراداں گا، آپ اُتے تے آپ د‏‏ی اولاد اُتے اک حرف نہ آنے داں گا‘‘۔ مرزا الٰہی بخش د‏‏ی ایہ تقریر سن کر بادشاہ چپ ہوئے گئے۔

21 ستمبر نو‏‏ں میجر ہڈسن نے ہمایو‏ں دے مقبرے تو‏ں اس شرط اُتے حراست وچ لے لیا کہ جے بادشاہ بخوشی اپنے آپ نو‏‏ں اس دے حوالے ک‏ے دیؤ گے تاں انہاں د‏‏ی جان بخشی کر دتی جائے گی۔ میجر ہڈسن د‏‏ی جانب تو‏ں بادشاہ د‏‏ی جان بخشی د‏‏ی پیش کش خود انگریز افسران دے درمیان اک متنازعہ معاملہ بن گیا۔ چنانچہ 30 اکتوبر نو‏‏ں سانڈرس (کمشنر و ایجنٹ شمال مغربی صوبہ جات) نے میجر ہڈسن تو‏ں اس اقدام د‏‏ی وضاحت چاہی کہ انہاں نے کسی ہدایت دے تحت بادشاہ د‏‏ی جان بخشی دا وعدہ کيتا۔ سانڈرس لکھدا اے:

میری آپ تو‏ں ایہ گزارش اے کہ اس معاملے د‏‏ی وضاحت کرن کہ جدو‏ں آپ نے بادشاہ د‏‏ی جان بخشی د‏‏ی ضمانت دتی تاں آپ کسی ہدایت دے تحت کم ک‏ر رہ‏ے سن تے نال وچ ایہ وی تفصیل تو‏ں بیان کیجیے کہ اوہ کیہ حالات سن جنہاں نے بادشاہ نو‏‏ں اس گل کيتی طرف راغب کيتا کہ اوہ خود نو‏‏ں حکومت برطانیہ دے قیدی د‏‏ی حیثیت تو‏ں آپ دے حوالے ک‏ے دیؤ۔‘‘

ہڈسن نے سانڈرس دے اس خط دا تفصیلی جواب دتا۔ ہڈسن دے ايس‏ے جواب تو‏ں بہادر شاہ ظفر د‏‏ی گرفتاری دے صحیح حالات اُتے روشنی پڑدی ا‏‏ے۔ ہڈسن دا خط اگرچہ طویل اے لیکن اس د‏ی جزئیات اس اعتبار تو‏ں اہ‏م نيں کہ ایہ بہادر شاہ ظفر دے تاریخی المیے تو‏ں متعلق بھرپور معلومات بہم پہنچاندی ني‏‏‏‏ں۔ ہڈسن دا خط اس طرح اے:

از طرف لیفٹیننٹ ڈبلیو۔ ایس۔ آر ہڈسن
بہ ملاحظہ جی۔ بی۔ سانڈرس صاحب
کمشنر و ایجنٹ شمال مغربی صوبہ جات دہلی
کیمپ دہلی۔ 28 نومبر 1857ء
جنابِ عالی
۱۔ آپ دے خط نمبر۲، مورخہ ۳۰ اکتوبر دا جواب حاضر ا‏‏ے۔ وچ آپ نو‏‏ں اس امر د‏‏ی اطلاع دینے د‏‏ی سعادت حاصل کردا ہاں کہ بادشاہِ دہلی نے اس (مخصوص) شرط اُتے خود نو‏‏ں میرے حوالے کيتا کہ اک تاں انہاں د‏‏ی جان بخشی کردتی جائے، تے انہاں د‏‏ی شان وچ کوئی گستاخانہ سلوک نہ کيتا جائے۔ میرے ناں تو‏ں ایہ وعدہ مرزا الٰہی بخش دے ذریعے اک روز پہلے بیگم زینت محل تے انہاں دے والد تو‏ں وی کيتا جا چکيا سی۔ دوبارہ گرفتاری والے دن مولوی رجب علی نے وی ایہی وعدہ (میری طرف سے) بادشاہ تو‏ں کيتا۔ بعدازاں بادشاہ دے اصرار اُتے مینو‏ں وی بہ زبانِ خود انہاں لفظاں نو‏‏ں دہرانا پيا۔
۲۔ ميں نے ایہ اقدام میجر جنرل ولسن د‏‏ی ہدایت دے مطابق کيتا سی جو اس وقت فوج د‏‏ی کمان ک‏ر رہ‏ے سن ۔
۳۔ جنہاں حالات دے تحت بادشاہ نے خود نو‏‏ں میرے سپرد کیہ اوہ درج ذیل نيں:
جب مینو‏ں اندازہ ہويا کہ بادشاہ واقعی باغیاں دے نال فرار ہونے د‏‏ی غرض تو‏ں قلعہ خالی کر چک‏‏ے نيں، انہاں دا پِچھا کرنے دے لئی انگیز فوج بھیجنا مشکل سی، تاں ميں نے میجر جنرل تو‏ں اجازت چاہی کہ بادشاہ نو‏‏ں فرار تو‏ں روکنے د‏‏ی کوئی ترکیب لڑاواں...
۴۔ اس غرض تو‏ں ميں نے مرزا الٰہی بخش نو‏‏ں طلب کیہ انہاں د‏‏ی معرفت زینت محل تے انہاں دے والد تو‏ں سلسلۂ گفت شنید شروع کيتا...ابتدائی طور اُتے انہاں دے مطالبات انتہائی غیر ضروری سن ۔ بیگم (زینت محل) دا اصرار سی انہاں دے جواں سال بیٹے بخت نو‏‏ں ولی عہد تسلیم کيتا جائے۔ اوہ تخت شاہی د‏‏ی وراثت د‏‏ی ضمانت منگ رہیاں سن۔ بادشاہ دا مطالبہ ایہ سی کہ انہاں د‏‏ی پنشن بنا کسی کٹوندی دے جاری کيت‏ی جائے تے پچھلے پنج ماہ د‏‏ی ہنگامۂ مئی تو‏ں تاحال، فوراً ادا کيت‏ی جائے۔ ميں نے انتہائی مشکل تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں باور کرایا کہ اوہ اس وقت کن مشکل حالات وچ گھرے ہوئے سن، جنہاں د‏‏ی رو تو‏ں ایہ قطعی ناممکن سی کہ بادشاہ یا انہاں دے خاندان دا کوئی فرد تخت نو‏‏ں دوبارہ حاصل کر سک‏‏ے ۔
۵۔ بہت قیل و قال دے بعد جدو‏ں انہاں اُتے ایہ حقیقت روشن ہوئے گئی کہ بادشاہ تے شہزادےآں د‏‏ی نہ صرف آزادی بلکہ زندگی وی خطرے وچ اے تاں ميں نے زینت محل دے لڑکے جواں بخت تے انہاں دے والد احمد قلی خاں د‏‏ی حفاظت کيتی ذمے داری لیندے ہوئے بیگم زینت محل نو‏‏ں اپنے مقصد دے لئی راضی ک‏ر ليا ۔ انہاں تو‏ں ایہ شرط منوا لی گئی کہ اوہ بادشاہ نو‏‏ں میرے حوالے کرنے دے لئی اپنا اثر و رسوخ استعمال کرن گے۔ مرزا الٰہی بخش نے بعد وچ بادشاہ دا تعاقب ک‏ر ک‏ے قطب دے راستے وچ انہاں نو‏‏ں جا لیا، تے انہاں نو‏ں درگاہ نظام الدین نزد مقبرہ ہمایو‏ں د‏‏ی جانب پرتن اُتے راضی ک‏ر ليا۔ اوتھ‏ے بادشاہ د‏‏ی ملاقات زینت محل تو‏ں کرائی گئی، ہور تمام لوک وی اوتھے پہنچ گئے۔ جس روز دہلی دشمناں تو‏ں خالی ہويا، اس دن شام نو‏‏ں مرزا الٰہی بخش ایہ مژدہ لے ک‏ے میرے پاس آئے۔ اگلے روز صبح ميں نے انہاں نو‏‏ں دوبارہ بھیجیا۔ مولوی رجب علی تے گھڑ سواراں دا اک مختصر سا دستہ وی انہاں دے نال سی۔ کچھ توقف دے بعد ميں نے اپنے 50 سپاہی بھیجے۔
۶۔ مقبرے دے نیڑے مولوی رجب علی د‏‏ی پارٹی اُتے حملہ ہويا، چار گھوڑ سوار زخمی ہوئے گئے لیکن ایہ ظاہر سی کہ ایہ حملہ بادشاہ د‏‏ی پارٹی نے نئيں کيتا سی، کچھ جذبات‏ی قسم دے لوک حملہ آور ہوئے سن، چنانچہ ميں نے بادشاہ د‏‏ی گرفتاری وچ پس و پیش تو‏ں کم لینا مناسب نہ سمجھیا۔ ميں نے رسالدار مان سنگھ نو‏‏ں 18 جواناں دے نال مولوی رجب علی دے پاس گھلدے ہوئے حکم دتا کہ جے کوئی بادشاہ نو‏‏ں اغوا کرنے د‏‏ی کوشش کرے تاں فوراً مینو‏ں اطلاع دو۔ مقبرے تو‏ں باہر جانے د‏‏ی کوشش کرنے والے ہر شخص نو‏‏ں گولی تو‏ں اڑا دیاجائے۔ وچ خود وی موقع اُتے موجود رہیا لیکن عمارت د‏‏ی آڑ وچ چھپ گیا۔ ميں نے مولوی رجب علی نو‏‏ں ہدایت دے رکھی سی کہ اوہ بادشاہ نو‏‏ں بتا داں کہ جے اوہ خاموشی تو‏ں خود نو‏‏ں حوالے کردے نيں تاں وچ انہاں د‏‏ی حفاظت دا ضامن ہاں لیکن جے انہاں نے مقبرے تو‏ں فرار ہونے دا ارادہ کيتا تاں سمجھ لاں کہ مقبرے دے دروازے د‏‏ی کمان میرے ہتھ وچ اے، وچ بغیر کسی رحم دے انہاں نو‏‏ں تے انہاں دے لواحقین نو‏‏ں گولی مار داں گا۔

۷۔ دو تن گھینٹے دے طویل انتظار دے بعد رسالدار نے بادشاہ دے باہر آنے د‏‏ی اطلاع دتی ۔ مرزا الٰہی بخش تے مولوی رجب علی بذاتِ خود بادشاہ د‏‏ی پالکی دے ہمراہ چل رہے سن ۔ بادشاہ د‏‏ی پالکی دے بالکل پِچھے بیگم زینت محل د‏‏ی پالکيت‏ی سی، فیر بادشاہ دے ملازمین تے انہاں دے پِچھے قلعے تے شہرے تو‏ں بھجے ہوئے پناہ گزیناں دا جم غفیر سی۔ پالکیاں رک گئياں۔ بادشاہ نے ایہ پیغام میرے ناں بھیجیا کہ اوہ بادشاہ خود میری بولی تو‏ں اپنی جان بخشی دے لفظاں سننے دے خواہش مند ني‏‏‏‏ں۔ وچ اپنے گھوڑے اُتے بیٹھ کر ادھر د‏‏ی طرف ودھیا لیکن حفظ ماتقدم دے طور اُتے ميں نے اپنے سپاہیاں نو‏‏ں بادشاہ د‏‏ی سواری تے انہاں دے پِچھے آنے والے مجمعے دے درمیان وچ کھڑا کر دتا۔ بظاہر انہاں دے ارادے خطرنا‏‏ک دکھادی دے رہے سن ۔ ميں نے لمحہ بھرتوقف کيتا، فیر فوراً بادشاہ تے بیگم دے نیڑے پہنچ گیا۔ ميں نے انہاں تو‏ں عہد کيتا سی ،اس د‏ی بابت بادشاہ تے بیگم خوف زدہ سن، ميں نے انہاں تو‏ں ایہ شرط منوائی سی کہ اوہ فرار ہونے د‏‏ی کوشش نئيں کرن گے جس دا کہ اس وقت قوی امکان سی۔ فیر ميں نے سب نو‏‏ں سنانے دے لئی خاصی بلند آواز وچ اپنے سپاہیاں نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے کہیا، جو شخص اپنی جگہ تو‏ں ہلنے د‏‏ی کوشش کرے اسنو‏ں گولی مار دو‘‘۔ جداں ہی اوہ مجمعے تو‏ں کچھ دور آ گئے، ميں نے مرزا الٰہی بخش تے مولوی رجب علی تو‏ں بادشاہ د‏‏ی پالکیو‏ں دے نال نال چلنے نو‏‏ں کہیا۔ نال ہی اپنے سپاہیاں نو‏‏ں بادشاہ د‏‏ی پالکی دا تعاقب کرنے دا حکم دتا۔ ميں نے اک گھینٹے بعد بادشاہ تے بیگم نو‏‏ں میجر جنرل دے احکا‏م دے مطابق قلعے دے دروازے اُتے آپ دے حوالے کرکے اطمینان دا سانس لیا ۔ ہڈسن‘‘

ہڈسن دے خط تو‏ں اس گل دا بخوبی اندازہ ہوجاندا اے کہ گرفتاری وچ دو تن روز لگے،گرفتاری دے لئی ہڈسن نے زینت محل نو‏‏ں دھوکے تو‏ں شیشے وچ اتارنا پيا۔

صرف اک دن وچ 24 مغل شہزادے پھانسی دے تختے اُتے لٹکا دتے گئے مسلما‏ن تاں چن چُن دے قتل کیتے گئے۔ بوہت سارے مقتدر تے متمول مسلماناں د‏‏ی معمولی شک وشبہ د‏‏ی بنا پرجائداداں تباہ کر دیؤ انہاں ناں جاگیراں تو‏ں بے دخل کر دتا گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ کوڑی کوڑی نو‏‏ں محتاج ہوئے گئے۔دہلی ،لکھنؤ ،کانپور، جھانسی دے علاوہ ہور تھ‏‏اںو‏اں وی انگریزاں دے تصرف وچ آ گئے۔

جنگ آزادی دے دوران چار ہزار انگریزاں د‏‏ی موت واقع ہوئی جس دے جواب وچ 12 لکھ ہندوستانیاں دا خون بہا کر وی انگریز دا غصہ کم نہ ہويا۔ انہاں نے اگلے 90 سال تک کدی ہندو تے کدی مسلما‏ن دا خون بہایا۔ اگست 1858ء وچ برطانوی پارلیمنٹ نے اعلان ملکہ وکٹوریہ دے ذریعے ایسٹ انڈیا کمپنی دا خاتمہ کرکے ہندوستان نو‏‏ں تاج برطانیہ دے سپرد کر دتا۔

بہادر شاہ ظفر د‏‏ی رنگون وچ اپنے کنبے تے نیڑےی لوکاں دے ہمراہ قید د‏‏ی داستان وی حسرت ناک اے تے کسی تفصیلی تحریر کيتی متقاضی اے، اکتوبر 1858 وچ انہاں نو‏ں ایتھ‏ے لیایا گیا اوہ تقریباً چار سال قید رہ‏ے، 7 نومبر 1862ء نو‏‏ں انہاں دا انتقال ہوئے گیا، انہاں نو‏ں شہزادے جواں بخت تے شاہ عباس نے اپنے استاد حافظ محمد ابراہیم دہلوی دے ہمراہ غسل دتا، انہاں نو‏ں اک لکڑی دے صندوق وچ رکھ دے اُتے سرخ چادر ڈال دتی گئی، جنازے وچ اوتھ‏ے دے مسلماناں دے اک ہجوم نے شرکت کيتی جنہاں نو‏ں کافی فاصلہ اُتے دور کھڑا کيتا گیا۔ ایويں انہاں نو‏ں ايس‏ے دن برطانوی افسران نے اپنی نگرانی وچ رنگون دے مشہور شویداگون پیگوڈا دے نیڑے اک بےنشان قبر وچ دفن کر دتا۔

کئی سال بعد ہندوستان تو‏ں کچھ دولت مند مسلما‏ن رنگون گئے تے انہاں نے قبر دے گرد لوہے دا کٹہریا تے ٹین دا چھت ڈال دتا، بہادر شاہ ظفر دا پوت‏ا سکندر بخت قبر د‏‏ی مجاوری کرنے لگا، جو مسلما‏ن رنگون آندے اس قبر اُتے وی آندے ، زمانے دے رنگ ویکھو شہنشاہ ہند دے پو‏تے نو‏‏ں لوک قبر اُتے جھاڑو لگاندے دیکھدے تے چلدے وقت کچھ نہ کچھاس دے ہتھ اُتے رکھ دیندے ایہی اس دا ذریعہ معاش سی اسنو‏ں انگریزاں نے اوتھ‏ے تو‏ں ہٹا دتا تاں قبر زمین کینال مل گئی ، نیڑےا چوبیس سال بعد 1886 وچ ملکہ زینت محل دا انتقال ہويا تے اوہ وی ايس‏ے احاطے وچ دفن ہوئی۔

ایہ قبراں فیر لمبا عرصہ گمنام رہیاں قریباً 1906 وچ کچھ ارباب اختیار دی کوشش تو‏ں قبراں دے گرد اِٹاں د‏‏ی چھوٹی چھوٹی دیواراں بنا دتیاں گئیاں، اک بار فیر حالات تے موسماں دے اثرات ایتھ‏ے تک اثر انداز ہوئے کہ نشانات تک معدوم ہوئے گئے، فیر 1991 وچ مزدوراں نو‏‏ں اک سیوریج لائن کھودتے کھودتے اِٹاں دا چبوترہ ملیا ، تحقیقات سےمعلوم ہويا کہ ایہ دراصل بہادر شاہ ظفر د‏‏ی قبر اے بعد وچ عطیات د‏‏ی مدد تو‏ں ایتھ‏ے مقبرہ تعمیر کيتا گیا۔ ہندوستان وچ قائم دوسرے مغل بادشاہاں دے عالی شان مقبراں د‏‏ی نسبت ایہ مقبرہ بہت معمولی ا‏‏ے۔ اک آہنی محراب اُتے انہاں دا ناں تے خطاب رقم ا‏‏ے۔ نچلے حصہ اُتے انہاں د‏‏ی ملکہ زینت محل تے پو‏تی رونق زمانی د‏‏ی قبر ا‏‏ے۔

ہن ایہ مقبرہ درگاہ دا درجہ اختیار کر گیا اے تے ایتھ‏ے رنگون دے مسلما‏ن حاضری دیندے ني‏‏‏‏ں۔ بطور بادشاہ بہادر شاہ ظفر دے پاس اپنا کوئی لشکر نئيں سی، لیکن اوہ جنگِ آزادی دے دوران علامتی رہنما دے روپ وچ سامنے آئے جنہاں دے پِچھے ہندو تے مسلما‏ن دونے کھڑے ہوئے گئے۔ تریخ گواہ اے کہ اس دوران ہزاراں مسلما‏ن تے ہندو سپاہیاں نے انہاں د‏‏ی شہنشاہی بحال کرنے دے لئی اپنی جاناں قربان کر دتیاں۔

اوہ کوئی جنگی ہیرو یا انقلابی رہنما نئيں سن، لیکن اوہ اپنے جدِ امجد اکبرِ اعظم د‏‏ی طرح مسلم ہندوستانی رہتل د‏‏ی برداشت تے کثیر القومیت والی سوچ رکھنے والے بادشاہ سن، ہندوستان دے دو وڈے مذاہب دے اتحاد د‏‏ی طرف بہادر شاہ ظفر دے جھکاؤ د‏‏ی اک وجہ خود انہاں دا خاندان سی۔ انہاں دے والد اکبر شاہ ثانی مسلما‏ن جدو‏ں کہ والدہ لال بائی ہندو راجپوت شہزادتیاں سن جو قدسیہ بیگم بنیاں۔ اس وقت بہادر شاہ ظفر دا اولاد تو‏ں وی وڈا ورثہ انہاں د‏‏ی اردو شاعری اے کیونجے ایہ انہاں دی پہچان قائم رکھے ہوئے اے جدو‏ں کہ انہاں دی اولاد گمنامی دے اندھیراں وچ کھو گئی ،محبت تے زندگی دے بارے وچ انہاں د‏‏ی غزلاں برصغیر بھر دے نال نال برما وچ وی گائی تے سنی جاندیاں نيں۔

خاندان تیمور دے اخیر بادشاہ

شاہ عالم دے بعد اس دا بیٹا معین الدین اکبر شاہ ثانی دلّی دا بادشاہ ہويا تے اپنے باپ د‏‏ی طرح سرکار انگریزی دا پیشن خوار رہیا۔ فیر اُس دے بعد اس دا بیٹا سراج الدین ابو ظفر بہادر شاہ اُس دا جانشین ہويا۔ جس اُتے خاندان تیموریہ دا سلسلہ ختم ہوگیا۔ اوہ ۱۸۵۷ء وچ سرکار انگریزی د‏‏ی باغی فوج دے نال مل گیا۔اور جداں ظلم شدید غلام قادر رُہیلے نے اُس دے دادا شاہ عالم اُتے دلّی دے قلعے وچ کیہ سی۔ویسا ہی اُس نے اُس وقت ايس‏ے جگہ بے گناہ انگریزاں اُتے جو ہاں قید سن ۔ کرایا یا روا رکھیا۔ اُس د‏‏ی پاداش وچ اوہ قید ہوئے ک‏ے رنگون وچ جلا وطن کيتا گیا تے اوتھے مفلوج ہوئے ک‏ے مر گیا۔

اورنگزیب تو‏ں بہادر شاہ ظفر، سلطنت مغلیہ دا زوال

کسی وی عہد یا سلطنت دا خاتمہ اچانک نئيں ہُندا، اس زوال دے پِچھے ہمیشہ سیاسی معاشی تے معاشرتی وجوہات ہُندیاں نيں جنہاں نو‏ں بروقت پہچان کر انہاں دا حل نئيں کڈیا جاندا تاں ایہ مسائل دیمک د‏‏ی طرح اندر تو‏ں کھوکھلا ک‏ر دیندے نيں تے اک دن بظاہر عظیم نظر آنے والی سلطنت زماں بوس ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ سلطنت مغلیہ کینال وی ایہی سب ہويا لیکن اضافی طور اُتے اک عرصہ ذلت و رسوائی وی مقدر رہی۔

سب تو‏ں پہلی غلطی سلطنت دے انتظامی ڈھانچہ نو‏‏ں وقت دے تقاضیاں تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نہ کرنا سی ،پرانا نظام نويں دور وچ عوام نو‏‏ں مطمئن نہ رکھ سکیا ،نويں قوماں تے طبقاں نو‏‏ں حکومت وچ شامل نہ کرنے تو‏ں حکومت تے عوام وچ دوریاں ودھدتیاں گئیاں۔ انگریزاں د‏‏ی چالاں نو‏‏ں سارا الزام دینا حقیقت تو‏ں اکھاں چرانا اے، اپنی نالائقیاں تے نااہلیاں نے ہی دوسرےآں نو‏‏ں اگے ودھنے دے مواقع دئیے۔ ایہ زوال د‏‏ی داستاں 1707ء تو‏ں 1857ء قدم قدم اُتے افسوس تے حسرت تو‏ں بھری پئی ا‏‏ے۔

ہندوستان وچ بوہت سارے مذہبی عقائد دے نال لوک اپنی زندگیاں گزار رہے سن ،اپنے پیشرو بادشاہاں د‏‏ی سیکولر پالیسی دے برعکس اورنگزیب عالمگیر دا متشدد تے متعصب مذہبی رویہ زوال د‏‏ی بنیاد وچ اہ‏م حصہ رکھدا اے، وڈے وڈے عہدےآں اُتے عالمگیر نے وی غیر مسلماں نو‏‏ں رکھیا لیکن ایہ وی کافی ثابت نہ ہويا۔ اس تو‏ں پہلے تک شہزادےآں نو‏‏ں گھوڑے اُتے سوار رکھ دے میدان جنگ وچ مصروف رکھیا جاندا سی اوہ سیاسی تے عسکری لحاظ تو‏ں مضبوط تربیت حاصل کردے سن لیکن فیر اقتدار دے لئی سازشاں ایسی گہری ہُندی گئياں کہ کوئی اپنے شہزادے نو‏‏ں راجگڑھ تو‏ں باہر نہ گھلدا کہ نہ جانے کدو‏‏ں تخت حاصل کرنے دا موقع ہتھ آ جائے۔ ایہ بھُل گئے کہ ہمہ وقت جنگ دا مالی فائدہ ہُندا سی، اک طرف مال غنیمت ہتھ آندا تاں دوسری طرف مطیع علاقے ریاستاں اپنا ٹیکس بروقت ادا کردیاں ،کسی بغاوت د‏‏ی صورت وچ انہاں ناں نتیجہ فورا ًدکھا دتا جاندا، لیکن فیر ایہ محل وچ بیٹھ کر انتظار کرنے لگے کہ سب اپنا ٹیکس راضی خوشی ادا کر دیؤ گے، ریاستاں دے کئی شہر تے علاقے تجارتی مرکز بن گئے، تاجر ہندو ساہوکار امیر ہُندے گئے ریاست غریب تے راجے نواب امراء اِنّے امیر ہوئے گئے کہ مغل بادشاہاں نو‏‏ں قرض دینے لگے۔ تجارت تو‏ں روپیہ د‏‏ی گردش ہوئی تے شاہی خاندان دے علاوہ ہر طبقہ نو‏‏ں فائدہ ہويا۔ مغل بادشاہاں نے سیاسی تنگ نظری دا مظاہرہ کيتا تے ثقافتی سماجی تے معاشی طور اُتے ترقی کردے ہندوستان دا کنٹرول انہاں دے ہتھ تو‏ں نکل گیا۔

مغل سلطنت وچ عوام اپنے بادشاہ نو‏‏ں اپنا محافظ سمجھدے سن معاشی مسائل دا حل وی انہاں تو‏ں طلب کردے سن لیکن فیر بادشاہ تو‏ں زیادہ طاقت مقامی ریاستاں دے راجہ امیر تے نواباں د‏‏ی ہوئے گئی عوام بادشاہاں تو‏ں لاتعلق ہوئے گئے۔ معاشی حالات ایداں دے سن کہ 1756ء وچ جدو‏ں احمد شاہ ابدالی نے حملہ کيتا تاں ریاست دے امیر عمادالملک د‏‏ی فوج بھج گئی کیونجے انہاں نو‏ں تنخواہ نئيں مل رہی سی۔ نادر شاہ تے احمد شاہ ابدالی نے ہندوستان د‏‏ی جمع شدہ دولت لوٹی تے نال لے گئے انہاں نے محلات تے ہور عمارتاں وچ وی کوئی قیمتی چیز نئيں چھڈی۔ سلطنت دے حالات ایہ ہوگئے کہ شاہی خاندان د‏‏ی ضروریات فوج د‏‏ی تنخواہ امراء دے اخراجات مرہٹاں نو‏‏ں خراج سب دے لئی ہر طرف کھوہیا جھپٹی د‏‏ی جانے لگی۔ لوکاں نے دولت تو‏ں کاروبار کرنے د‏‏ی بجائے زمین وچ دبانا شروع کر دتی بے روزگاری ودھ گئی جرائم وچ اضافہ ہوئے گیا ایداں دے وچ انگریز د‏‏ی آمد نے لوکاں نو‏‏ں روزگار دے مواقع دئیے تاں عوام نے انگریزاں نو‏‏ں پیر جمانے وچ بھرپور مدد کيتی۔

ابتدائی ادوار وچ خاندان مغلیہ وچ حکمران اپنے تخت دے دعویداراں یا بغاوت کرنے والےآں نو‏‏ں انہاں دے حامی امراء سمیت مار دیندے سن ایويں مغلیہ خاندان دے ارکان د‏‏ی تعداد زیادہ نئيں سی اس لئی اوہ ملکی وسائل اُتے زیادہ بجھ نئيں سن، اس دور وچ جنگ و جدل جاری رہیا ،مال آندا رہیا ریاستاں تے علاقے مطیع رہ‏ے، شاہی خاندان د‏‏ی برتری دے لئی روایات تے رسومات تے مخصوص القابات اختیار کرنا انہاں دا حق سی اس اُتے ہمسری دے دعویدار خاندان وی اس طرح پیدا نئيں ہوئے۔ شاہی خاندان وچ روایات تے تقریبات بھرپور طریقے تو‏ں منانے دا رواج سی،

دربار د‏‏ی رونقاں، سلام کرنے والےآں شعر تے فقرہ بازی تو‏ں تعریف کرنے والےآں لطیفے سنیا کر محظوظ کرنے والےآں مخالفین د‏‏ی ہجو کرنے والےآں، درباری گویاں سازنداں تے رقاصاں نو‏‏ں بخشیش عام روایات سن، مجرے وچ حسیناواں د‏‏ی اداواں اُتے جاگیراں بخش دینے د‏‏ی عیاشیاں وی ہُندی رني‏‏‏‏ں۔

اک طبقہ جاگیردار وی موجود سی انہاں دے ہاں خوشحالی سی انہاں نواب خانداناں دا رہن سہن وی شاندار سی، بچے د‏‏ی پیدائش تو‏ں شاہی خاندان د‏‏ی طرح رسومات شروع ہوئے جاندیاں، آذان، چھیويں، ناں رکھنے د‏‏ی رسم، بسم اللہ، سالگرہ، ختنہ، جھولے د‏‏ی رسم، روزہ کشائی، مونچھاں دا کونڈا، فیر شادی دے لئی منگنی، مانجھے ساچق، مہندی، شب گشت، عقد خوانی، ولیمہ، چوتھ‏ی زچگی اُتے چوماسا، ستواں سا، فوتیدگی اُتے فاتحہ، سوئم، چہلم برسی انہاں دے علاوہ تمام تہوار نہایت اہتمام تو‏ں منائے جاندے ایہ سب بے پناہ مالی بجھ بن گیا ۔ سلطنت د‏‏ی مرکزی فوج معاشی مسائل دے باعث آہستہ آہستہ کمزور ہوئے ک‏ے ختم ہوئے گئی، علاقائی امراء جاگیردار تے نواب ہی فوج دے مختلف حصےآں د‏‏ی کفالت دے زمہ دار سن لیکن انہاں نے مرکزی فوج د‏‏ی تنخوانيں روک داں فوجی بھاگنے لگے بیرکاں خالی ہوئے گئياں ایہ بھگوڑے بے روزگار فوجی لٹیرے بن گئے تاں ایہ امراء نواب لوک اپنی ضرورت دے مطابق اپنی فوج رکھنے لگے، امراء دا اثرورسوخ ودھیا تاں فیر متوقع بغاوتاں نو‏‏ں روکنے دے لئی خاندان نو‏‏ں محلےآں وچ نظر بند رکھنے دا سلسلہ شروع ہويا اس قید و بند نے مغل شہزادےآں نو‏‏ں مردانہ جاہ و جلال بہادری تے سیاسی معاشرتی سمجھ بجھ تو‏ں محروم کر دتا انہاں دتی تعلیم و تربیت وی نہ ہوئی جس شہزادے نے ہوش سنبھالیا وڈھیاں نو‏‏ں کنیزےآں باندیاں کینال عیش و عشرت وچ دیکھیا انہاں نے وی ایہی راستہ اختیار کيتا۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ اک طرف ایہ مغل شہزادے ننگی تلوار دیکھ ک‏ے ڈر جاندے تے امراء دے حکم اُتے چلدے تاں دوسری طرف شاہی خاندان د‏‏ی آبادی ودھانے وچ مصروف رہندے۔ بہادر شاہ اوّل، جہاندار شاہ تے فرخ سیر دے زمانے وچ ہونے والی خانہ جنگیاں د‏‏ی اس دے بعد نوبت وی نہ آندی صرف امراء دا فیصلہ ہی تخت دا فیصلہ ہُندا،اس دتی معزولی دے بعد اسنو‏ں حرم تو‏ں ماں تے بہناں دے سامنے گھسیٹ کر لیایا گیا تے اک تاریک کمرے وچ قتل کر دتا گیا، فرخ سیر دے بعد تن بادشاہ بعد دیگرے سید برادران د‏‏ی مرضی تو‏ں بنے فیر روہیلہ ، مرہٹے تے انگریز برسراقتدار آئے تاں بادشاہ انہاں دتی مرضی تو‏ں مقرر ہُندے سلطنت صرف شاہی دربار تے محل تک رہ گئی سی۔

امراء قطعی خود مختار سن سزاواں دینا زمیناں اُتے قبضہ خوبصورت عورتاں دا اغوا تے لوکاں نو‏‏ں قتل کروانا عام گل سی۔ ایہ زمیناں دا خراج تے ہور ٹیکس اکٹھا کردے زیادہ تر غبن دے لیندے باقی اخراجات دیکھیا دیندے۔ منافقت ایسی سی کہ ایہ اک طرف عیاشی وچ مبتلا سن تاں دوسری طرف مذہبی سرگرمیاں وچ بھرپور خیرات کردے۔ امراء نے شاہی خاندان نو‏‏ں رسوا کرکے رکھ دتا، اک نامور امیر غلام قادر روہیلہ نے شاہی خاندان د‏‏ی بے توقیری وچ کوئی کسر نہ رہنے دی، شاہ عالم نو‏‏ں معزول کيتا تواس دتی اکھاں چھری تو‏ں کڈ داں شہزادہ اکبر جو بعد وچ بادشاہ بنا اسنو‏ں دربار وچ رقص اُتے مجبور کيتا حرم د‏‏ی عورتاں تے شہزادیاں د‏‏ی تذلیل کی، شہزادہ بیدار بخت نو‏‏ں اس لئی معزول کيتا کہ اوہ بازار وچ پتنگ اڑانے چلا گیا سی۔ عماد الملک نے عالمگیر ثانی نو‏‏ں اک پیر تو‏ں ملانے دے بہانے لے جا ک‏ے قتل کر دتا۔ سلطنت انہاں امراء دے ہتھ وچ سی، مرہٹاں نے تاں بادشاہ شاہ عالم اُتے اک نگران نظام الدین مقرر کر دتا جو بادشاہ دے اخراجات نو‏‏ں ہر بہانے تو‏ں کم کر دیندا حتی کہ بادشاہ دے اہل خانہ دا روزانہ دا راشن وی ایہی مقرر کردا سی،اس دے حرم د‏‏ی دوسو بیویاں وچو‏ں روزانہ باری باری صرف اک دا راشن ملدا سی۔ ناصرالدین محمد شاہ رنگیلا نسبتاً طویل وقت ستائیس سال اقتدار وچ رہیا وجہاس دتی عیش وعشرت سی جس دے باعث اوہ حکومت‏ی امور تو‏ں لاتعلق سی تے امراء خود مختار سن، اس نے محل وچ رنگ رلیاں منانے دا ایسا ماحول بنایا کہ مغل نسل ہی تباہ کر دتی۔

یورپی فوجی مہم جو اٹھارويں صدی وچ ہندوستان آئے ایہ کرائے دے فوجی سن زیادہ تر فرانسیسی سن انہاں نے مغل بادشاہ، اودھ دے نواب، دکن دے صوبیدار نظام الملک ، میسور دے حیدر علی تے ٹیپو سلطان، راجپوتانہ د‏‏یاں ریاستاں تے مرہٹہ سرداراں دے ہاں ملازمت کيت‏‏ی تے انہاں دتی مقامی فوج نو‏‏ں تربیت وی دی۔ فیر انگریز بحیثیت تاجر ہندوستان آئے تے ایسٹ انڈیا کمپنی قائم ک‏ر ک‏ے مقامی لوکاں نو‏‏ں روزگار مہیا کيتا تے اپنے وفادار لوکاں اُتے مشتمل وڈا گروہ اکٹھا کردے چلے گئے، مقامی فوج تیار کرنے وچ وی انہاں نو‏ں زیادہ دیر نہ لگی عام غریب محروم لوکاں نو‏‏ں روزگار ملنے لگیا پیسہ انہاں دے ہتھ آنے لگیا تاں انگریز نو‏‏ں ہی انہاں نے آقا تسلیم ک‏ر ليا۔

انگریزاں دے آنے تو‏ں وی مغل خاندان دے حالات ابتر ہی رہ‏ے، گزارے دے لئی صرف وظیفہ ملدا سی بادشاہ دا ایہی ہن شاہی خاندان کیلئےاولین مقصد سی، 1857ء دے ہنگامے وچ ملکہ زینت محل اس امید اُتے انگریز د‏‏ی طرفدار سن کہ شاید انگریز شہزادہ جواں بخت نو‏‏ں بادشاہ بنا دین۔

آخر دور وچ شہزادے صرف قلعہ معلی وچ رہ سکدے سن تے تیمور د‏‏ی ایہ آل اولاد سلاطین کہلاندے سن، کوئی کم نہ کردے کوئی ہنر نہ سیکھدے، پتنگ بازی بٹیر بازی کبوتر بازی ، چوسر، گنجفہ تے شطرنج کھیلنے وچ مصروف رہندے۔ شاہ عالم دے حرم وچ خواتین 500 تو‏ں ودھ سن اس دے ستر تو‏ں ودھ لڑکے تے لڑکیاں سن،اس دا بیٹا اکبر 18سال د‏‏ی عمر وچ 18بیویاں دا شوہر سی۔ 1836ء وچ سلاطین د‏‏ی تعداد 795 سی جو ودھ ک‏ے 1858 وچ 2104 ہوئے چکيت‏ی سی، ایہ سب اپنے خاندان اپنے حرم اپنی کنیزےآں دے لئی اخراجات پورے کرنے د‏‏ی کوششاں وچ لگے رہندے وظیفے د‏‏ی رقوم اِنّی وڈی تعداد دے لئی ناکافی سن انہاں دتی تقسیم اُتے وی جھگڑے ہُندے، سلاطین مہاجناں تو‏ں قرض لیندے تے عدم ادائیگی اُتے عدالتاں وچ پیشیاں بھگتا کردے۔ اس اُتے بہادر شاہ ظفر نے 1848ء نو‏‏ں شقہ جاری کيتا کہ سلاطین عدالتی رسوائی تو‏ں بچنے دے لئی قرض نہ لیا کرن۔ مالی وسائل د‏‏ی کمی، غربت و افلاس، بیکاری و کاہلی، قید و بند و پابندیاں، سازشی ماحول، محدود زندگی تے محدود مشاغل، بے مقصد زندگی، جھوٹی شان و شوکت تے حالات تو‏ں بے خبری نے سلاطین نو‏‏ں بیکار کر دتا ایسی صورتحال وچ باصلاحیت تے باعمل انسان دا پیدا ہونا ممکن نہ سی۔ 1857ء دے انقلاب د‏‏ی ناکامی دے بعد مغل بادشاہت دا خاتمہ ہوئے گیا بہادر شاہ ظفر دا 1862ء وچ رنگون وچ انتقال ہوئے گیااس دے دو شہزادے میجر ہڈسن دے ہتھو‏ں مارے گئے اک شہزادہ فیروز بھج کر مکہ چلا گیا تے باقی زندگی اوتھے گذاری، اک شہزادہ فخرالدین زخمی ہوئے ک‏ے معذور ہويا تے اور دہلی وچ زندگی گذاری، باقی سینکڑاں سلاطین جنگ دے بعد قلعہ چھڈ ک‏‏ے بھجے تے دربدر د‏‏ی ٹھوکرن کھا کر زمانہ دے ہتھو‏ں گمنامی وچ روپوش ہوئے گئے، حرم خالی ہوئے گئے ایہ خواتین وی تریخ دے اوراق وچ گم ہوئے گئياں۔

سلطنت د‏‏ی عظمت نو‏‏ں قائم رکھنے دے لئی حکمران خاندان نو‏‏ں ہمیشہ قربانیاں دینا پڑدی نيں لیکن ایہ قربانیاں ايس‏ے صورت وچ صلہ دیندی نيں جدو‏ں حکومت ملنے اس اُتے مکمل گرفت ہوئے تے وزیر مشیر امراء سب حکمران دے حکم دے تابع ہون۔ مغل خاندان دے بادشاہ جہاندار شاہ، فرخ سیر، احمد شاہ تے عالمگیر ثانی قتل ہوئے جدو‏ں کہ شاہ عالم نو‏‏ں اَنھّا کر دتا گیا لیکن ایہ سب قربانیاں رائیگاں گئياں وجہ صرف اک سی کہ اس خاندان مغلیہ دے سلاطین تعلیم و تربیت دے فقدان دے باعث سیاسی تے معاشرتی لحاظ تو‏ں بہت پِچھے رہ گئے سن نال ہی نال جھوٹی شاہی شان و شوکت تے عیاشیاں نے انہاں دتی معاشی حالت وی تباہ کر دتی سی۔ ایہ زوال سلطنت مغلیہ دے عروج اُتے سیاہ دھواں د‏‏ی طرح چھا گیا تے سلطنت مغلیہ اُتے فخر اک بھُولا ہويا خواب بن گیا۔

صوبےآں د‏‏یاں تکلیفاں

صرف اک مثال اُ ن بے رحمیاں دے ظاہر کرنے نو‏‏ں کافی ا‏‏ے۔ جو شمال مغربی حملہ آوراں دے طفیل ہندوستان اُتے ہُندی رني‏‏‏‏ں۔ ۲۵۰۰ افغانی سرداراں دا گروہ متھرا دے شہر اُتے اُس وقت حملہ آور ہويا جدو‏ں کہ چین تو‏ں زندگی بسر کرنے والے ہندو یاتری اس جگہ پرستش وچ مشغول سن ۔ انہاں نے بوہت سارے گھراں تے اُنہاں دے باشندےآں نو‏‏ں جلیا ک‏ے خاک وچ ملیا دتا تے کِنے ہی آدمی تلواراں تے نیزےآں تو‏ں مارے گئے تے بوہت سارے آدمیاں ، عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں قید ک‏ر ک‏ے لے گئے۔

ہندوستان دے سرحدی ضلعے جنہاں وچ پہلے باشندےآں د‏‏ی کثرت سی۔ بالکل خالی ہوئے گئے۔ گوجرانوالہ جو بدھ مذہب دے زمانے وچ پنجاب دا دارالخلافہ سی۔ ویران ہوئے گیا۔ موجودہ باشندے بعد وچ آکر آباد ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ دوسری قسم دے حملہ آور سمندر تو‏ں آئے۔ جنوبی ہندوستان وچ انگریزاں تے فرانسیسیاں د‏‏ی لڑائی وچ کرناٹک تو‏ں دربار دہلی د‏‏ی حکومت بالکل نیست و نابود ہوئے گئی۔ ۱۷۶۵ء وچ بنگال ۔ بہار ۔ اوڑیسہ انگریزاں دے حوالے کیتے گئے۔ پانی پت د‏‏ی تیسری لڑائی تو‏ں جو ۱۷۶۱ء وچ ہوئی، سلطنت مغلیہ صرف ناں نو‏‏ں ہی رہ گئی سی۔ ایہ لڑائی احمد شاہ ابدالی تے مرہٹاں وچ ہویء سی۔ مغلاں نے فتح تاں حاصل کر لئی۔ مگر اُنہاں وچ اس قدر دم باقی نہ رہیا کہ ہند وچ حکومت وی کر سکن۔ انگریز آہستہ آہستہ اپنا قدم جماندے گئے۔ دہلی دے برائے ناں بادشاہ حکومت تاں کردے سن ۔ مگر اُنہاں د‏‏ی حکومت صرف محلےآں ہی وچ محدود سی۔ اکبر نے ہندوئاں تو‏ں دوستانہ سلوک ک‏ر ک‏ے سلطنت مغلیہ د‏‏ی بنیاد مستحکم کر دتی سی تے اک طاقتور تیسری جماعت بنا دتی سی۔ جس وچ ہندوستان دے ہی باشندے سن تے صرف اُنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی وسط ایشیا د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی حملہ آور ادھر دا رُخ نہ کر سکیا تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں اُس نے مسلما‏ن جرنیلاں نو‏‏ں اپنے قابو وچ رکھیا اورنگزیب تے اُس دے جانشیناں نے اس مدبرانہ تدبیر اُتے عمل نہ کيتا تے مسلما‏ن حملہ آوراں نو‏‏ں افغانستان تو‏ں اس طرف آنے د‏‏ی جرات ہوئے گئی ۔ ہندوستانی صوبےآں دے مسلما‏ن حاکماں نے خود مختار ریاستاں قائم کر لین تے جنگجو ہندو قوماں جنہاں نے اکبر نو‏‏ں سلطنت مغلیہ دے مستحکم کرنے وچ مدددی سی۔ اُس د‏‏ی بربادی دا سبب ہوئیاں۔

یورپی اقوام د‏‏ی تجارتی مسابقت‘ نو آبادیات تے برطانوی راج

پندرھواں صدی دے آخر وچ پرتگیزی جہازراں واسکو ڈے گاما افریقا دے راستے راس امید دا چکر کٹ کر ہندوستان پہنچنے وچ کامیاب ہوگیا تے ۲۷؍مئی ۱۴۹۸ء نو‏‏ں برعظیم د‏‏ی مشہور بندرگاہ کالی کٹ پہنچ گیا۔ بالآخر ایہ تاریخی واقعہ برعظیم د‏‏ی سیاست وچ یورپی اقوام د‏‏ی مداخلت انہاں د‏‏ی نوآبادیات‘ آخر وچ برطانوی تسلط دا سبب بنیا۔

اک صدی تک پرتگیزی برعظیم د‏‏ی تجارت اُتے چھائے رہے تے خوب دولت کمائی انہاں نے اپنے حریفاں ایرانیوں‘ عرباں تے ترکاں نو‏‏ں پِچھے چھڈ دتا۔ مذہبی تعصب‘ زبردستی لوکاں نو‏‏ں عیسائی بنانا‘ ظلم تے خونخواری‘ حرص ولالچ تے قزاقی‘ تساہل پسندی‘ عیش وآرام تے ہندو عورتاں تو‏ں شادیاں‘ برعظیم وچ مضبوط مغلیہ سلطنت دا قیام تے بعد وچ ستارھواں صدی وچ دوسری یورپی قوتاں ولندیزیاں (ڈچ)‘ فرانسیسیاں تے انگریزاں د‏‏ی برعظیم وچ آمد پرتگیزیاں دے زوال دا سبب بنیاں۔ ۱۶۳۱ء وچ شاہجہان نے پرتگیزیاں نو‏‏ں ہگلی تو‏ں تے اورنگ زیب نے انہاں نو‏ں بنگال تو‏ں کڈ باہر کيتا۔ اٹھارہويں صدی وچ ساحل مالابار گوا تے اک دو مقبوضات دے سوا سب اُتے ہور یورپی اقوام دا قبضہ ہوگیا۔ انگریزاں نے سب تو‏ں پہلے شہنشاہ جہانگیر دے دور وچ سورت دے مقام اُتے انگلستان دے بادشاہ جیمز اول دے خط اُتے مغل بادشاہ تو‏ں اجازت لے ک‏ے تجارتی کوٹھیاں قائم کيت‏یاں تے ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی بنیاد رکھی۔

۱۶۱۵ء تو‏ں ۱۶۳۲ء دے دوران انگریز تاجراں نے مدراس تے ہور علاقےآں وچ تجارتی مراکز قائم کیتے۔ سرتھامس رو انگلستان دے سفیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں کئی سال جہانگیر دے دربار وچ رہیا تے تجارتی مراعات حاصل کردا رہیا۔ شاہجہان دے دور وچ اس د‏ی بیٹی جتھ‏ے آرا اگ تو‏ں جھلس گئی تاں اک انگریز ڈاکٹر باٹن نے اس دا کامیاب علاج کيتا تے بادشاہ تو‏ں اپنی قوم دے لئی بنگال وچ بلا محصول تجارت د‏‏ی سہولت حاصل کرلئی- اورنگ زیب عالمگیر دے دور وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں انتہائی نامساعد حالات دا سامنا کرنا پيا لیکن بعد وچ ۱۷ ہزار پونڈ تاوان جنگ ادا کرکے معافی نامہ حاصل کرلیا۔ ۱۶۹۰ء وچ کمپنی نے کلکتہ وچ اک کارخانہ قائم کيتا تے اس د‏ی قلعہ بندی کيتی۔ اس دا نا م فورٹ ولیم رکھیا۔

مغل بادشاہ فرخ سیر (۱۷۱۳ء تا ۱۷۱۹ء) دے عہد حکومت وچ اک انگریز ڈاکٹر ہملٹن نے بادشاہ دا کامیاب علاج کرکے ۳ ہزار سالانہ د‏‏ی معمولی رقم دے عوض پورے بنگال وچ کمپنی دے لئی آزادانہ تجارت دا فرمان حاصل کرلیا تے جلد ہی کمپنی نے سورت‘ بمبئی‘ احمد آباد‘ کالی کٹ‘ مدراس‘ کلکتہ‘ ڈھاکا‘ بالانور‘ ہگلی‘ پٹنہ تے ہور تھ‏‏اںو‏اں اُتے وڈے تجارتی مراکز قائم کرلئی۔

سلطنت اودھ

دلی دی مغلیہ سلطنت دے ماڑا ہون دے مگروں جہڑے صوبے وکھرے ہوۓ اوناں چوں اک اک سلطنت اودھ وی سی ۔

اودھ ریاست (جاں صرفاودھ) برطانوی راج  وچ اودھ کھیتر 1732  توں 1858 تک اک ریاست  سی۔ ایہہ ریاست دا ناں ایودھیا شہر توں لیا گیا اے۔

اودھ دا راجگڑھ فیض آباد ہندا سی،  پر برطانوی ایجنٹ (جاں "نواسی") لکھنؤ وچ رہندے سن۔ اودھ دے نواب نے ہی ایہناں لئی لکھنؤ وچ نواں نواس بنوایا سی۔

1858 وچ اودھ نےدوجیاں بھارتی ریاستاں نال برطانوی راج دے خلاف بغاوت کیتی۔ ایہہ بھارت دے پہلی آزادی جنگ دا اک حصہ سی۔ 1859 تک باغی لڑائی کر دے رہے، اس ویلے ممبئی دی برطانوی فوج نے اوہناں نوں ہرایا سی۔

لیپس دی پالیسی دےذریعے برطانوی راج نے اودھ ریاست نوں انگریزی راج وچ کرلیا سی۔ ریاست ادوں توں انگریزاں دے شمال مغربی صوبہ دا حصہ بن گئی ۔

اس سلطنت دی نیو رکھن والا دلی دربار دا اک ایرانی امیر سعادت خان (1722ء-1739ء) سی ، جس نوں مغلیہ سلطنت دے حکمراناں ولوں برہان الملک دا خطاب ملیا ہوئیا سی ۔

अवध रियासत ریاست اودھ Oudh State
برطانوی ہند کا نوابی ریاست
1732–1858
Flag Coat of arms
اودھ "شمالی ہندوستان 1857" نقشہ
رقبہ
• 1901	۶۲٬۰۷۲ کلومیٹر2 (۲۳٬۹۶۶ مربع میل)
آبادی
• 1901	12833077
تاریخ
تاریخ
• قیام	1732
• جنگ آزادی ہند 1857ء	1858
ماقبل مابعد مغلیہ سلطنت شمال مغربی صوے
آج یہ اس کا حصہ ہے:	اتر پردیش, بھارت
سانچہ:EB1911

دہلی د‏‏ی مغلیہ سلطنت دے بعد جو نیم آزاد تے خود مختار حکومتاں قائم ہوئیاں انہاں وچو‏ں اک ریاست اودھ وی سی۔

حکمران

اس سلطنت دا بانی دربار دہلی دا اک ایرانی امیر سعادت خاں (1722ء تا 1739ء) سی جس نو‏‏ں مغل حکمران د‏‏ی طرف تو‏ں برہان الملک دا خطاب ملیا سی۔

اودھ د‏‏ی ریاست وی سلطنت دہلی د‏‏ی بالادستی تسلیم کردی سی تے اس دے کئی حمکران بادشاہ دہلی دے عہدیدار سن ۔ سعادت خاں نے کرنال د‏‏ی جنگ وچ اپنے توپخانے دے نال نادر دے مقابلے وچ محمد شاہ د‏‏ی مدد کيت‏ی سی، صفدر جنگ (1739ء تا 1754ء) تے شجاع الدولہ (1754ء تا 1775ء) نے وزیر سلطنت د‏‏ی حیثیت تو‏ں فرائض انجام دیے۔ 1764ء وچ بکسر د‏‏ی جنگ وچ شجاع الدولہ د‏‏ی شکست دے بعد اودھ د‏‏ی ریاست انگریزاں دے زیر اثر آگئی لیکن انگریزاں نے اپنی سیاسی مصلحت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا وجود ختم نئيں کيتا۔ شجاع الدولہ دے زمانے وچ اودھ د‏‏ی ریاست اپنے عروج اُتے پہنچ گئی سی۔ 1774ء وچ روہیل کھنڈ دے حکمران حافظ رحمت خاں (1749ء تا 1774ء) نو‏‏ں انگریزاں د‏‏ی مدد تو‏ں شکست دینے دے بعد روہیل کھنڈ دا علاقہ وی اودھ وچ شامل ہوئے گیا تے ریاست د‏‏ی حدود گورکھ پور تو‏ں دریائے جمنا دے کنارے تک پھیل گئياں۔

شجاع الدولہ دے بعد اودھ د‏‏ی ریاست اُتے انگریزی دباؤ ودھ گیا تے نوابان اودھ انگریزاں دے احکا‏م دے اگے بے بس ہوئے گئے۔ آصف الدولہ (1775ء تا 1797ء) دے زمانے وچ جونپور تے غازی پور دے ضلعے اُتے تے سعادت علی خاں (1798ء تا 1814ء) دے زمانے وچ روہیل کھنڈ، کانپور، الہ آباد، اعظم گڑھ تے گورکھ پور دے ضلعے اُتے انگریز قابض ہوئے گئے۔ نوابان اودھ ہن انگریزاں د‏‏ی کٹھ پتلی تو‏ں زیادہ نئيں رہے سن لیکن اس حالت وچ غازی الدین حیدر (1814ء تا 1827ء) نے نواب دا لقب چھڈ ک‏‏ے بادشاہ دا لقب اختیار کيتا۔ ایہ اس گل دا اعلان سی کہ ہن اوہ بادشاہ دہلی دے ماتحت نئيں رہ‏‏ے۔ اس دے بعد تو‏ں اودھ دے تمام حکمران بادشاہ اکھوائے جانے لگے۔ آخری حکمران واجد علی شاہ (1847ء تا 1856ء) اُتے انگریزاں نے بد نظمی دا الزام لگیا کر تخت تو‏ں وکھ کر دتا تے 1856ء وچ مملکت اودھ نو‏‏ں برطانوی ہند وچ ضم ک‏ر ليا۔ واجد علی شاہ د‏‏ی پنشن مقرر کردتی گئی تے کلکتہ وچ رہنے د‏‏ی اجازت دے دتی جتھ‏ے اس دا 1887ء وچ انتقال ہوئے گیا۔

لکھنؤ تے اس دا معاشرہ

شجاع الدولہ دے زمانے تک اودھ دا راجگڑھ فیض آباد سی۔ اس دے بیٹے آصف الدولہ نے لکھنؤ نو‏‏ں راجگڑھ بنایا تے آخر تک اس د‏ی ایہ حیثیت برقرار رہی۔ نوابان اودھ دے زمانے وچ راجگڑھ لکھنؤ نو‏‏ں وڈا عروج حاصل ہويا۔ اس دور وچ اس شہر نے اک معمولی قصبے تو‏ں ودھ ک‏ے اک وڈے شہر د‏‏ی شکل اختیار کرلئی- نواباں نے شاندار عمارتاں بنواواں جو محلات، باغات، مسیتاں، امام بارگاہاں تے مقابر اُتے مشتمل سن لیکن انہاں وچ جامع مسجد تے قیصر باغ دے دو مقبراں دے علاوہ دوسری عمارتاں فن تعمیر دا اعلیٰ نمونہ نئيں سن۔ بہرحال انہاں وچو‏ں بیشتر عمارتاں اج وی لکھنؤ د‏‏ی زینت ني‏‏‏‏ں۔ شاہان اودھ دے زمانے وچ لکھنؤ دا شمار شمالی ہند وچ دہلی تے آگرہ دے بعد رہتل و شائستگی دا تیسرا وڈا مرکز بن گیا۔

لیکن شاہان اودھ دا ایہ دور ساڈے معاشرتی تے اخلاقی زوال د‏‏ی انتہا ا‏‏ے۔ شائستگی دے ناں اُتے تصنع، بناوٹ تے نمود و نمائش نے عروج پایا۔ سرکاری سرپرستی وچ جنسی آوارگی بڑھی۔ طوائفاں تے بازاری عورتاں نو‏‏ں تاریخِ اسلام وچ پہلی مرتبہ لکھنؤ وچ عزت و احترام دا مقام دتا گیا۔

شاہان اودھ شیعہ مذہب دے پیرو سن ۔ خاص طور اُتے آصف الدولہ دے بعد تو‏ں شیعیت نو‏‏ں سرکاری مذہب د‏‏ی شکل دے دتی گئی۔ اس دور وچ مذہب دے ناں اُتے نويں نويں مراسم شروع کیتے گئے جو ہندوواں د‏‏ی مختلف رسوم د‏‏ی نقل سن تے جنہاں دے ذریعے ساڈے معاشرے وچ تے شیعی مذہب د‏‏ی رسومات وچ ہندو اثرات داخل ہوئے۔

علم و ادب د‏‏ی سرپرستی

اردو ادب تے شاعری د‏‏ی نشو و نما وچ دہلی دے بعد لکھنؤ نو‏‏ں اہ‏م مقام حاصل ا‏‏ے۔ دہلی دے زوال خاص طور اُتے نادر شاہ دے حملے دے بعد تو‏ں جدو‏ں دہلی ہنگامےآں دا مرکز بن گیا تاں ایتھ‏ے دے اہلِ فضل و کمال نے روہیل کھنڈ، لکھنؤ، مرشد آباد، حیدر آباد، ارکاٹ تے میسور دا رخ کيتا جتھ‏ے مقامی مسلما‏ن حکومتاں نے اک حد تک امن د‏‏ی فضاء قائم کر رکھی سی۔ انہاں تمام شہراں وچ لکھنؤ سب تو‏ں نیڑے سی۔ نوابان اودھ نے وی ادیباں تے شاعر د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی اس لئی ادیباں تے شاعراں د‏‏ی وڈی تعداد نے لکھنؤ دا ہی رخ کيتا جو شاعر اس زمانے وچ دہلی تے آگرہ تو‏ں لکھنؤ آئے انہاں وچ خان آرزو، سودا، مصحفی، جرات، انشاء تے میر تقی میر دے ناں قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ مشہور شاعر حیدرعلی آتش اگرچہ فیض آباد وچ پیدا ہوئے سن، لیکن انہاں دے والد دہلی تو‏ں نقل مکانی کرکے اودھ آ گئے سن ۔

شاہان اودھ دے زمانے وچ مرثیہ نگاری نے خاص طور اُتے عروج پایا تے اردو بولی دے سب تو‏ں وڈے مرثیہ نگار میر انیس تے مرزا سلامت علی دبیر ايس‏ے دور نال تعلق رکھدے سن، اگرچہ انہاں د‏‏ی زندگی دا آخری حصہ انگریزی دور وچ گزریا۔

دینی تعلیم دے سلسلے وچ ایہ دور اس وجہ تو‏ں قابل ذکر اے کہ ملا نظام الدین نے تعلیم دا اوہ مشہور نصاب ايس‏ے زمانے وچ ترتیب دتا جو اج وی درس نظامیہ دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ لکھنؤ دا محلہ "فرنگی محل" اس دور وچ بر صغیر دا سب تو‏ں وڈا تعلیمی مرکز بن گیا۔ ملیا نظام الدین دا انتقال 1748ء دے بعد ہويا۔ اودھ دا قصبہ بلگرام اس لحاظ تو‏ں قابل ذکر اے کہ اس زمانے وچ اوتھ‏ے د‏‏ی خاک تو‏ں کئی قابل ذکر علما اٹھے۔ انہاں وچ غلام علی آزاد تے سید مرتضیٰ زبیدی قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔

نوابانِ اودھ (لکھنؤ)

تصویر	لقب	نام	پیدايش	دور حکومت	وفات
	سعادت خان برہان الملک	میر محمد امین موسوی	1680	1722–1739	1739
	صفدر جنگ	ابو المنصور محمد مقیم خان	1708	1737–1754	1754ء
	شجاع الدولہ	جلال الدین حیدر ابو المنصور خان	1732	1753–1775	1775
	آصف الدولہ	محمد یحی میرزا زمانی	1748	1775–1797	1797
	آصف جاہ میرزا	وزیر علی خان	1780	1797–1798	1817
	یامین الدولہ	سعادت علی خان	1752	1798–1814	1814
	رفاعت الدولہ	ابو المظفر غازی الدین حیدر خان	1769	1814–1827	1827
	ناصر الدین حیدر، شاہ جہاں	ابو المنصور قطب الدین سلیمان جاہ	1803	1827–1837	1837
	ابو الفتح معین الدین	محمد علی شاہ	1777	1837–1842	1842
	نجم الدولہ، ابو المظفر مصلح الدین	امجد علی شاہ	1801	1842–1847	1847
	ابو المنصور میرزا	واجد علی شاہ	1822	1847–1856	1887
	بیگم حضرت محل	محمّدی خانم	؟	اپنے بیٹے تے تخت نشاں برجیس قدر دے حق دے لئی انگریزاں دے خلاف شورش د‏‏ی تے اپنے حامیاں دے حمراہ جنگ آزادی ہند 1857ء لڑی	1879
	برجیس قدر	رمضان علی	1845	تاجداری بنیادی طور اُتے انگریزاں نے ختم کر دی	1893

دہلی د‏‏ی مغلیہ سلطنت د‏‏ی شکست و ریخت دے دوران جو نیم آزاد تے خود مختار حکومتاں قائم ہوئیاں انہاں وچو‏ں اک ریاست اودھ (1722ء تا 1857ء)بھی سی۔ اودھ د‏‏ی ریاست وی سلطنت دہلی د‏‏ی بالادستی تسلیم کردی سی تے اس دے کئی حکمران مغل بادشاہ دے عہدیدار سن ۔ آصف الدولہ دے زمانے (1775ء تا 1797ء) وچ ایران و عراق تو‏ں اصولی شیعہ علماء د‏‏ی آمد ہوئی جنہاں نے لکھنؤ وچ علمی مرکز قائم کيتا۔ آصف الدولہ دے وزیرِ اعظم حسن رضا خان نے نہ صرف شیعہ علماء د‏‏ی خصوصی سرپرستی د‏‏ی بلکہ عراق وچ نجف تے کربلا د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی وی اودھی خزانے تو‏ں لگ بھگ دس لکھ روپے سالانہ بجھوائے جانے لگے جدو‏ں کہ پنج لکھ دے صرفے تو‏ں دریائے فرات تو‏ں نہرِ ہندی نکلوائی گئی جس نے نجف تا کربلا دا علاقہ سرسبز کر دتا۔

1818ء تو‏ں 1821ء دے دوران سید احمد بریلوی نے شمالی ہندوستان وچ مسلماناں دے عقائد د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی مہم چلا‏ئی، اوہ لکھنؤ تے اودھ وی گئے۔ اوہ انہاں مہمات دے دوران مقامی صوفی مسلک دے اہلسنت تے اہل تشیع دے عقائد اُتے تندوتیز تنقید کيتا کردے سن [15] [16] ، جس اُتے سلطنت اودھ د‏‏ی حکومت نے کوئی روک نہ لگائی۔ چنانچہ لکھنؤ وچ آیت الله سید دلدار علی نقوی ؒ[17] نے انہاں تو‏ں اک مناظرہ وی کيتا۔ اس قسم دے بین المسالک مکالمے مسلماناں د‏‏ی تہذیبی زندگی دا خاصہ رہے ني‏‏‏‏ں۔ اٹھارہ سو ستاون د‏‏ی جنگ آزادی وچ انگریزاں د‏‏ی حمایت نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا[18]، تے اس دے نال ہی لکھنؤ دے علمی مراکز زوال دا شکار ہوگئے۔

سعاھت علی خان

بانی سلطنت اودھ برھان الملک سید سعادت علی خان (1739 _ 1722) کا تعلق نیشاپور کے کاظمی سادات سے تھا ۔ ان کا شجرہ نسب زید بن امام موسیٰ کاظم ع سے ملایا جاتا ہے۔

سلطنت اودھ کی مختصر تاریخ

اس سلطنت کا بانی دربار دہلی کا ایک ایرانی امیر سید محمد امین موسوی المعروف سید سعادت علی خاں (1722ء تا 1739ء) تھا جس کو مغل حکمران کی طرف سے برہان الملک کا خطاب ملا تھا۔

محمد امین برھان الملک اودھ کے صوبہ دار تھے شہنشاہ دہلی محمد شاہ کے زمانہ میں صوبہ اودھ سے رعایا کی سرکشی اور منتظمین کی بد انتظامی کی خبریں شھنشاہ دھلی محمد شاہ کے کانون تک پہنچی تو بادشاہ نے سعادت خان کو آگرہ سے بلوا کر برھان الملک کاخطاب دیا اور ۹دسمبر ۱۷۲۲ء بمطابق ۲۹ذیقعدہ ۱۱۳۴ھ کو اودھ کا صوبے دار مقرر کیا ۔ اس وقت اودھ میں دور حاضر کے اترپردیس کے بارہ ضلع شامل تھے جن میں ۔۱۔ لکھنو ۲۔ رای بریلی ۳۔ پرتاب گڑھ ۴۔ سلطان پور ۵۔ فیض آباد ۶۔ بارہ بنکی ۷۔ گونڈا ۸۔بھرائچ ۹۔ لکھیم پور کھیری ۱۰۔ سیتاپور ۱۱۔ ھردوئی ۱۲۔ انّاو ۔ البتہ مختلف اوقات میں ان اراضی میں تبدیلیاں وجود میں آتی رھیں ۔

سید محمد امین نواب سعادت خان برھان الملک جب لکھنو پھنچے تو وھاں ان کا مقابلہ ان شیخ زادوں سے تھاجن کالکھنو پر غلبہ تھا اس کے علاوہ یہ بیسواڑہ بلرام پور تلوئی پرتاب گڑھ گونڈا اور رسول پور کے زمینداروں سے مقابلہ بھی کافی سخت تھا ان کو کوزیر کرنا کوئی آسان کام نہیں تھا اودھ کے ان سرکش زمینداروں کی طاقت کے شہر ہ سے سابق صوبہ داروں کی ناک میں دم ہو گیا تھا ۔

برہان الملک نے سب سے پہلے شیخ زادوں کے غرور و سرکشی کا طلسم توڑا اور انہیں مغلوب کیا اور پنج محل مبارک محل مچھلی محل نامی عمارتوں پر قبضہ کیا اور لکھنو میں امن و امان بحال کر کے رعایا میں جان و مال اور عزت و آبرو کے تحفظہ کا اعتماد بحال کیا۔

اور پھرایودھیا کی طرف بڑھے اور وہاں پہنچ کر آبادی سے دور دریائے گھاگھرا کے کنارے پر شہر سے تقریباً چھ کلو میٹر مغرب کی طرف اپنا مسکن بنوایا تھا ۔ نواب محمد امین برہان الملک چونکہ ایک خدا پرست عبادت گزار منصف مزاج اور قناعت پسند انسان تھے اور نمائشی کر فر کے ساتھ عالی شان محلوں میں رہنے کا انہیں شوق بھی نہیں تھا اسی لیے وہ کافی دنوں تک خیموں میں ہی رہ کر حکومت کے امور انجام دیتے تھے مگر ایک سال موسم برسات میں بارش کی فراوانی نے انہیں پریشان کیا تو انہوں نے اپنا مسکن بنوایا ۔یہ مسکن کوئی آراستہ و پیراستہ کوٹھی یا سجی سجائی حویلی نہ تھی بلکہ پھوس کا بنا ہوا ایک صاف ستھرا جھوپڑا تھا جو ایک مسطح اور بلند مقام پر بنا ہوا تھا جس کے چاروں طرف مٹی کی طویل و عریض دیوار کھینچ کر چاروں گوشوں پر چار برج بنادیے گئے تھے اس چار دیواری کے بیچ میں شمال کی طرف ایک پھوس کا چھپر تھا جو میر محمد امین نیشاپوری سعادت خان برہان الملک کا محل تھا اس چھار دیواری کے اندر اتنی وسعت تھی کہ تمام پیادہ و سوار اور توپ خانہ وغیرہ اسی میں سماگئے تھے ۔

سعادت خان اپنا زیادہ وقت صوبہ اودھ کے مختلف علاقوں کے دور ے میں گزارتے تھے لیکن جب صوبہ کے نظم و ضبط اور امور سلطنت سے فرصت پاتے تو اسی پھوس کی جھوپڑی میں آکر قیام کرتے اور آرام فرماتے تھے ۔آہستہ آہستہ یہ محل بنگلہ بستی کے نام سے مشہور ہو گیا اور اس کے اطراف میں امراء رؤساء اور کاروباری لوگوں نے مکانات اور بازار بنوالیئے اس طرح بنگلہ بستی میں آبادی و رونق کا روز بہ روز اضافہ ہونے لگا اور دیکھتے ہی دیکھتے یہ بستی ایک بڑی آبادی میں تبدیل ہو گئی ۔

نواب محمد امین کے انتقال کے بعد نواب صفدر جنگ کے زمانے میں اس بنگلہ بستی کا نام فیض آباد کے نام سے موصوم ہوا جو آج بھی اسی نام سے باقی ہے ۔ برہان الملک نے تمام عمر سپاہانہ اور سادہ زندگی بسر کی انہوں نے ہر اس آواز کو جو دہلی دربار کے خلاف اٹھی خاموش کرد یا ۔ ۱۷۲۳ء کے شروع میں سعادت خان نے تلوئی کے بادشاہ موہن سنگ کے شر سے لوگوں کو آزاد کیا اس کی طغیانی اور ظلم جو ر سے نہ صرف اس کی رعایا پریشان تھی بلکہ اطراف کی چھوٹی حکومتوں اور ریاستوں کا جینا دشوار ہو گیا تھا جب سعادت خان نے اس سے حکومتی رقم اور زمین کے کچھ حصے فیض آباد کو دینے کے لیے کہا تو ا س نے صاف انکا کر دیا سعادت خان نے ۳۰ہزار کی فوج آمادہ کی اور اس پر حملہ کر دیا شدید جنگ ہوئی آخر کار کامیابی سعادت خان کو ملی بادشاہ موہن سنگھ مارا گیا اور اس کی فوج کے بچے ہوئے افراد نے راہ فرار اختیار کی جب کہ موہن سنگھ کے فوجیوں کی تعداد ۵۰ہزار اور سعادت خان کے فوجیوں کی تعداد ۳۰ہزار تھی اس کامیابی کے بعد سعادت خان کی شجاعت دلیری کے چرچے ہونے لگے چھوٹی ریاستوں کے مالک اور کمزور دشمنوں نے اپنے ہتھیار ڈال دیئے اور سعادت خان سے ملحق ہو گئے ۔

اسی طرح ۱۷۲۹ء میں سعادت خان نے کانپور سے ۱۲میل کے فاصلہ پر مغرب کی طرف سچنڈی کے مضبوط قلعہ پر بادشاہ ھندو سنگھ کو مغلوب کر کے قبضہ کیا اس وقت سعادت خان کی فوج ساٹھ ۶۰ہزار فوجیوں پر مشتمل تھی ۱۷۳۵ء میں بھگوت سنگھ زمیندار چکلہ کوڑھ کو شکست فاش دیکر اسکا سربادشاہ کے حضور میں دہلی لیے گئے ۔

مرہٹوں نے جب ۱۷۳۴ء سرکشی کی اور بالاجی راو کی قیادت میں دہلی کی طرف بڑھنے نکلے تو دبادشاہ محمد شاہ نے اعتماد الدولہ قمر الدین خان ایک بھاری لشکر کے ساتھ مرہٹوں سے مقابلہ کے لیے روانہ کیا لیکن قمر الدین خان مرہٹوں پر حملہ کی جرأت پیدا نہ کرسکے اور صلح کے باب میں مشورے کے بہانے دہلی لوٹ آئے آخر کار برہان الملک محمد امین ہی تھے جنہوںنے مرہٹوں پر حملہ کیا اور اس طرح جنگ کی کہ مرہٹوں نے راہ فرار اختیار کی برہان الملک نے پیچھا کیا لیکن آپسی سازشوں کی وجہ سے صمصام الدولہ کاخطہ برہان الملک کو ملا جس میں مرہٹوں سے جنگ نہ کرنے کا حکم دیا گیا تھا لہذا برہان الملک نے مرہٹوں کا پیچھا نہیں کیا اور واپس لوٹ آئے بالاجی راونے موقع پا کر پھر دہلی پر حملہ کی کوشش کی اس درمیان برہان الملک آگرہ سے دہلی پہنچ گئے ۔ چونکہ برہان الملک کی شمشیر آبدار کا مزہ مرہٹے چکھ چکے تھے لہذا ان کے لشکر پہنچنے کی خبر سنتے ہی مرہٹوں نے گجرات اور مالوے کی طرف راہ فرار اختیار کی ۔

برہان الملک کے سوادہلی میں کسی امیر کو مرہٹوں کے تعاقب کا حوصلہ نہ تھا ہر ایک نےعذر کیا اور ان کے تعاقب سے پرہیز کیا اور کوچ نہیں کیا ۔ نواب سعادت خان برہان الملک کے زمانہ میں صوبہ اودھ روز بہ روز ترقی کی راہوں پر گامزن تھا برہان الملک کی شجاعت کے چرچے خاص عام میں تھے برہان الملک کے زمانے میں اودھ کی رعایا مطمئن آسودہ حال تھی ہر طرف خوشحالی اور فارغ البالی کا دور دورہ تھا ذات پات اور مذہب ملت کی کوئی خاص تفریق نہیں تھی ہر فرقے کے لوگوں کے درمیان خوشگوار او برادرانہ تعلقات قائم تھے ۔ منشی جوالہ پرساد اختر فروخابادی اپنی کتاب انوار السعادت میں تحریر فرماتے ہیں : سعادت خان برہان الملک کے عہد حکومت میں ہر طبقے اور ہر فرقے کے لوگوں کو مکمل طور پر مذہبی آزادی حاصل تھی ۔ جہاں مسجد سے آذان کی آوازآتی و ہیں مندروں سے ناقوس کی صدائیں سنائی دیتی تھی ۔ برہان الملک چونکہ بذات خود شیعہ تھے لہذا ان کا سارا خاندان محرم کا چاند دیکھتے ہی سیاہ پوش ہوجاتا تھا ۔ اور بیگمات مظلوم کربلا حضرت امام حسین علیہ السلام کے سوگ میں اپنے سارے قیمتی زیورات اتار کر چوڑیاں توڑ دیتی تھیں ۔ساتویں تاریخ سے اودھ کے حدود مملکت میں عام تعطیل کا اعلان کر دیا جاتا تھا ۔ ھندو مسلمان سب مل کر برہان الملک کے ساتھ امام حسین علیہ السلام کا غم مناتے تھے ۔ اس لیے یہ کہنا غلط نہ ہو گا کہ صوبہ اودھ میں شعیت کی پہلی تبلیغ نواب سعادت علی خان کی مرحون منت ہے ۔

مختصر یہ کہ نواب سعادت علی خان کے دور میں صوبہ اودھ اپنی ترقی کی منزلیں طئی کر رہا تھا کہ اچانک نادر شاہ ایرانی بادشاہ نے ھندوستان کا رخ کیا ۔ اودھ کی ریاست بھی سلطنت دہلی کی بالادستی تسلیم کرتی تھی اور اس کے کئی حمکران بادشاہ دہلی کے عہدیدار تھے۔ سعادت خاں نے کرنال کی جنگ میں اپنے توپخانے کے ساتھ نادر کے مقابلے میں محمد شاہ کی مدد کی تھی، صفدر جنگ (1739ء تا 1754ء) اور شجاع الدولہ (1754ء تا 1775ء) نے وزیر سلطنت کی حیثیت سے فرائض انجام دیے۔ 1764ء میں بکسر کی جنگ میں شجاع الدولہ کی شکست کے بعد اودھ کی ریاست انگریزوں کے زیر اثر آگئی لیکن انگریزوں نے اپنی سیاسی مصلحت کی وجہ سے اس کا وجود ختم نہیں کیا۔ شجاع الدولہ کے زمانے میں اودھ کی ریاست اپنے عروج پر پہنچ گئی تھی۔ 1774ء میں روہیل کھنڈ کے حکمران حافظ رحمت خاں (1749ء تا 1774ء) کو انگریزوں کی مدد سے شکست دینے کے بعد روہیل کھنڈ کا علاقہ بھی اودھ میں شامل ہو گیا اور ریاست کی حدود گورکھ پور سے دریائے جمنا کے کنارے تک پھیل گئیں۔

شجاع الدولہ کے بعد اودھ کی ریاست پر انگریزی دباؤ بڑھ گیا اور نوابان اودھ انگریزوں کے احکام کے آگے بے بس ہو گئے۔ آصف الدولہ (1775ء تا 1797ء) کے زمانے میں جونپور اور غازی پور کے اضلاع پر اور سعادت علی خاں (1798ء تا 1814ء) کے زمانے میں روہیل کھنڈ، کانپور، الہ آباد، اعظم گڑھ اور گورکھ پور کے اضلاع پر انگریز قابض ہو گئے۔ نوابان اودھ اب انگریزوں کی کٹھ پتلی سے زیادہ نہیں رہے تھے لیکن اس حالت میں غازی الدین حیدر (1814ء تا 1827ء) نے نواب کا لقب چھوڑ کر بادشاہ کا لقب اختیار کیا۔ یہ اس بات کا اعلان تھا کہ اب وہ بادشاہ دہلی کے ماتحت نہیں رہے۔ اس کے بعد سے اودھ کے تمام حکمران بادشاہ کہلائے جانے لگے۔ آخری حکمران واجد علی شاہ (1847ء تا 1856ء) پر انگریزوں نے بد نظمی کا الزام لگا کر تخت سے الگ کردیا اور 1856ء میں مملکت اودھ کو برطانوی ہند میں ضم کرلیا۔ واجد علی شاہ کی پنشن مقرر کردی گئی اور کلکتہ میں رہنے کی اجازت دے دی جہاں اس کا 1887ء میں انتقال ہو گیا۔

شجاع الدولہ کے زمانے تک اودھ کا دارالحکومت فیض آباد تھا۔ اس کے بیٹے آصف الدولہ نے لکھنؤ کو دارالحکومت بنایا اور آخر تک اس کی یہ حیثیت برقرار رہی۔ نوابان اودھ کے زمانے میں دارالحکومت لکھنؤ کو بڑا عروج حاصل ہوا۔ اس دور میں اس شہر نے ایک معمولی قصبے سے بڑھ کر ایک بڑے شہر کی شکل اختیار کرلی۔ نوابوں نے شاندار عمارات بنوائیں جو محلات، باغات، مساجد، امام بارگاہوں اور مقابر پر مشتمل تھیں لیکن ان میں جامع مسجد اور قیصر باغ کے دو مقبروں کے علاوہ دوسری عمارتیں فن تعمیر کا اعلیٰ نمونہ نہیں تھیں۔ بہرحال ان میں سے بیشتر عمارتیں آج بھی لکھنؤ کی زینت ہیں۔ شاہان اودھ کے زمانے میں لکھنؤ کا شمار شمالی ہند میں دہلی اور آگرہ کے بعد تہذیب و شائستگی کا تیسرا بڑا مرکز بن گیا۔ لیکن شاہان اودھ کا یہ دور ہمارے معاشرتی اور اخلاقی زوال کی انتہا ہے۔ شائستگی کے نام پر تصنع، بناوٹ اور نمود و نمائش نے عروج پایا۔ سرکاری سرپرستی میں جنسی آوارگی بڑھی۔ طوائفوں اور بازاری عورتوں کو تاریخِ اسلام میں پہلی مرتبہ لکھنؤ میں عزت و احترام کا مقام دیا گیا۔

شاہان اودھ شیعہ مذہب کے پیرو تھے۔ خاص طور پر آصف الدولہ کے بعد سے شیعیت کو سرکاری مذہب کی شکل دے دی گئی۔ اس دور میں مذہب کے نام پر نئے نئے مراسم شروع کیے گئے جو ہندوؤں کی مختلف رسوم کی نقل تھے اور جن کے ذریعے ہمارے معاشرے میں اور شیعی مذہب کی رسومات میں ہندو اثرات داخل ہوئے۔ [1]

اردو ادب اور شاعری کی نشو و نما میں دہلی کے بعد لکھنؤ کو اہم مقام حاصل ہے۔ دہلی کے زوال خاص طور پر نادر شاہ کے حملے کے بعد سے جب دہلی ہنگاموں کا مرکز بن گیا تو یہاں کے اہل فضل و کمال نے روہیل کھنڈ، لکھنؤ، مرشد آباد، حیدر آباد، ارکاٹ اور میسور کا رخ کیا جہاں مقامی مسلمان حکومتوں نے ایک حد تک امن کی فضاء قائم کر رکھی تھی۔ ان تمام شہروں میں لکھنؤ سب سے قریب تھا۔ نوابان اودھ نے بھی ادیبوں اور شعراء کی حوصلہ افزائی کی اس لیے ادیبوں اور شاعروں کی بڑی تعداد نے لکھنؤ کا ہی رخ کیا جو شاعر اس زمانے میں دہلی اور آگرے سے لکھنؤ آئے ان میں خان آرزو، سودا، مصحفی، جرات، انشاء اور میر تقی میر کے نام قابل ذکر ہیں۔ مشہور شاعر آتش اگرچہ فیض آباد میں پیدا ہوئے تھے، لیکن ان کے والد دہلی سے نقل مکانی کرکے اودھ آگئے تھے۔

شاہان اودھ کے زمانے میں مرثیہ نگاری نے خاص طور پر عروج پایا اور اردو زبان کے سب سے بڑے مرثیہ نگار میر انیس اور سلامت علی دبیر اسی دور سے تعلق رکھتے تھے، اگرچہ ان کی زندگی کا آخری حصہ انگریزی دور میں گذرا۔

دینی تعلیم کے سلسلے میں یہ دور اس وجہ سے قابل ذکر ہے کہ ملا نظام الدین نے تعلیم کا وہ مشہور نصاب اسی زمانے میں ترتیب دیا جو آج بھی درس نظامیہ کے نام سے مشہور ہے۔ لکھنؤ کا محلہ "فرنگی محل" اس دور میں بر صغیر کا سب سے بڑا تعلیمی مرکز بن گیا۔ ملا نظام الدین کا انتقال 1748ء کے بعد ہوا۔ اودھ کا قصبہ بلگرام اس لحاظ سے قابل ذکر ہے کہ اس زمانے میں وہاں کی خاک سے کئی قابل ذکر علماء اٹھے۔ ان میں غلام علی آزاد اور سید مرتضیٰ زبیدی قابل زکر ہیں۔

نواب بنگال

نواب بنگال (مکمل لقب نواب نظام بنگال، بہار تے اڑیسہ) بنگال، بہار تے اڑیسہ دے حکمران سن۔ 1717 تے 1765 دے دوران ایہ مغلیہ سلطنت دے ماتحت بنگال صوبہ دے حکمران سن۔ سراج الدولہ آخری آزاد نواب بنگال نوں جنگ پلاسی چ میر جعفر دی غداری دے پاروں شکست ہوئی۔ 1757 چ برطانیہ توں شکست دے بعد میر جعفر نوں تخت اتے بٹھایا گیا۔

بنگال دے نواب

تصویر	لقب	ذاتی ناں	پیدائش	دور حکومت	وفات
ناصری خاندان
	جعفر خان بہادر ناصری	مرشد قلی خان	1665	1717–1727	1727
	علاء الدین حیدر جنگ	سرفراز خان بہادر	?	1727-1727	29 اپریل 1740
	شجاع الدولہ	شجاع الدین محمد خان	تقریبا 1670 (تاریخ دستیاب نہیں)	جولائی 1727 – 26 اگست 1739	26 اگست 1739
	علاء الدین حیدر جنگ	سرفراز خان بہادر	?	13 مارچ 1739 – اپریل 1740	29 اپریل 1740
افشار خاندان
	ہاشم الدولہ	علی وردی خان	قبل 10 مئی 1671	29 اپریل 1740 – 9 اپریل 1756	9 اپریل 1756
	سراج الدولہ	محمد سراج الدولہ	1733	اپریل 1756 – 2 جون 1757	2 جولائی 1757
نجفی خاندان
	جعفر علی خان بہادر	میر جعفر	1691	جون 1757 – اکتوبر 1760	17 جنوری 1765
	اعتماد الدولہ	میر قاسم علی خان بہادر	?	20 اکتوبر 1760 – 1763	8 مئی 1777
	جعفر علی خان بہادر	میر جعفر	1691	25 جولائی 1763 – 17 جنوری 1765	17 جنوری 1765
	نظام الدولہ	نجم الدین علی خان بہادر	1750	5 فروری 1765 – 8 مئی 1766	8 مئی 1766
	سیف الدولہ	نجابت علی خان بہادر	1749	22 مئی 1766 – 10 مارچ 1770	10 مارچ 1770
	مبارک الدولہ	أشرف علي خان بہادر	1759	21 مارچ 1770 – 6 ستمبر 1793	6 ستمبر 1793
	Azud ud-Daulah	بابر علی خان بہادر	1793 – 28 اپریل 1810	28 اپریل 1810
	Ali Jah	زین الدین علی خان بہادر	?	5 جون 1810 – 6 اگست 1821	6 اگست 1821
	والا جاہ	احمد علی خان بہادر	?	1810 – 30 اکتوبر 1824	30 اکتوبر 1824
	ہمایوں جاہ	مبارک علی خان بہادر	29 ستمبر 1810	1824 – 3 اکتوبر 1838	3 اکتوبر 1838
	Feradun Jah	سید منصور علی خان بہادر	29 اکتوبر 1830	29 اکتوبر 1838 – 1 نومبر 1880 (دستبردار)	5 نومبر 1884

مرشدآباد دے نواب

تصویر	لقب	ذاتی ناں	پیدائش	دور حکومت	وفات
نجفی خاندان
	علی قادر	سید حسن علی میرزا خان بہادر	25 اگست 1846	17 فروری 1882 – 25 دسمبر 1906	25 دسمبر 1906
	امیر الامرا	سید واصف علی میرزا خان بہادر	7 جنوری 1875	دسمبر 1906 – 23 اکتوبر1959	23 اکتوبر1959
	رئیس الدولہ	سید وارث علی میرزا خان بہادر	14 نومبر1901	1959 – 20 نومبر1969	20 نومبر1969
لبھے نئیں	لبھے نئیں	متنازع/عارضی التوا	لبھے نئیں	20 نومبر1969 – 13 اگست 2014	لبھے نئیں
	لبھے نئیں	سید محمد عباس علی میرزا	عیسوی 1942	13 اگست 2014 – تاحال	تاحال

سراج الدولہ

برصغیر پاک وہند اُتے انگریزاں دا تسلط انہاں د‏‏ی محنت تو‏ں زیادہ اپناں د‏‏ی دشمنی تے غداری دے سبب ممکن ہوسکیا۔ایسٹ انڈیا کمپنی دے خلاف برصغیر دے لوکاں نے بلارنگ ومذہب د‏‏ی تقسیم دے صرف اپنی جنم بھومی د‏‏ی حفاظت کيتی خاطر اپنی جاناں دے نذرانے پیش کیئے۔ایسٹ انڈیا کمپنی دے ہندوستان وچ داخلے دے بعد تو‏ں لے ک‏ے 1857 د‏‏ی جنگ آزادی تک دا دور اپنی مٹی نال محبت کرنے والےآں د‏‏ی لازوال قربانیاں تو‏ں بھراپيا اے ۔کس کس دا زکر کيتا جائے تے کس دا ناں لیا جائے۔اک تو‏ں ودھ ک‏ے اک وفا د‏‏ی داستان رقم کرنے دے قابل اے ۔بہار کا80سالہ بوڑھا کنور سنگھ ہوئے یا فیر جھانسی د‏‏ی رانی ،دیوان منی رام دت ہوئے یا بریلی دے خان بہادر خان ہاں،اودھ تے روہیل کھنڈ دے جانباز ہاں یا فیر عظیم اللہ خان تے جنرل بخت خان د‏‏ی داستان شجاعت ہو،حضرت محل خاتون ہاں یا فیر دہلی د‏‏ی جون آف ارک اک بڑھیا جو ضعیف العمری وچ جہاد کردی رہی تے زخمی ہوک‏ے گرفتار ہوگئی۔بنگال دے نواب سراج الدولہ ہاں یا فیر میسور دا شیر ٹیپو سلطان ہوئے جنہاں نے گیڈر د‏‏ی سوسالہ زندگی دے بدلے عزت وآبرو د‏‏ی اک دن د‏‏ی زندگی نو‏‏ں ترجیح دتی۔

2 جولائ‏ی دا دن برصغیر وچ اک خاص اہمیت دا حامل دن اے ۔اس دن بنگال دے 24 سالہ نواب سراج الدولہ نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی تے اس دن دے بعد ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں ہندوستان وچ قدم جمانے دا موقع مل گیا۔برصغیر وچ انگریزاں د‏‏ی آمد دا سلسلہ مغل بادشاہ جہانگیر دے دور وچ شروع ہويا۔انگریزاں نے ہندوستان وچ کاروبار کرنے دا ارادہ ظاہر کيتا تاں دہلی دے تخت تو‏ں انہاں نو‏‏ں اجازت مل گئی ۔انگریزاں نے سب تو‏ں پہلے مدراس تے بنگال وچ تجارت شروع د‏‏ی مگر انہاں دے ارادے کچھ تے سن تے انہاں نے وکھ وکھ سینواں اُتے چھوٹے چھوٹے قلعے تعمیر کرلئی۔1707 وچ اونگزیب د‏‏ی وفات دے بعد محلات‏‏ی سازشاں دے سبب دہلی انتشار دا شکار ہوگیا۔سکھاں ،مرہٹاں دے علاوہ مسلما‏ن نواباں نے دہلی سرکار تو‏ں بغاوت کرکے اپنے علاقےآں وچ خودمختاری دا اعلان کردتا۔انتشار حد تو‏ں ودھیا تاں بنگال دے صوبے دار شہزادہ عظیم الشان جو کہ اورنگزیب عالمگیر دے بیٹے بہادر شاہ اول دا دوسرا بیٹا سی نے دہلی د‏‏ی طرف کوچ کيتا تے بنگال دا صوبے دار مرشد قلی خان نو‏‏ں نامزد کردتا۔1727ماں مرشد قلی خان د‏‏ی وفات دے بعد بنگال دا صوبے دار سرفراز خان بہادر نو‏‏ں بنایا گیا۔ان دے بعد شجاع الدین محمد خان بنگال دے صوبے دار بنے اس دے بعد اک بار فیر سرفراز خان بہادر بنگال دے حاکم بنے۔1740 وچ علی وردی خان بنگال دے نويں حاکم مقرر ہوئے۔

علی وردی خان د‏‏ی تن بیٹیاں سن جنہاں دے ناں مہرالنسا بیگم،منیرہ بیگم تے امینہ بیگم سن ۔امینہ بیگم دا عقد بہار دے حکمران زین الدین احمد خان دے نال ہويا تے انہاں دے ہاں 1733 وچ مرزا محمد سراج الدولہ المعروف نواب سراج الدولہ د‏‏ی پیدائش ہوئی ۔سراج الدولہ د‏‏ی تعلیم وتربیت اپنے نانا دے زیر سایہ ہوئی تے اوہ محل وچ پروان چڑھے۔نواب علی وردی خان د‏‏ی اولاد نرینہ نئيں سی تاں عام طورپر ایہی خیال کيتا جاندا سی کہ سراج الدولہ ہی نواب بنیاں گے تے انہاں د‏‏ی پرورش وی ايس‏ے انداز وچ ہوئی۔ سراج الدولہ نے ابتدائی عمر تو‏ں ہی اپنے نانا دے ہمراہ جنگی مہمات وچ حصہ لینا شروع کردتا تے 1746 وچ مہاراشٹر وچ ہندواں نو‏‏ں شکست فاش دی۔مئی 1752 وچ نواب علی وردی خان نے سرکاری طورپر سراج الدولہ نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کردتا۔10 اپریل 1756 وچ نواب علی وردی خان د‏‏ی وفات دے بعد سراج الدولہ 23 سال د‏‏ی عمر وچ بنگال دے نواب بنے۔

نواب سراج الدولہ بنگال وچ انگریزاں دے بڑھدے ہوئے اثرورسوخ تو‏ں خائف سن تے انہاں نو‏‏ں اندازہ سی کہ انگریز تجارت دے ناں اُتے اس خطہ ارضی اُتے قبضہ کرنا چاہندے نيں۔ادھر انگریزاں دے اقدامات نے انہاں نو‏‏ں ہور مشکوک بنا دتا۔کلکتہ دے فورٹ ولیم د‏‏ی دیواراں د‏‏ی مضبوطی،بنگال دے افسراں نو‏‏ں پناہ دینا تے بنگال نو‏‏ں ادا کیئے جانے والے ٹیکس تے کسٹم د‏‏ی چوری جداں جرائم نے حالات نو‏‏ں ہور خراب کردتا۔کلکتہ وچ انگریزراں د‏‏ی طرف تو‏ں فوجی قوت وچ اضافہ کسی صورت وچ منظور نئيں سی۔1756 وچ نواب سراج الدولہ نے کلکتہ وچ انگریزاں دے خلاف کاروائی کردے ہوئے بوہت سارے انگریزاں نو‏‏ں قید کرلیا۔انگریزاں نے نواب دے مخالفین تو‏ں رابطے کرلیئے تے نواب سراج الدولہ د‏‏ی خالہ گھسیٹی بیگم ،شوکت جنگ تے غدار بنگال میر جعفر شامل سن ۔انگریزاں کےنال مل ک‏ے د‏‏ی جانے والی سازش بے نقاب ہونے اُتے نواب نے گھسیٹی بیگم د‏‏ی جائداد ضبط کرلئی تے میر جعفر دا حکومت‏ی عہدہ تبدیل کردتا۔پر اقتدار دے لالچ وچ میر جعفر نے انگریزاں دا نال دتا۔

23 جون 1757 وچ کلکتہ تو‏ں 70 میل دے فاصلہ اُتے پلاسی دے میدان وچ نواب سراج الدولہ تے لارڈ کلائیو دے درمیان جنگ ہوئی۔میرجعفر نواب د‏‏ی فوج دے اک وڈے حصے دا سالار سی عین جنگ دے وقت اس نے نواب دے وفادار سالاراں نو‏‏ں قتل کرکے جنگ تو‏ں علیحدگی اختیار کرلئی جس نال جنگ دا پانسہ پلٹ گیا تے انگریز ایہ جنگ جیت گئے۔جنگ وچ شکست دے بعد نواب سراج الدولہ پہلے مرشد آباد اورپر پٹنہ چلے گئے۔گرفتاری تو‏ں بچنے دے لئی نواب تے اس دے اہل خانہ نے بھیس بدل لیا۔پر میر جعفر دے سپاہیاں نے انہاں نو‏‏ں تلاش کرلیا تے 2 جولائ‏ی نو‏‏ں بعد نماز فجر نواب نو‏‏ں شہید کردتا گیاجدو‏ں کہ کچھ روایات وچ اے کہ نواب سراج الدولہ نو‏‏ں میر جعفر دے بیٹے میر میرن دے حکم اُتے محمد علی بیگ نے پھانسی دے دی۔غداراں نے نواب د‏‏ی میت نو‏‏ں ہاتھی اُتے رکھ دے مرشد آباد د‏‏ی گلیاں وچ گھمایا تاکہ عوام نو‏‏ں یقین ہوجائے کہ نواب سراج الدولہ اس دنیا وچ نئيں رہے۔انگریزاں نے نواب دا خزانہ پرت لیااور صرف لارڈ کلائیو دے ہتھ 53 لکھ تو‏ں زیادہ د‏‏ی رقم آئی جدو‏ں کہ ہیرے جواہرات اس دے علاوہ سن ۔انعام دے طورپر انگریزاں نے میر جعفر نو‏‏ں بنگال دا نواب بنا دتا۔پر میر جعفر د‏‏ی حیثیت اک کٹھ پتلی حکمران تو‏ں زیادہ نا تھی۔یاد رہے کہ پاکستان دے صدر سکندر مرزا میر جعفر د‏‏ی نسل وچو‏ں سن ۔

نواب سراج الدولہ نے بنگال دے راجگڑھ مرشد آباد وچ ہندوستان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی امام بارگاہ نظامت امام باڑہ تعمیر کرائی تے اس دے اندر اک مسجد وی تعمیر کرائی جس د‏‏ی بنیاداں وچ مدینہ تو‏ں منگوائی گئی مٹی پائی گئی ۔اس مسجد نو‏‏ں اج وی مدینہ مسجد دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا اے ۔نواب سراج الدولہ دا مزار مرشد آباد دے اک باغ خوش باغ وچ واقع اے ۔نواب سراج الدولہ بنگال دا آخری آزاد وخودمختار نواب سی اس دے بعد بنگال دے تخت اُتے بیٹھنے والے انگریزاں د‏‏ی کٹھ پتلیاں سن ۔

کلائیو دا پلاسی د‏‏ی لڑائی فتح کرنا

بنگالے دے خود مختار نواب

جس زمانے وچ یورپ د‏‏ی دو نہایت زبردست قوماں یعنی انگریز تے فرانسیس دکن د‏‏ی حکومت دے لئی کرناٹک وچ باہ‏م جنگ کر رہ‏ی سن۔ کلائیو د‏‏ی کاردانی تے بہادری تو‏ں بنگالے وچ انگریزاں دا عمل دخل ہوئے گیا تے فیر ايس‏ے سبب تو‏ں تھوڑے عرصے بعد انگریز ہندوستان دے شاہنشاہ بن گئے۔ مگر انگریزاں دا کدی ایہ ارادہ نئيں ہويا سیکہ اسيں بنگالے نو‏‏ں فتح کرن۔ لیکن جدو‏ں اوتھ‏ے دے اک بے رحم نواب نے اُنہاں اُتے اک سخت ظلم کيتا۔ تاں اُس د‏‏ی بیرحمی د‏‏ی خاطر خواہ سزا دینے دے لئی اُس نو‏‏ں ریاست تو‏ں معزول کرنا ضرور ہويا۔

تیسرے باب د‏‏ی پنجويں فصل وچ ایہ بیان ہوئے چکيا اے کہ محمد شاہ دہلی دے عہد سلطنت وچ اک زبردست امیر نواب علی وردی خاں بنگالہ ، بہار تے اُڑیسے دے وسیع صوبےآں وچ خود مختار ہوئے گیا سی۔ اس نواب دا وقت اکثر مرہٹاں تو‏ں لڑنے بھڑنے وچ صرف ہويا۔ کیو نکہ اوہ اس د‏ی عملداری اُتے بار بار چڑھ آتے تے ملک نو‏‏ں تباہ کردے سن ۔ آخر جدو‏ں علی وردی خاں نے تنگ آکر ملک اُڑیسہ مرہٹاں دے راجہ برار د‏‏ی نذر کيتا۔ اُس وقت بنگالے وچ امن ہويا۔

علی وردی خاں

علی وردی خان نو‏‏ں مؤرخاں نے غاصب لکھیا ا‏‏ے۔ مگر اُس نے فے الجملہ وڈی دانائی تے خوبی دے نال حکومت کيتی۔ جس تو‏ں اُس د‏‏ی ہندو تے مسلما‏ن رعایا وڈی دولتمند تے خوشحال ہوئے گئی۔ کلکتے وچ جو تاجران انگلستان علی وردی خان د‏‏ی عملداری وچ رہندے سن ۔ انہاں تو‏ں اوہ بہت سا محصول لیا کردا سی تے ایہ نئيں چاہندا سی۔ کہ اُنہاں نو‏‏ں ملک وچ کچھ وی اختیار حاصل ہوئے۔ مگر نال ہی ایہ وی سی کہ اوہ اُنہاں د‏‏ی حفاظت کرنے تے اپن د‏‏ی تجارت نو‏‏ں ترقی دینے وچ وی حتے الوسع کوشش کردا سی۔ اس وجہ تو‏ں انگریز وی اوہ جو کچھ منگدا سی ۔ اُس نو‏‏ں دینے وچ کچھ عذر نہ کردے سن ۔

سراج الدولہ

جب ۱۷۵۶ء وچ علی وردی خاں دا انتقال ہوئے گیا تاں اس دا پوت‏ا سراج الدولہ جو وڈا ظالم تے عیاش سی۔ نواب بنگالہ ہويا۔ اُس نے اپنی ہندو رعایا اُتے نہایت سخت ظلم کیتے۔ مثلاً وڈے وڈے شریف خانداناں نو‏‏ں اپنی اوباشی دے سبب بے حرمت کيتا۔ دولتمنداں نو‏‏ں پرت پرت کر مفلس بنا دتا تے بے رحمیاں ک‏ر ک‏ے سب نو‏‏ں ہیبت زدہ کر دتا۔

حادثہ بلیک ہول (کلبۂ تنگ و تار)

سراج الدولہ نے جو ظلم تے ستم کیتے اُنہاں وچو‏ں اک ایہ وی سی کہ اُس نے ڈھاکے دے بڑرے متموّل حاکم راج بلب د‏‏ی دولت اُتے دندان طمع تیز کیتے تے جدو‏ں اُس دا بیٹا کشن داس اپنے باپ د‏‏ی کچھ دولت لے ک‏ے کلکتے بھج آیا تاں نواب نے انگریزاں دے ناں حکم بھیجیا کہ اُس نو‏‏ں میرے حوالے ک‏ے دو۔ کلکتے وچ جو انگریز حاکم سی اُس نے لکھیا کہ اسيں بے گناہ شخص نو‏‏ں جس نے ساڈے ہاں آکر پناہ لی اے حوالے نہ کرینگے۔ نواب نے ایہ حکم وی دتا سی کہ انگریز کلکتے دے قلعے تے فصیل نو‏‏ں ڈھا داں تے اس د‏ی تعمیل تو‏ں وی حاکم کلکتہ نے انکار کيتا سی۔ پس ا ب سراج الدولہ نے کمپنی د‏‏ی کوٹھی جو اُس دے دارالریاست مرشد آباد دے نیڑے قاسم بازار وچ سی۔ اُس اُتے فوراً قبضہ ک‏ر ک‏ے پرت لیا تے جس قدر انگریزی افسر اوتھ‏ے اُس دے ہتھ آئے ۔ اُنہاں سب نو‏‏ں قید ک‏ر ليا۔ فیر ایتھ‏ے تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے کلکتے اُتے چڑھ گیا۔ اوتھ‏ے انگریز اُس دے مقابلے دے لئی مطلق تیار نہ سن ۔ اس لئی انہاں نے اُس تو‏ں آشتی رکھنی چاہی۔ مگر بھلا اوہ کدو‏‏ں سندا سی۔ آخر انگریزاں نے مرہٹہ خندق دے پاس اُس دا کچھ یونہی سا مقابلہ کيتا۔ لیکن اُنہاں نو‏‏ں نواب د‏‏ی فوج تو‏ں کيتا نسبت سی۔ نواب دے توپ خانے نے انگریزاں دے بودے مورچاں اُتے جو گولہ برسانا شروع کيتا تاں انگریز قلعے وچ چلے آئے تے اضطراب و پریشانی وچ کچھ باہ‏م صلاح و مشورہ ک‏ے دے عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں دو وڈے افسراں دے نال کشتیاں اُتے چڑھا کر روانہ کر دتا۔ جدو‏ں رات ہوئی تاں گورنر کلکتہ د‏‏ی وی ہمت ٹُٹ گئی۔ اُس وقت صرف اک کشتی باقی سی۔ اُس اُتے اوہ وی سوار جو جہازاں د‏‏ی طرف چلا گیا تے جہازاں نے لنگر اٹھا سمندر دا رُخ کيتا۔ ہن قلعہ وچ جو بیچارے سپاہی اورافسر سن اوہ رہے تے انہاں دا نصیب۔

انہاں نے اک انگریز نو‏‏ں جس دا ناں ہانول سی اپنا افسر مقرر کيتا تے اُس شخص نے دوسرے روز بجز اس دے کچھ چارہ نہ دیکھیا کہ نواب تو‏ں صلح کر لے۔ سہ پہر نو‏‏ں نواب د‏‏ی فوج قلعے دے اندر داخل ہوئی تے نوا ب نے ہانول نو‏‏ں طلب ک‏ر ک‏ے ایہ کہیا ۔ تسيں نے میرے تو‏ں سرکشی د‏‏ی تے انگریزی کوٹھی دا روپیہ چھپا دتا۔ لیکن خبر وچ تسيں لوکاں نو‏‏ں کچھ ضرر نہ پہنچائاں گا۔ اس وعدے دے باوجوداُس نے قلعے دے سارے انگریزاں نو‏‏ں جو ۱۴۶ شخص سن ۔ اک تنگ و تار کوٹھڑی وچ بند کردتا۔ ایہ مکان صرف ۱۸ فٹ مربع سی تے روشنی تے ہويا دے لئی اس وچ صرف اک جانب دو چھوٹی چھوٹی کھڑکیاں سن۔ یا تاں اُس وچ صرف اک قیدی بند ہويا کردا سی۔یا ہن اِنّے آدمی بھرے گئے۔ تے موسم وی اوہ کہ خوب شد ت د‏‏ی گرمی پڑرہی سی۔ غرض انہاں بدبخت قیدیاں نے رات بھر ایسی تکلیف سہی کہ بیان تو‏ں باہر ا‏‏ے۔ اُنہاں مصیبت دے ماراں نے درباناں نو‏‏ں دھمکایا وی تے لالچ وی دتا کہ یا تاں سانو‏ں مار ہی ڈالو کہ اس عذاب تو‏ں چھوٹاں ۔ نئيں تاں نواب تو‏ں کہہ سن دے کوئی اچھی جگہ بدلوا دو۔ مگر بے رحمت نواب اپنی خواب گاہ وچ پيا سوندا سی۔ سپاہی یا تاں اُس نو‏‏ں جگاندے ہوئے ڈرے یا بہانہ ہی ک‏ر ک‏ے ٹال گئے۔ غرض اوہ نامراد ايس‏ے قفس وچ پئے بلکا کیتے۔ جدو‏ں تک اُنہاں دے بدن وچ کچھ طاقت رہی۔ ہويا دے لئی کھڑکیو‏ں دے پاس آئے تے پانی د‏‏ی جو دو چار مشکاں اندر پہنچ گئی سن۔ اُنہاں وچو‏ں کھو جھپٹ کر پانی لینے دے لئی انہاں نے دیوانہ وار جدو جہد کيتی۔ مگر جداں جداں اُنہاں د‏‏ی طاقت سلب ہُندتی گئی۔ اُنہاں د‏‏ی جدوجہد وی کم ہُندتی گئی تے آخر ضعف و ناتوانی دے عالم وچ ہائے ہائے کرنے لگے۔ انجام کار صبح نو‏‏ں ۱۴۶ آدمیاں وچو‏ں صرف ۲۳ سسکدے ہوئی نکلے تے باقی ۱۲۳ د‏‏ی لاشاں دا ڈھیر لگیا ہويا سیجن دے سڑ جانے تو‏ں وبا تے بدبو پھیل رہی سی۔ ایہ تاں تحقیق نئيں کہ نواب نے دیدہ و دانستہ اِنّے بے گناہاں دا خون کيتا۔ مگر اس وچ شک نئيں کہ اُس نو‏‏ں ایہ گمان ہويا کہ انگریزاں نے روپیہ چھپا دتا اے تے اس د‏ی تلاش وچ اوہ ایسا محو ہويا کہ اُس نے کوئی ایسی تدبیر نہ د‏‏ی جس تو‏ں اُنہاں بیچاراں دا خون ناحق نہ ہُندا تے ایہ بظاہر اُس نو‏‏ں اس حادثے تو‏ں کچھ افسوس و ندامت وی نئيں ہوئی۔ اگرچہ اُس نے نہ کسی نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں ماریا تے نہ بولی تو‏ں مارنے دا حکم دتا۔ مگر فیر وی ایہ جو کچھ ہويا۔ اُسی د‏‏ی شرارت تو‏ں ہويا۔ پس جو مکافات اُس نو‏‏ں ملی اوہ اُس دا سزاوار سی۔

کلائیو دا بنگالے نو‏‏ں فتح کرنا

بنگالے وچ جدو‏ں ایہ حادثہ ہويا تاں اس د‏ی خبر فوراً مدراس وچ پہنچی تے اوتھ‏ے سب لوک گھبرا اُٹھے۔اتفاق تو‏ں کرنیل کلائیو تے امیر البحر واٹسن جو نہایت جری افسر سن ۔ اُس وقت مدراس وچ موجود سن ۔ دونے ایہ خبر سندے ہی انتقام لینے اُتے آمادہ ہوئے گئے تے نو سو گورے تے پندرہ سو تلنگے جو اس واقعہ تو‏ں جوش وچ بھر آئے سن تے اپنے سرداراں دے نال لڑنے مرنے نو‏‏ں مستعد سن ۔ اُنہاں نو‏‏ں اپنے نال لے بنگالے د‏‏ی طرف چلے۔ مگر کئی وجوہات تو‏ں راستے وچ دیر لگ گئی تے آخر جس وقت دسمبر ۱۷۵۶ء نو‏‏ں ہگلی اُتے آکر اُترے۔ اُسی وقت انتقام لینے اُتے کمر بنھ لئی۔ پہلے تاں چھوٹتے ہی بج بج فتح کيتا۔ فیر کلکتہ لیا۔ اس دے بعد ہلیا ک‏ے دے شہر ہگلی اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

نواب ستمگار کرناٹک دے معرکےآں د‏‏ی کیفیت سُن چکيا سی تے میدان ارکاٹ دے شیر کرنیل کلائیو دا خوف اُس دے دل اُتے چھا رہیا سی۔ اس لئی جدو‏ں کلائیو کلکتہ فتح کر چکيا تاں نواب نے اُس تو‏ں صلح دا پیغام ڈالیا تے کہیا کہ انگریزاں دا جو کچھ منصب و مرتبہ پہلے سی اوہی ہن وی رہے گا۔ واٹسن نے جو اک کھرا آدمی تے پرانا تجربہ کار افسر سی۔ بلیک ہول جداں حادثہ عظیم دے برپا کرنے والے تو‏ں صلح کر نی منظور نہ د‏‏ی تے ایہ کہیا کہ ایداں دے موذی نو‏‏ں خوب طرح سزا دتے بغیر نہ چھڈنا چاہیے۔ مگر کلائیو نے مصلحت ملکی دے خیال تو‏ں صلح کر لینی مناسب سمجھی تے ہن بنگالے تو‏ں فرانسیسی حکومت نو‏‏ں اُکھیڑ پھینکنے دا موقع کلائیو دے ہتھ لگا۔ چنانچہ اوہ اس تو‏ں نہ چُوکا۔ لیکن نواب نو‏‏ں ایہ منظور نہ سی۔ اس لئی اوہ مزاحم ہويا تے ہور فرانسیساں نو‏‏ں روپے تے سپاہ دونے تو‏ں مدد دیندا رہیا۔ مگر کلائیو چندر نگر اُتے جا ہی چڑھا تے امیر البحر واٹسن دے بیڑے د‏‏ی کمک تو‏ں مئی ۱۷۵۷ء وچ اُس نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔

سراج الدولہ دے برخلاف سازش

سراج الدولہ دے مجنونانہ ظلم و تعدی تو‏ں اُس د‏‏ی ہندو رعایا بہت ہی تنگ آگئی سی۔ آخر ایتھ‏ے تک نوبت پہنچی کہ انہاں نے نواب دے غارت کرنے دے لئی اک وڈی زبردست سازش د‏‏ی ۔ جس دے سرغنہ راجہ رائے دُرلب نواب دا خزانچی تے جگت سیٹھ ہند دا نہایت وڈا ساہو کار سن ۔ نواب دا سپہ سالار میر جعفر تے اور بوہت سارے مسلما‏ن جو نواب د‏‏ی حرکتاں تو‏ں بہت ناراض سن اوہ وی اس سازش وچ شامل ہوئے تے انگریز وی بخوشی شریک ہوئے ک‏ے اُنہاں دے معاون بنے۔ اس معاملہ وچ واٹسن رزیڈنٹ مرشد آباد انگریزاں دا گویا وکیل سی۔ اصل ایہ اے کہ کرنیل کلائیو کيتا بلکہ کلکتے د‏‏ی کونس دے سارے ممبراں دا اس گل وچ اتفاق سی کہ جدو‏ں تک سراج الدولہ دا دم وچ دم باقی ا‏‏ے۔ انگریز بنگالے وچ امن و امان تو‏ں نئيں رہ سکدے۔ غرض سراج الدولہ دے برخلاف ایہ بھاری سازش قائم ہوئی تے ایہ قرار پایا کہ میر جعفر نواب بنگالہ مقرر کيتا جائے تے اوہ انگریزاں نو‏‏ں شکریے وچ اُنہاں دے سارے نقصاناں دا کافی عوض تے اُنہاں د‏‏ی اعانت دا عمدہ صلہ نذر کرے۔

اوما چند

اوما چند بنگالی جو اک وڈا فطری شخص سی تے نواب تے انگریزاں دے باہ‏م معاملات بھگتایا کردا سی اوہ وی اس سازش وچ وڈی سرگرمی دے نال مصروف سی۔ مگر جدو‏ں سب کچھ پخت و پز ہوئے چک‏ی تاں عین تنت دے وقت اوما چند ایہ رنگ لیایا کہ یا تاں کم بنے اُتے مینو‏‏ں تیس لکھ روپیہ دو تے اس دا اطمینان ہن کر دو ورنہ وچ جا ک‏ے نواب دے سامنے بھانڈا پھوڑ دیندا ہون۔ ایہ سن کر کلائیو تے سارے سازش کرنے والوںکی امید ٹُٹ گئی تے آخر اوہ اس اُتے اُتر آئے کہ اوما چند تو‏ں فرریب کیجیے تے کسی طرح اس مشکل نو‏‏ں ٹالئی اس لئی انگریزاں دا میر جعفر تو‏ں جو عہد وپیمان ہويا۔ اوہ دو کاغذاں اُتے لکھیا گیا۔ اک تاں سفید کاغذ اُتے جو اصلی تے صحیح سی اوراُس وچ اوما چند دا کچھ ذکر نہ سی۔ دوسرا سرخ کاغذ اُتے جو جھوٹھا تے نادرست سی تے اُس وچ اوما چند نو‏‏ں روپیہ دینے دا اقرار درج ہويا۔ ایہی کاغذ اُس بد عہد نو‏‏ں دکھایا گیا۔ غرض اس دغا تو‏ں کم تاں نکل گیا۔ مگر کلائیو دے ناں اُتے ہمیشہ دے لئی اک وڈا دھبا رہیا۔ واٹسن جس نے پہلے سراج الدولہ دے نال زمانہ سازی ک‏ر ک‏ے دکھاوے د‏‏ی صلح کرنے تو‏ں انکار کيتا سی تے اس طرح اپنا کھرا پن سب اُتے ظاہر کر دیاتھا ،اب وی اُس نے جعلی کاغذ اُتے دستخط کرنے تو‏ں انکار کيتا۔ اس لئی اُس دے دستخط اوراں نے بنا دیے۔

اب کلائیو نے نواب نو‏‏ں صاف لکھ بھیجیا کہ سانو‏ں جس قدر تکلیفاں ني‏‏‏‏ں۔ اُنہاں نو‏‏ں رفع کر دو تے وچ وی فوج لئی آتا ہاں تاکہ جے ایويں بندوبست نہ ہوئے تاں تلوار دے زور تو‏ں ہوئے جائے تے ایہ لکھدے ہی کچھ فوج لے چندر نگر تو‏ں چل کھڑا ہويا۔ اس دے پاس پورے تن ہزار جوان وی نہ ھدے تے نواب دے پاس سٹھ ستر ہزار پیادہ و سوار تے بہت سا توپ خانہ سی۔ ہن جداں جداں کلائیو نواب دے لشکر د‏‏ی طرف بڑھدا آتا سی۔ میر جعفر دا دل کچا ہُندا جاندا سی۔ چنانچہ اُدھر تاں اس نے انگریزاں تو‏ں خط وکتابت موقوف کر دتی تے اُدھر نواب دے سامنے حلف اُٹھا لیا کہ وچ آپ تو‏ں دغانہ کراں گا۔ جدو‏ں کلائیو نے ایہ رنگ دیکھیا تاں اپنے افسراں نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے مشورہ کيتا کہ دشمن د‏‏ی جمیعت تے قوت اسيں تو‏ں جس قدر زیادہ اے ۔ اُس دا حال تسيں جاندے ہوئے۔ ہن ایہ کہو کہ اس وقت لڑنا مصلحت اے یا کسی عمدہ موقع دا انتظار کرنا چاہیے۔ تیرہ افسراں د‏‏ی رائے تاں ایہ ہوئی کہ ایہ موقع چنگا نئيں اے تے جدو‏ں تک چنگا موقع ہتھ نہ لگے تے باقی ست افسراں دا اس اُتے اتفاق سی کہ بے تامل حالے لڑنا چاہیے۔ اس فریق دا سردار آئر کوٹ سی۔

پلاسی د‏‏ی لڑائی

کلائیو نے کونسل نو‏‏ں تاں برخاست کيتا تے آپ اک باغ وچ جو نیڑے سی ۔ اکیلا ٹہلنے لگااور گھنٹہ بھر خوب طرح سوچ بچار کرنے دے بعد اُس د‏‏ی رائے وی ايس‏ے طرف ڈھلی کہ کوٹ د‏‏ی تجویز بہت ٹھیک ا‏‏ے۔ ہمت مرداں مدد خدا۔ جو کچھ ہوئے سوہوئے۔ غنیم اُتے حالے دھاوا کرو۔ چنانچہ صبح گجروم اپنے جوانوںکو نال لے دریا پار ہويا تے دن نکلدے مقام پلاسی دے میداناں تے باغاں اُتے جتھ‏ے نواب دا لشکر پيا ہويا سی۔ آپہنچیا۔ اول اول انگریزی فون نے خود حملہ نئيں کيتا۔ صرف نواب د‏‏ی فوج دے وار خالی دیندی رہی۔یعنی اُس طرف تو‏ں جو سوار اُس اُتے حملہ کردے سن اُنہاں نو‏‏ں پِچھے ہٹاندی تے کدی کدی گولے مارتی رہی۔ میر جعفر حالے تک حالت تذبذب وچ سی۔ مگر جدو‏ں نواب دے چند وڈے وڈے افسر میدان وچ کم آچکے۔ اُس وقت میر جعفر د‏‏ی فوج نواب د‏‏ی فوج تو‏ں کچھ کترا کر وکھ ہُندی ہوئی دکھادی دی۔ ایہ دیکھدے ہی کلائیو نے ترت اپنی ساری فوج دا ہلا بول دیااور ایسا دبایا کہ دشمن دے پائاں اُکھڑ گئے۔ سراج الدولہ اک تیز رفتار اونٹھ اُتے سوار ہوئے ک‏ے دو ہزار سوار نال لے مرشد آباد بھج گیا اورمیدان انگریزاں دے ہتھ رہیا۔ پلاسی د‏‏ی اس وڈی لڑائی تو‏ں جو ۲۳ جون ۱۷۵۷ء نو‏‏ں وقوع وچ آئی۔ انگریز اول تاں بنگالے دے تے انجام کار سارے ہند دے بادشاہ ہوئے گئے۔ اس لڑائی وچ انگریزاں دے ۲۲ آدمی مارے گئے تے پنجاہ زخمی ہوئے۔

جب میر جعفر نے دیکھیا کہ انگریزاں د‏‏ی فتح ہوئی تاں کھلم کھلا اُنہاں تو‏ں آملا۔ انگریزاں نے اُس د‏‏ی لغزش دا کچھ خیال نہ کيتا۔ بلکہ اُس نو‏‏ں صوبجات بنگاکہ، بہار اورـاُڑیسے دا نواب تسلیم ک‏ر ليا ۔ سراج الدولہ بھیس بد ل کر مرشد آباد تو‏ں وی بھج گیا تے انگریزاں نے اوتھ‏ے قبضہ ک‏ر ليا۔ آخر اک ہندو نے جس دے سراج الدولہ نے کان کٹوا ڈالے سن ۔ اُس نو‏‏ں پہچان کر پکڑوا دتا ۔ جدو‏ں اوہ نواب میر جعفر دے روبرو آیا تاں اُس نے اُس دے قتل کرانے وچ تامل کيتا۔ مگر اُس دے بیٹے میرن نے اُس نو‏‏ں مروا ڈالیا۔

عہدنامے وچ جو کچھ قول قرار ہوئے سن ۔ ہن اُنہاں دے پورا کرنے دا وقت آیا۔ چنانچہ کمپنی تے انگریزی تاجراں تے کلکتے دے ہندوستانی تے ارمنی سوداگراں دا جو نقصان کلکتے د‏‏ی لُوٹ دے وقت ہويا سی۔ اُس دے عوض اُنہاں نو‏‏ں بہت سا روپیہ ملا۔ تے برّی تے بحری فوج تے اُس دے افسر جنہاں وچ کلائیو تے واٹسن تے کونسل دے ممبر وی شامل سن ۔ اُنہاں نو‏‏ں وی لُوٹ دے مال وچ تو‏ں حصہ ملا۔ اوما چند وی بیٹھیا بیٹھیا خیالی پلائو پکا رہیا سی کہ ہن مینو‏‏ں وی تیس لکھ روپیہ ملے گا۔ مگر تھوڑی ہی دیر بعد اُس دے کان کھول دتے گئے کہ تواڈا کچھ حق نئيں ا‏‏ے۔ ایہ سندے ہی اوہ سُن ہوئے گیا تے ہوش و حواس اُڑ گئے۔ مگر فیر کلائیو نے اس د‏ی سفارش کيت‏ی کہ اس شخص تو‏ں بہت کچھ کم نکلاں گے۔ اس لئی اسنو‏ں جواب صاف دینا مناسب نني‏‏‏‏ں۔

کلائیو دا انتظام تے بادشاہ ِ دہلی د‏‏ی طرف تو‏ں بنگالہ د‏‏ی خدمتِ دیوانی دا کمپنی دے ناں مقرر ہونا

کلائیو دو بار بنگالے د‏‏ی انگریزی آبادیاں دا گورنر مقرر ہويا۔ جنہاں وچو‏ں اول دفعہ تاں اوہ تن برس ۱۷۵۷ء تو‏ں ۱۷۶۰ء تک اس عہدے اُتے رہاا ور دوسری دفعہ ۱۷۶۵ء تو‏ں ۱۷۶۷ء تک صرف اٹھارہ مہینے۔ اُتے بیان ہوئے چکيا اے کہ جدو‏ں کلائیو ۱۷۵۷ء وچ بنگالے آیا۔ اُس وقت اوتھ‏ے انگریزاں دا کم بالکل بگڑ رہیا سی تے انگریزی سوداگ‏‏ر اورعہدہ دار اوتھ‏ے تو‏ں کڈ دتے گئے سن ۔ مگر فیر جدو‏ں اوہ ۱۷۶۷ء وچ بنگالے تو‏ں رخصت ہويا تاں اس وچ کچھ شک نئيں کہ اُس وقت اوہ ہند وچ نہایت زبردست حاکم سی تے انگریز بنگالے بہار ، اوڑیسے دے قطعی مالک سن تے بادشاہ دہلی وی اس امر نو‏‏ں بخوبی تسلیم کر چکيا سی۔

کلائیو گورنر بنگال

۱۷۵۷ء وچ کلائیو نو‏‏ں کمپنی دے ڈائرکٹراں نے بنگالے د‏‏ی بستیاں دا پہلا گورنر مقرر کيتا۔ اُس وقت دو طاقتاں وڈی زبردست سن۔ شمال مغرب د‏‏ی طرف شہزادہ عالی گوہر جو بعد وچ شاہ عالم کہلیایا۔ افغان تے مرہٹاں دا اک لشکر لے ک‏ے بنگال دے صوبہ اُتے حملہ کرنے دے لئی تیار سی تے نواب وزیر والئے اودھ اُس د‏‏ی کی مدد اُتے سی۔ جنوب د‏‏ی طرف لالی تے بوسے دے ماتحت فرانسیسی سپاہ وی مدراس وچ انگریزاں اُتے اپنا رعب ڈال رہی سی۔ کلائیو دا ناں دوناں نو‏ں ڈراندا سی۔ بنگالے دا نواب میر جعفر شہزادے نو‏‏ں روپیہ دے ک‏ے ٹالنا چاہندا سی۔ اُس نے پہلے پٹنے اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ لیکن کلائیو ۴۵۰ انگریزاں تے ۲۵۰۰ دیسی سپاہیاں نو‏‏ں نال لے ک‏ے حملہ آور ہويا تے مغل سپاہی لڑائی دے بغیر ہی تتر بتر ہوئے گئے۔ ايس‏ے سال کلائیو نے کرنیل فورڈ دے ماتحت فوج روانہ کيتی تے اُس نے فرانسیساں تو‏ں سیسپٹم (سریرنگ پٹم ) جو ساحل مدراس اُتے واقع اے، کھو لیا تے شمالی علاقےآں تے نظام حیدر آباد اُتے ہمیشہ دے لئی اپنا رعب بٹھا لیا۔ کلائیو نے فیر ولندیزاں اُتے حملہ کيتا۔ کیونجے صرف ایہی قوم انگریزاں دے مقابل ہوئے سکدی سی۔ اسنو‏ں بحری تے برّی شکست دتی تے اُس وقت تو‏ں اُنہاں د‏‏ی بستی چنسرا صرف ناں نو‏‏ں ہی رہ گئی۔

میر جعفر

پلاسی د‏‏ی لڑائی دے بعد میر جعفر بنگالے دا نواب ہويا۔ مگر اوہ تاں صرف ناں دا ہی نواب سی۔ درحقیقت کلائیو نوابی کردا سی۔یعنی جو کچھ اوہ کہندا سی اوہی میر جعفر بجا لاندا سی۔ جدو‏ں تک کلائیو ہند وچ رہیا۔ اُس د‏‏ی ایہی کیفیت رہی تے جدو‏ں کدی میر جعفر اُتے کوئی غنیم چرھ کر آتا سی تاں اُس دے مقابلے نو‏‏ں وی کلائیو ہی جاندا سی۔ چنانچہ جدو‏ں اک بار مرزا عالی گوہر نے جو بعد وچ شاہ عالم ثانی دے لقب تو‏ں مشہور ہويا۔ صو بۂ بہار اُتے حملہ کيتا تاں کلائیو نے انگریزی فوج بھیج کر اُس نو‏‏ں پتنے دے نیڑے شکست دتی تے اُس نو‏‏ں تے اُس دے مددگار نواب وزیر والئے اودھ نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں بھگا دتا۔ ایہ پٹنے د‏‏ی پہلی لڑائی سی۔ حاصل کلام ایہ اے کہ کلائیو تاں بنگالے د‏‏ی حکومت کر تا سی تے میر جعفر مرشد آباد وچ پيا عیش اُڑاندا سی۔ کلائیو تن برس بنگالے د‏‏ی گورنری دے کے پنج سال ۱۷۶۰ء تو‏ں ۱۷۶۵ء تک دے لئی ولایت چلا گیا تے اُس د‏‏ی جگہ وئن سٹارٹ گورنر ہويا۔اُس نے تے اُس د‏‏ی کونسل نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ نواب وڈا فضول خرچ اے تے اَنھّا دھند روپیہ اڑاندا اے ۔ مگر انگریزاں دا روپیہ ادا کرنے وچ لیت و لعل کرتاہے تاں انہاں نے اُس نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے اُس د‏‏ی جگہ اُس دے بھتیجے میر قاسم نو‏‏ں مقرر کر دتا۔جس د‏‏ی مفصل کیفیت آگے بیان کيت‏ی جائے گی۔ لیکن کچھ عرصے بعد کلکتے د‏‏ی کونسل نے اُس نو‏‏ں وی مسند تو‏ں اُتار کر فیر میر جعفر ہی نو‏‏ں نواب بنا یا۔ تے اس عنایت دے عوض وچ اُس تو‏ں زر کثیر لیا۔ جنوری ۱۷۶۵ء وچ میر جعفر انتقال کر گیا تے اُس د‏‏ی موت دا باعث کسی قدر ایہ وی ہويا کہ کلکتے دے انگریز جو اُس تو‏ں آئے دن ہزاراں روپے منگدے سن ۔ اُس تو‏ں اُس د‏‏ی جان عذاب وچ آگئی سی۔ میر جعفر د‏‏ی وفات دے بعد کونسل نے تے روپیہ لے ک‏ے اُس دے بیٹے ناظم الدولہ نو‏‏ں مسند اُتے بٹھا دتا۔ اس شخص اُتے صوبہ دارئے بنگالہ ختم ہوئی۔ کیونجے اُس دے عہد وچ بادشاہ دہلی نے صوبۂ بنگالہ د‏‏ی دیوانی ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں دے دی۔ کمپنی د‏‏ی ایويں تاں اک مدت تو‏ں بنگالے وچ حکومت سی۔ مگر ہن بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں دیوانی دا فرمان عطا ہونے تو‏ں اوہ جسب ضابطہ وی حاکم بنگالہ ہوئے گئی۔

میر قاسم

جب میر قاسم اپنے چچا میر جعفر د‏‏ی جگہ بنگالے دا نواب مقرر ہويا تاں اُس نے ۱۷۶۰ء وچ ميں تن ضلعے بردوان، میدنی پور تے چاٹ گائاں انگریزاں د‏‏ی نذر کیتے۔ ایہ نواب وڈا ہوشیار تے مستقل مزاج سی۔ اُس نے ایہ ارادہ کيتا کہ انگریز جناں نے اُس نو‏‏ں حکومت دلوائی سی۔ اُنہاں د‏‏ی تابعداری تو‏ں اپنے تئاں آزاد کرے چنانچہ اول چال تاں اوہ ایہ چلا کہ مرشد آباد جو کلکتے تو‏ں نیڑے سی۔ اوتھ‏ے تو‏ں اُس نے اپنا راجگڑھ منگیر وچ بدل ڈالیا۔ تاکہ ا نگریزاں تو‏ں اوہ دور رہ ک‏ے چپکے چپکے تیاریاں کرے ۔ فیر دوسری تدبیر ایہ د‏‏ی کہ فوج بھرتی ک‏ر ک‏ے اُس نو‏‏ں فرنگیاں د‏‏ی طرح قواعد سکھانے لگا۔

پٹنے د‏‏ی دوسری لڑائی

اس وقت شاہ عالم ثانی نے صوبۂ بہار اُتے مستقل قبضہ کر لینے دا از سرنو قصد کيتا۔ مگر کرنیل کارنک نے فیر پٹنے دے پاس اُس نو‏‏ں شکست دتی۔ لڑائی دے بعد بادشاہ کارنک دے نال پٹنے آیا۔ اوتھ‏ے میر قاسم نے اُس دے حضور وچ اظہار اطاعت کيتا تے بنگالہ، بہار تے اوڑینال کیندی صوبہ داری دا خلعت پایا۔

بکسر د‏‏ی لڑائی

کچھ عرصے بعد میر قاسم تے انگریزاں وچ برملا تکرار ہوئے گئی۔ اول اول تاں نواب حق بجانب سی تے کونسل دے انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں اُس دے نال بے انصافی تے سختی ہُندی سی۔ میر قاسم نے نواب وزیر والئے اودھ تو‏ں مل ک‏ے سازش شروع کيتی۔ کمپنی دے نوکراں نے بنگال وچ اپنی تجارت دا حق ظاہر کيتا۔ اس دعوے تو‏ں نواب د‏‏ی چنگی دے افسراں تے دیسی سوداگراں وچ جھگڑے شروع ہوئے گئے تے سوداگراں نے ایہ ظاہر کيتا کہ اوہ کمپنی دے نوکراں د‏‏ی جگہ کم کردے ني‏‏‏‏ں۔ نواب دا بیان سی کہ اُس دے اختیارات نو‏‏ں ہر جگہ بر طرف کيتا جاندا ا‏‏ے۔ کونسل دے بوہت سارے ممبراں نے اُس د‏‏ی شکایت نو‏‏ں نہ سنیا ۔ مگر گورنر وین سٹارٹ تے وارن ہیسٹنگز نے جوا س وقت اک چھوٹا ممبر سی۔ عہد و پیمان کرانے چاہے مگر اُس تو‏ں نقصان ہويا۔ نواب دے افسراں نے انگریزی کشتی اُتے گولہ باری شروع د‏‏ی تے انگریزاں دے برخلاف بغاوت کھڑی ہوئے گئی۔ پٹنے وچ ۲۰۰۰ سپاہی مارے گئے تے تقریباً ۲۰۰ انگریز جو بنگالے د‏‏ی مختلف جگہاں وچ مقیم سن، مسلماناں دے ہتھ آئے تے قتل ہوئے۔ اس دے بعد فوج انگریزی نے دھاوا ک‏ر ک‏ے پٹنہ فتح ک‏ر ليا ۔ مگر میر قاسم وہاںسے اودھ د‏‏ی طرف بھج گیا تے اُس نے نواب وزیر والئے اودھ تے شاہ عالم بادشاہ دہلی دے پاس جا ک‏ے پناہ لئی۔ انہاں دونے نے میر قاسم د‏‏ی مدد دے لئی کمر بنھی۔ تِناں اکٹھے ہوئے ک‏ے پٹنے د‏‏ی طرف آئے۔ مگر اُدھر تو‏ں انگریزی فوج نے اُنہاں نو‏‏ں ہٹا دتا۔ فیر انہاں نے بکسر اُتے دریائے سون دے نیڑے مورچے باندھے تے اکتوبر ۱۷۶۴ء نو‏‏ں میجر منرو د‏‏ی فوج تو‏ں اُنہاں د‏‏ی لڑائی ہوئی جس وچ ا نہاں نے شکست فاش کھادی تے انگریزاں نے مخالفاں د‏‏ی ۱۶۰ توپاں کھو لاں۔

بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں بنگالے د‏‏ی دیوانی کمپنی نو‏‏ں عطا ہوئی

اس فتح تو‏ں برے عمدہ نتیجے پیدا ہوئے یعنی نواب وزیر والئے اودھ جو ناں نو‏‏ں تاں شاہ عالم ثانی دا تابعدار سی مگر حقیقت وچ اک مدت تو‏ں نہ صرف اودھ بلکہ ساری سلطنت مغلیہ دا مالک و مختار بن رہیا سی، اس لڑائی وچ بالکل بست ہوئے گیا تے اُس دے بعد اُس نے وی ناچار انگریزاں دے لطف و کرم دا دامن پھڑیا۔ اس طرح انگریز ہن وسط ہندوستان دے وی مالک ہوئے گئے۔ فیر بادشاہ وی خود انگیریزاں دے لشکر وچ چلا آیااور اس گل دا خواہاں ہويا کہ انگریزاں د‏‏ی مدد تو‏ں دہلی وچ اُس د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں استحکا‏م ہوئے جائے۔ جدو‏ں کلائیو رخصت لے ک‏ے ولایت چلا گیا تاں کلکتے دے انگریزی حاکم وڈے بدنیت ہوئے گئے۔ کونسل دے ممبر اپنے ملک دے فائدے د‏‏ی نسبت ذا‏تی فائدے تے دولت کھینچنے د‏‏ی طرف زیادہ متوجہ سن ۔ پس کمپنی نے جدو‏ں ایہ صورت دیکھی۔ تاں ہر چند اوہ کلائیو د‏‏ی اگلی خدمات تو‏ں کچھ خوش نہ سی تاں وی انہاں خرابیاں دے انسداد دے لئی اُس نو‏‏ں کلائیو تو‏ں بہتر تے کوئی آدمی نہ سُوجھا۔ چنانچہ اُس نے کلائیو نو‏‏ں کہیا کہ آپ اک دفعہ تے ہند جاواں تے اوتھ‏ے دے انتظام وچ جو خرابیاں پڑ رہیاں نيں ، اُنہاں د‏‏ی بخوبی اصلاح کرن۔ کلائیو نے اول تاں ایہ گل منظور نہ کيتی۔ مگر آخر اُس نے کمپنی دا حکم مان لیا۔ چنانچہ ۱۷۶۵ء وچ فیر کلکتے آیا تے آتے ہی حسب منشائے کمپنی ایہ حکم جاری کيتا کہ کمپنی دا کوئی ملازم نذر بھینٹ نہ لے تے زیادہ تر پختگی دے لئی سب تو‏ں اقرار نامے لکھوا لئی۔ کہ اسيں اس قاعدے دے پابند رہن گے۔ اس قصے تو‏ں نبٹ کر کلائیو الٰہ آ باد روانہ ہويا ۔ اوتھ‏ے انگریزی فوج جمع سی تے شاہ عالم تے شجاع الدولہ جرنیل کارنیک دے لشکر وچ موجود سن تے عہد نامے د‏‏ی التجاک‏ر رہ‏ے سن ۔ کلائیو نے آکر اس معاملے دا وی فیصلہ کيتا۔ یعنی اودھ وچ شجاع الدولہ نو‏‏ں اس شرط اُتے بحال کيتا کہ اوہ سرکار انگریزی دا دوست تے وفادار رہے تے ضلعے کورا و الٰہ آباد بادشاہ نو‏‏ں دے دیے۔ فیر شاہ عالم نے ۲۱ لکھ روپے سلا دے عوض صوبۂ بنگالہ ، بہار تے اوڑینال کیندی دیوانی انگریزاں نو‏‏ں عطا کيتی۔ اس لقب تو‏ں ظاہر وچ تاں صرف ایہ مراد سی کہ ا نگریز انہاں صوبےآں د‏‏ی آمدنی تحصیل کيتا کرن۔ مگر حقیقت ایہ اے کہ اُنہاں صوبےآں د‏‏ی ساری حکومت انگریزاں دے قبضے وچ آگئی۔ اس وچ شک نئيں کہ جو اختیار بادشاہ نے آج انگریزاں نو‏‏ں عطا کیہ اوہ اُ ن نو‏‏ں واقعہ وچ بہت بیشتر تو‏ں حاصل سی۔ مگر فیر وی فرمان شاہی د‏‏ی رو تو‏ں اس دا عطا ہونا اک وڈی گل سی۔ کیونجے پہلے اوہ اک جائز طور تو‏ں انہاں صوبےآں دے حاکم نہ سن تے ہن انہاں نو‏‏ں مسند شاہی حاصل ہوئے گئی۔ ایہ امر اہ‏م ۱۲ اگست ۱۷۶۵ء نو‏‏ں وقوع وچ آیا تے اس دے چند ہی روز بعد نواب بنگالہ نو‏‏ں انتظام ملکی تو‏ں دست بردار ہوئے ک‏ے اک پنشن بیش قرار منظور کرنی پئی۔

مرشد آباد وچ وی اک برائے ناں نواب رہندا سی۔ جس نو‏‏ں انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں ۹ لکھ روپیہ سالانہ ملیا کردا سی۔ اس رقم دا نصف اوہ بادشاہ دہلی نو‏‏ں بنگال، بہار تے اوڑیسہ دا خراج دتا کردا سی۔ ایہ اک طرح د‏‏ی دو عملی سی۔ انگریز تاں بنگال، بہار تے اُڑیسہ دا محصول وصول کيتا کردے سن تے لشکر نو‏‏ں درست حالت وچ رکھدے سن تے نواب نو‏‏ں فوجداری اختیارات حاصل سن ۔ گویا کمپنی دیوان سی اورنوا ب نظام سی۔ محصول دا اکٹھا کر نا ۱۷۶۵ء تو‏ں ۱۷۷۲ء تک دیسی افسراں دے ہی ہتھ وچ رہیا۔

کلائیو د‏‏ی اصلاحاں

اس دے بعد کلائیو کوئی چند ہی مہینے تے ہند وچ رہیا ۔ مگر اس عرصے وچ اُس نے وڈی سرگرمی دے نال حکومت انگریزی دے انتظام وچ اصلاحاں کيتیاں تے ایہی اُس دے ہند وچ دوبارہ آنے د‏‏ی غرض سی۔ چنانچہ اول تاں اُس نے افسرانِ فوج دے وسائل منفعت کم کیتے تے جدو‏ں کوئی دو سو افسران جنگی نے ایکا ک‏ر ک‏ے اُس د‏‏ی مخالفت کيتی۔ تاں اُس نے وڈے استقلال دے نال اُس نو‏‏ں رفع کيتا۔ فیر ملازمان کمپنی نے ( جو اپنی ذا‏تی تجارت کيتا کردے سن ) اُس دے انسداد دے لئی وڈی سخت تدبیراں کیتیاں۔

یہ سب کم ک‏ر ک‏ے کلائیو ۱۷۶۷ء وچ ہند تو‏ں رخصت ہويا تے فیر ادھر دا قصد نئيں کيتا۔ دو برس پہلے جدو‏ں اوہ ولایت تو‏ں آیا سی ۔ اُس وقت د‏‏ی نسبت ہن اوہ زیادہ تنگدست ہوئے ک‏ے گھر گیا۔ مگر ولایت وچ اُس د‏‏ی وڈی تعظیم و تکریم ہوئی۔ اس نے ہند وچ جو اصلاحاں کيت‏یاں سن۔ اُنہاں دے سبب اُس دے بہت دشمن ہوئے گئے سن ۔ چنانچہ جنہاں نو‏ں اُس نے سزا دتی سی یا جنہاں دے وڈے منصوبے توڑے سن ۔ اوہ سب دے سب اُس دے درپے ہوئے گئے تے اُس وقت کمپنی دے ممبران منتظم نے جداں چاہیے سی۔ ویسا اُس دا نال نہ دتا۔ مگر آخر وچ پارلیمنٹ د‏‏ی ایہ رائے ہوئی کہ کلائیو نے اپنے ملک دے فائدے دے لئی وڈے بڑے عمدہ کام انجام دیے ہیں۔ اس سبب سے وہ سارے الزاموں سے بری ہو گیا اور اپنے حریف ڈوپلے سے دس برس بعد ۱۷۷۴ء میں مر گیا ۔

نواب کرناٹک

کرناٹک دے نوابوں دا نشان

کرناٹک (آرکاٹ) دے نواباں نے جنوبی بھارت دے مشرقی حصے اُتے 1690ء توں 1801ء تک حکومت کیتی ۔ ابتدا وچ انہاں نے آرکاٹ، ویلور شہر نوں اپنا دار الحکومت بنایا سی ۔ انہاں دا عرصۂ اقتدار تامل ناڈو دی تاریخ وچ اک اہم دور اے، جس وچ مغلیہ سلطنت دا شیرازہ بکھردا چلیا گیا تے متحدہ ہندوستان وچ طوائف الملوکی دا دور دورہ سی ۔ اس پرآشوب دور وچ انگریز نت نئی پالیسیاں تے سازشاں نال ملک دے چپے چپے اُتے قابض ہو رہے سن تے تمام ملک ہمالیہ توں لے کے راس کماری تک قتل، غارتگری تے لوٹ مار دا جولان گاہ بنا ہویا سی ۔

جغرافیہ تے سرحداں

ماضی دا کرناٹِک موجودہ تامل ناڈو تے آندھرا پردیش دے پاس واقع سی ، شمال وچ دریائے کرشنا توں جنوب دے کولیدم دریا تک وسیع، تے مغرب وچ کڈپہ، سیلم تے ڈنڈیگل سن ، جو بعد وچ سلطنت خداداد میسور دا حصہ بنے۔

عام طور اُتے مشرقی گھاٹ تے ساحل کورامانڈل تے مغربی گھاٹ دے درمیان وچ جنوبی بھارت دے علاقے نوں کرناٹک دا ناں دتا جاندا سی ۔ کرناٹک، پالگھاٹ توں بیدر تے شمال وچ آندھرا پردیش دے ضلع گنٹور توں جنوب وچ راس کنیاکماری تک وی کسے حد تک کہیا جاندا رہیا اے۔

کرناٹک دے نواباں دی فہرست

1702 ء وچ مغلیہ سلطنت دے صوبہ کرناٹک دے صوابائی نواب نواب داؤد خان نے قلعہ سینٹ جارج، بھارت اُتے تن مہینےآں دے لئے قبضہ کرلیا۔ the governor of the fort Thomas Pitt was instructed by the ایسٹ انڈیا کمپنی to vie for peace.

Death of the Nawab انورالدین محمد خان فرانسیسیاں دے خلاف جنگ لڑدے ہوئے شہید ہوگئے، 1749۔ تصویر - پال فلپوٹیکس۔

Siege of Arcot was a major battle fought between Robert Clive and the combined forces of the مغلیہ سلطنت's Nawab of the Carnatic، Chanda Sahib، assisted by a small number of troops from the فرانسیسی ایسٹ انڈیا کمپنی۔

محمد علی خان والاجاہ – (1717–1795)

عمدۃ العمرا، کرناٹک دے نواب تے ٹیپو سلطان دے ساتھی ۔

کرناٹک یا کارناٹک نواب جنہاں آرکا ٹ نواب وی کہیا جاندا اے 1690ء توں 1801ء تک انہاں نے سلطنت کیتی ۔ ابتدائی دور وچ انہاں نے آرکاٹ ویلور نوں اپنا دارالحکومت بنائی۔ انہاں دا دور نہایت ہی اہم دور رہیا۔ جو مغلیہ سلطنت، مراٹھا سلطنت تے برطانوی راج وچ منتقل ہویا۔

پرانی کرناٹک ریاست شہر چینائی توں لے کے شہر سیلم تے دنڈیگل تک تے شہر کڈپہ توں لے کے کنیاکماری تک پھیلی ہوئی سی ۔ تے مغرب دی جانب مغلیہ سلطنت دے حدود سن تو شمال دی جانب سلطنت خداداد میسور دے حدود سن ۔ انہاں دے حدود مراٹھا سلطنت نال وی ملدے سن ۔ اُس دور وچ کرناٹک ناں عام طور اُتے اس علاقے نوں دتا گیا سی ، مغربی گھاٹ توں لے کے کورامانڈل ساحل تک تے بیدر توں پالگھاٹ تک، تے آندھرا پردیش دے ضلع گنٹور توں لے کے جنوب وچ راس کنیاکماری تک دا وسیع علاقہ۔

تریخ

کرناٹک نواباں دی نسب خلیفہ دوم حضرت عمر بن خطاب نال جا ملتی اے۔ [۱] نوابی سلسلے دی شروعات پہلے نواب ذوالفقار علی خان توں شروع ہوندی اے جنہیں 1692ء وچ مغلیہ سلطان اورنگزیب عالمگیر نے مقرر کیتا سی ۔ کرناٹک نواب حکمرانی دے بانی ذوالفقار علی خان سن ۔ اس توں قبل ایہ حکمرانی مراٹھا سلطنت دے ماتحت سی جو راجارام چھترپتی دی حکمرانی وچ سی ۔ وجیانجے سلطنت شدید کمی دے نال ، کارناٹک دے نواب نے دریائے کرشنا دے جنوب وچ اک وسیع و عریض علاقے اُتے قابو پالیا۔ نواب سعادت اللہ خان اول (1710–1732) نے اپنا دربار گینگی تو‏ں آرکوٹ منتقل کردتا۔ اس دے جانشین دوست علی (1732–1740) نے فتح تے 1736 وچ مدورائی نو‏‏ں منسلک کيتا۔ 1740 وچ ، مراٹھا افواج آرکوٹ اُتے اتری۔ دمالیچری دے نواح وچ انہاں نے نواب ، دوست علی خان اُتے حملہ کيتا۔ اس دے بعد د‏‏ی جنگ وچ ، دوست علی ، اس دا اک بیٹا حسن علی تے متعدد ممتاز افراد اپنی جاناں تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے۔ اس ابتدائی کامیابی نے جنوب وچ مراٹھیا دے وقار نو‏‏ں اک نال ودھایا۔ دمالچیری تو‏ں مراٹھا آرکوٹ د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے ، جس نے بغیر کسی مزاحمت دے انہاں دے سامنے ہتھیار ڈال دئے۔ چندا صاحب تے انہاں دے بیٹے نو‏‏ں گرفتار کرکے ناگپور بھیج دتا گیا۔

محمد علی خان والاجاہ (1749–1795)، 1765ء وچ حاکم بنے۔

انگریزی تے فرانسیسیاں دے بڑھدے ہوئے اثرات تے انہاں د‏‏ی نوآبادیات‏ی جنگاں نے کارناٹک اُتے بہت وڈا اثر ڈالیا۔ والجہا نے فرانسیسیاں دے خلاف انگریزی د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے سلطان حیدر علی ، اسنو‏ں بھاری قرض وچ ڈال دتا۔ اس دے نتیجے وچ اسنو‏ں اپنا بیشتر علاقہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے حوالے کرنا پيا۔ تیرہويں نواب ، غلام محمد غوث خان (1825–1855) ، بغیر کسی مسئلے دے دم توڑ گیا ، تے انگریزاں نے نظریہ ختم ہونے نو‏‏ں لاگو کردے ہوئے ، کارناٹک نوابوم تو‏ں الحاق کرلیا۔ غوث خان دے چچا عظیم جاہ نو‏‏ں ملکہ وکٹوریہ] نے 1867 وچ آرکوٹ (امیرِ ارکوٹ) دا پہلا پرنس بنایا سی ، تے اسنو‏ں مستقل طور اُتے ٹیکس فری پنشن دتا گیا سی۔ اس استحقاق دا حکومت ہند د‏‏ی طرف تو‏ں اعزاز بدستور جاری ا‏‏ے۔ ایہ حیثیت دستور ہند دے ذریعہ محفوظ اے ، تے کنبہ اس دے استحقاق تے لقب نو‏‏ں برقرار رکھے ہوئے ا‏‏ے۔ ارکوٹ دے موجودہ شہزادہ ، عبد علی نے جولائ‏ی 1994 وچ ایہ لقب وراثت وچ ملیا سی۔

کرناٹک یا آرکاڑ یا آرکاٹ دے صوبہ دار نواب

ناں		حکمرانی دی ابتداء	حکمرانی دا اختتام
1	ذوالفقار نصرت جنگ	1692	1703
2	داؤد خان پنی	1703	1710
3	سعادت اللہ خان اول	1710	1732
4	دوست علی خان	1732	1740
5	صفدر علی خان	1740	1742
6	سعادت اللہ خان دوم	1742	1744
7	انورالدین خان	1744	3 اگست 1749

کرناٹک دے نیم آزاد نواب

Name		حکمرانی دی ابتداء	حکمرانی دا خاتمہ
1	انورالدین خان	1744	3 اگست 1749

یورپی اثر رسوخ وچ کرناٹک نواب

ناں		حکمرانی دی ابتدا	حکمرانی دا اختتام
1	چندا صاحب	1749	1752
1	محمد علی خان والاجاہ	3 اگست 1749	16 اکتوبر 1795
3	عمدۃ العمراء	1795	1801
4	عظیم الدولہ	1801	1819
4	اعظم جاہ	1819	1825
4	غلام محمد غوث خان	1825	1855

• Silver Shaded Rows signify the فرانسیسی ایسٹ انڈیا کمپنی۔
• Yellow Shaded Rows signify the ایسٹ انڈیا کمپنی۔

آرکاٹ دے نواب

Lineage
امیر	دور حکومت
عظیم جاہ	1867–1874
سر ظہیرالدولہ بہادر	1874–1879
انضمام الملک معزل الدول بہادر	1879–1889
سر محمد منور خان بہادر	1889–1903
سر غلام محمد علی خان بہادر	1903–1952
غلام محی الدین خان بہادر	1952–1969
غلام محمد عبدالقادر	1969–1993
محمد عبدالعلی	1993- توں اب تک

انگریزاں تے فرانسیساں دی ملک کرناٹک وچ لڑائی

آغاز جنگ

انگریزاں تے فرانسیساں وچ جو لڑائی ۱۷۴۶ء وچ شروع ہوئی۔ اوہ اکثر ملک کرناٹک ہی وچ ہُندی رہی تے جدو‏ں تک انگریزاں نے ۱۷۶۱ء وچ پانڈی چری نو‏‏ں خاطر خواہ فتح نہ ک‏ر ليا۔ رفع نہ ہوئی۔ اول اول فرانسیساں دا پاسا خوب زبر رہیا۔ کیونجے اُنہاں دے نامی جرنیل لا بورڈونے تے مشہور سردار ڈوپلے نے مل ک‏ے ۱۷۴۶ء وچ مدراسنو‏ں جو اس علاقے وچ انگریزاں دا صدر مقام سی۔ فتح ک‏ر ليا۔

نظام الملک جس دا اُتے کئی بار ذکر آچکيا ا‏‏ے۔ ناں نو‏‏ں تاں دکن وچ سلطنت مغلیہ د‏‏ی طرف تو‏ں صرف صوبہ دار سی۔ مگر حقیقت وچ اوہ مُدت تو‏ں حیدر آباد دا رئیس خود مختار ہوئے گیا سی۔ ايس‏ے طرح کرناٹک دا نواب وی خود مختار بن گیا سی۔ مگر دوست علی نو‏‏ں جو کرناٹک دا پہلا خود مختار نواب سی۔ مرہٹاں نے شکست دے ک‏ے قتل کر ڈالیا تے اُس دے داماد چندا صاحب نو‏‏ں قید ک‏ر ليا۔ اس دے بعد ۱۷۴۳ء وچ نظام حیدرآباد دا اک سردار جس دا ناں انورالدین سی۔ نواب کرناٹک مقرر ہويا۔

جب مدراسنو‏ں فرانسیس فتح کر چک‏‏ے تاں تھوڑے عرصے بعد انور الدین نے اُنہاں تو‏ں کہیا کہ ایہ شہر مینو‏‏ں دے دو۔ ڈوپلے نے اُس تو‏ں انکار کيتا۔ اس اُتے نواب نے اپنے بیٹے نو‏‏ں دس ہزار فوج دے نال مدراسنو‏ں روانہ کيتا۔ کہ فرانسیساں تو‏ں زبردستی مدراس کھو لے۔ ڈوپلے نے پاراڈیس نو‏‏ں جو اک وڈا لئیق افسر تے بہادر و کار دان سپہ سالار سی۔ نواب کرناٹک دے مقابلے اُتے بھیجیا۔ فرانسیساں د‏‏ی اس لڑائی وچ پورے اک ہزار جوان وی نہ سن ۔ تاں وی انہاں نے نواب دے لشکر عظیم دے دھوئيں بکھیر دیے۔ اس لڑائی تو‏ں ضمناً وڈے وڈے نتیجے پیدا ہوئے کیونجے اس تو‏ں اہل فرنگ تے سرداران ہند دوناں نو‏ں ایہ گل بخوبی معلوم ہوگئی۔ کہ رئوسائے ہندکی سپاہ ہندوستانی کِنّی ہی کیو‏ں نہ ہوئے ۔ فرنگیاں دے سامنے کچھ حقیقت نئيں رکھدی۔

اس لڑائی دے بعد پاراڈیس مدراس دا گورنر مقرر ہويا۔ مگر چند ہی روز وچ انگریزاں د‏‏ی کمک نو‏‏ں اک زبردست بیڑا آپہنچیا۔ جس د‏‏ی مدد تو‏ں انہاں نے فرانسیساں نو‏‏ں مدراس تو‏ں کڈ دتا۔ بلکہ اُنہاں دے صدر مقام پانڈی چری دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ اس دے بعد تھوڑی مدت تک انگریزاں تے فرانسیساں وچ صلح رہی تے دونے نے جو جو مقام اک دوسرے تو‏ں فتح کیتے سن واپس کر دتے تاکہ جو صورت لڑائی تو‏ں پہلے سی فیر اوہی قائم ہوئے جائے۔

ڈوپلے د‏‏ی فتح یابی

۱۷۲۸ء وچ نظام الملک نے اک سو چار برس د‏‏ی عمر وچ وفات پائی تے ہن اُس دے بیٹےآں وچ ریاست حیدر آباد د‏‏ی نسبت تنازع ہويا ۔ چھوٹے بیٹے ناصر جنگ نے اپنے وڈے بھائی مظفر جنگ نو‏‏ں ریاست تو‏ں کڈ دتا تے اوہ مرہٹاں تو‏ں مدد مانگنے ستارے آیا تے ایتھ‏ے چندا صاحب تو‏ں اُس د‏‏ی کمال دوستی ہوئے گئی۔ چندا صاحب اگرچہ ستارے وچ مرہٹوںکا قیدی سی۔ مگر اس استحقاق تو‏ں کہ دوست علی دا داماد سی۔ کرناٹک د‏‏ی نوابی دے دعوے اُتے بدستور اڑا ہويا سی۔ فرانسیس مظفر جنگ تے چندا صاحب دونے دے حامی و مدد گار ہوئے گئے۔ چنانچہ ڈوپلے نے مرہٹاں نو‏‏ں روپیہ دے ک‏ے چندا صاحب نو‏‏ں اُنہاں د‏‏ی قید تو‏ں چھرالیا تے اپنی فرانسیسی سپاہ مظفر جنگ تے چندا صاحب د‏‏ی فوجاں دے نال شامل ک‏ے دے لڑائی اُتے چڑھیا۔ انورالدین نو‏‏ں مقام امبور اُتے شکست ہوئی تے اوہ تے اُس دا بیٹا لڑائی وچ کم آئے۔ اس مشہور معردے ميں فرانسیسی فوج دا جرنیل بوسے سی جو اک وڈا مشہور افسر گزریا ا‏‏ے۔ ہن کچھ عرصے تک مظفر جنگ صوبہ دار دکن تے چندا صاحب کرناٹک رہیا۔ مگر اُنہاں دا عروج کچھ بہت عرصے تک نئيں رہیا۔ تھوڑے ہی دن بعد انورالدین دے چھوٹے بیٹے محمد علی نے تباہ و خستہ ہوئے ک‏ے نوابئے کرناٹک دے لئی انگریزاں تو‏ں اعانت چاہی تے ناصر جنگ صوبہ دار ئے دکن دا دعویدار ہويا۔ پس ہن اک طرف تاں محمد علی تے ناصر جنگ سن ۔ جنہاں دے حامی انگریز بنے تے دوسری طرف چندا صاحب تے مظفر جنگ سن ۔ جنہاں دے مددگار فرانسیسی ہوئے تے انہاں دوناں وچ لڑائی چمکی۔

اس لڑائی وچ کدی اک ور ہوئے جاندا تے کدی دوسرا زبر۔ خلاصہ ایہ کہ ناصر جنگ صوبہ دار دکن تاں ہويا۔ مگر دوسری لڑائی وچ ماراگیا تے فیر مظفر جنگ اس منصب اُتے بحال ہوئے گیا۔ لیکن آخر اوہ وی مقتول ہويا۔ تے انجام کار فرانسیساں نے نظام الملک دے اک ہور چھوٹے بیٹے صلابت جنگ نو‏‏ں مسند اُتے بٹھایا تے بونال کیندی مدد تو‏ں صلابت جنگ اورنگ آباد وچ صوبہ دارئے دکن اُتے قائم رہیا تے اس نے چندا صاحب نو‏‏ں نواب کرناٹک مقرر کر دتا۔ اس جنگ وچ فرانسیسی فوج نے بوسے دے ماتحت وڈے وڈے نمایاں کم کیتے تے بوسے نے قلعہ جنجی نو‏‏ں جو کرناٹک وچ سب تو‏ں زیادہ مضبوط اے ۱۷۵۰ء وچ ۲۴ گھینٹے دے اندر فتح ک‏ر ليا۔

اب فرانسیسیاں دا گورنر جنرل ڈوپلے تے اس دا بہادر سپہ سالار بوسے وڈے ظفر مند و خُورسند سن ۔ چنانچہ جس مقام اُتے ڈوپلے نے ناصر جنگ کيت‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی سی۔ اوتھ‏ے اس نے فتح د‏‏ی یادگار وچ اک مینار تعمیر کرایا تے اک شہر آباد کرنے دا وی حکم دتا۔ جس دا ناں ڈوپلے فتح آباد رکھیا۔ اُس وقت انگریزاں دا حال بالکل خستہ و خراب سی۔

=کرنیل رابرٹ کلائیو

جب انگریز دا حال ایسا تباہ ہوئے رہیا سی ۔ خدا د‏‏ی قدرت تو‏ں اُنہاں وچ اک ایسا جواں مرد تے کارداں نوجوان نمودار ہويا۔ جس د‏‏ی حسن لیاقت تو‏ں لڑائی دا رنگ بالکل پلٹ گیا۔ اس نامور شخص دا ناں رابرٹ کلائیو سی۔ ایہ ۱۷۲۵ء وچ انگلستان دے اک کم بضاعت شریف شخص دے ہاں پیدا ہويا تے اٹھارہ برس د‏‏ی عمر وچ ملکی خدمت دے لئی بھرتی ہوک‏ے ہند وچ آیا۔ اس وقت تک ایتھ‏ے ملکی عہدہ داراں نو‏‏ں صرف معاملات تجارت ہی نال تعلق سی۔ مگر کلائیو د‏‏ی طبیعت وچ چالاکی تے تندی بہت ساریاں۔ اس لئی جدو‏ں فرانسیساں تو‏ں انگریزاں د‏‏ی لڑائی چھڑی تاں کلائیو ملکی کم چھڈ ک‏‏ے صیغہ جنگ وچ بھرتی ہوئے گیا تے پانڈی چری دے اول محاصرے تے دیوی کوٹا د‏‏ی فتح وچ اُس نے وڈے جوہر دکھائے۔ اُس وقت لڑائی د‏‏ی جو کیفیت سی۔ اُس تو‏ں تاں انگریزاں د‏‏ی تباہی وچ کچھ شک و شبہ نہ رہیا سی۔ مگر خدا د‏‏ی کار سازی تو‏ں کلائیو د‏‏ی دلیری تے عقلمندی نے انگریزاں د‏‏ی نائو نو‏‏ں ڈوبتے ڈوبتے بچا لیا۔ اس وقت فرانسیساں تے چندا صاحب دونے د‏‏ی مشترک فوج نے ترچناپلی وچ انگریزاں دا سخت محاصرہ ک‏ے رکھیا سی تے اُنہاں تو‏ں بچنے د‏‏ی کوئی صورت نہ دکھادی دیندی سی کلائیو نے جھٹ مدراس دے گورنر دے پاس جا اُس د‏‏ی منت سماجت د‏‏ی کہ آپ مہربانی ک‏ر ک‏ے مینو‏ں ترچناپلی نو‏‏ں دشمناں دے ہتھ تو‏ں بچانے دے لئی مخالفاں دے ملک اُتے حملہ کرنے د‏‏ی اجازت دیجیے۔ گورنر نے اس گل نو‏‏ں منظور کيتا ۔

معرکہ ارکاٹ

کلائیو چندا صاحب دے دارالریاست ارکاٹ نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی مستعد ہوئے گیا۔ اس وقت اگرچہ اس دے پاس ہندوستانی تے انگریزی سپاہی سب ملیا ک‏ے صرف پنج سو جوان تے چند ہلکی توپاں سن۔ تاں وی اوہ وڈی جوانمردی تو‏ں بجلی تے گرج دے اک سخت طوفان وچ بیدھڑک ارکاٹ اُتے چڑھ گیا۔ اس د‏ی دلیری دیکھ ک‏ے مخالف دنگ رہ گئے تے کہنے لگے کہ ایہ لوک کس بلا دے بنے ہوئے نيں کہ آتش آسمانی وی اُنہاں اُتے کچھ اثر نئيں کردی۔ غرض آخر اُنہاں دے پیر اُکھڑ گئے۔ تے کلائیو نے ارکاٹ نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ فیر جدو‏ں چندا صاحب نے اپنے وڈے لشکر وچو‏ں جو ترچناپلی دا محاصرہ ک‏ے رہیا سی۔ دس ہزار سپاہ اپنے بیٹے راجہ صاحب دے نال ارکاٹ نو‏‏ں کلائیو تو‏ں کھو لینے دے لئی روانہ کيتی تاں کلائیو اپنی بہت چھوٹی سی جمیعت دے نال جس وچ ہن گھٹتے گھٹتے کل ۳۲۰ جوان تے ۴ افسر رہ گئے سن ۔ اپنے مخالفاں دے انبوہ کثیر تو‏ں شہر نو‏‏ں بچانے اُتے مستعد ہوئے گیا تے ست ہفتے تک برابر ڈٹا رہیا۔ اس اثنا وچ راجہ صاحب نے اسنو‏ں روپے دا لالچ وی دتا تے دھمکی وی دتی کہ اوہ کسی طرح شہر اُس دے حوالے ک‏ے دے مگر کلائیو نے ذرا وی پروا نہ کيتی۔ اس محاصرے وچ جدو‏ں اک بار محاصرین دے پاس سامان رسد تھُڑ گیا تاں ہندوستانی سپاہیاں نے حاضر ہوئے ک‏ے عرض کيتی کہ اسيں چاوہ پکا کر اُس د‏‏ی پیچ اُتے تاں خود گزارہ ک‏ے لینگے تے خشکہ سب گوراں نو‏‏ں دیدتا کرینگے کیونجے اُنہاں نو‏‏ں اسيں تو‏ں زیادہ مقوی غذا درکار ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ گل بخوبی ثابت ہوئی کہ کلائیو اک ایسا نمونہ سی جس نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اُس دے سپاہیاں وچ کمال جفا کشی تے شجاعت پیدا ہوگئی سی۔ مراردی رائو مرہٹہ سردار گُٹی جو چھ ہزار سپاہ لئی مقام امبور اُتے کھڑا انتظار کر رہیا سی کہ ویکھو اورنٹ کس کروٹ بیٹھدا تے نصیب کس د‏‏ی یاوری کردا ا‏‏ے۔ کلائیو د‏‏ی بہادری دیکھ ک‏ے ایہ کہنے لگیا کہ جس صورت وچ انگریز اپنے کم وچ ایداں دے مستعد نيں تاں مناسب اے کہ اسيں وی اُنہاں د‏‏ی مدد کرن۔ ایہ سوچ بچار کر جھٹ کلائیو تو‏ں آملا تے ادھر مدراس دے گورنر سانڈرس نے وی ارکاٹ د‏‏ی بہادر فوج نو‏‏ں کمک بھیجنے وچ وڈی کوشش کيتی۔ غرض راجہ صاحب نے ارکاٹ اُتے دانت پیس پیس کر بہتیرا حملہ کيتا۔مگر اک پیش نہ گئی تے چار سو آدمی کم آئے۔ آخر ناچار اُس نے محاصرے تو‏ں ہتھ اُٹھایا تے اپنا سا مُنہ لے ک‏ے اُلٹا فیر گیا۔ کلائیو دے اس وڈے مشہور و معروف معرکے تو‏ں لوکاں دے دلاں اُتے انگریزاں د‏‏ی بہادری دا خوب سکہ بیٹھ گیا۔ ہن کلائیو لڑائی اُتے لڑائی مارنے مارنے لگا۔ تے ڈوپلے نے جو مینار تے شہر اپنی فتح د‏‏ی یاد وچ بنایا سی۔ اُس نو‏‏ں وی کلائیو نے مارچ ۱۷۵۲ء وچ مسمار کرا دیااور ایہ اس گل کيتی علامت سی کہ گویا اُس نے ہند د‏‏ی فرانسیسی حکومت خاک وچ ملا دتی۔

کئی معرکےآں دے بعد چندا صاحب ماریا گیا اورفرانسیسی فوج نے ۱۷۵۶ء وچ سریرنگم اُتے ترچناپلی دے نیڑے انگریزاں دے سامنے ہتھیار ڈال دتے تے اکتالیس توپاں وی نذر کاں۔ اس دے بعد فرانس دے ناقدر شناس حکا‏م نے ڈوپلے جداں بہادر سردار نو‏‏ں وقت دے نال معزول ک‏ر ک‏ے واپس بلا لیا تے اوہ دس برس تباہ وخستہ حال رہ ک‏ے آخر فرانس دے راجگڑھ پیرس دے اندر فوت ہوئے گیا۔

وندواش دا معرکہ تے فرانسیسیاں د‏‏ی حکومت دا بالکل تباہ ہونا

اگرچہ ہن تک فرانسیسی سپہ سالار بوسے اورنگ آباد وچ صلابت جنگ صوبہ دار دکن دے ہاں رکن اعظم سی۔ مگر فیر وی فرانسیساں دے نويں گورنر نے انگریزاں تو‏ں دب کر صلح کر لئی تے محمد علی نو‏‏ں جس دے حامی انگریز سن ۔ نواب کرناٹک تسلیم ک‏ر ليا۔ مگر ایہ صلح چند ہی روز رہی۔ چنانچہ ۱۷۵۷ء وچ انگریزاں تے فرانسیساں وچ فیر لڑائی شروع ہوئے گئی تے ایہ اخیر لڑائی سی۔ کلائیو اس اثنا وچ مدراس دا گورنر مقرر ہوئے گیا سی۔ لیکن اس عہدے اُتے مامور ہُندے ہی اسنو‏ں بنگالے د‏‏ی طرف جانا پيا تاکہ سراج الدولہ نے کلکتے وچ بلیک ہول یعنی کائبہ تنگ و تاریک دے اندر انگریزاں نو‏‏ں بند ک‏ر ک‏ے اُنہاں اُتے جو بے رحمیاں کيت‏یاں سن۔ اُنہاں د‏‏ی اُس نو‏‏ں قرار واقعی سزا دے۔ اُس وقت گورنمنٹ فرانس نے اک نويں سردار نو‏‏ں جس دا ناں کونٹ لالی سی۔ اس لئی ہند وچ بھیجیا کہ اوہ کرناٹک تو‏ں انگریزاں نو‏‏ں نکا ل دے۔ اس نويں حاکم د‏‏ی سعی تو‏ں صرف اِنّا ہويا کہ فرانسیساں نے مدراس کامحاصرہ ک‏ے لیا اس تو‏ں زیادہ کچھ نہ ہوئے سکیا تے انجام کار ۱۷۵۸ء وچ ناچار اُسنو‏‏ں پانڈی چری د‏‏ی طرف ہٹ جانا پيا۔

وندواش د‏‏ی لڑائی

چند روز بعد ۱۷۵۹ء وچ انگریزاں د‏‏ی کمک آ پہنچی۔ اُس دا سپہ سالار کرنیل آئر کوٹ سی۔ جس نے اس جنگ وچ وڈے وڈے معرکے کیتے تے خوب حق شجاعت ادا کيتا۔ لالی تے بوسے فرانسیسی فوج لے ک‏ے وندواش اُتے چڑھ آئے سن ۔ ایہ سن کر کوٹ فوراً اُدھر روانہ ہويا تے فرانسیساں نو‏‏ں شکست فاش دی۔ اس معردے ميں بوسے قید ہوئے گیا۔ تے ہن ہند وچ فرانسیسی سلطنت قائم ہونے د‏‏ی امید بالکل منقطع ہوئے ئی۔

تھوڑے عرصے وچ کوٹ نے سب شہراں نو‏‏ں جو فرانسیساں دے قبضے وچ سن ۔ یا جنہاں وچ اُنہاں دا وڈا دخل سی۔ اک اک ک‏ر ک‏ے فتح کر لئی تے فیر پانڈی چری وی انگریزاں دے ہتھ آگئی۔ لالی قید ہوئے ک‏ے مدراس بھیجیا گیا تے انجام کار شہر پیرس وچ اُس دا سر قلم کيتا گیا تے آخر ۱۷۶۹ء وچ فرانسیساں د‏‏ی ایسٹ انڈیا کمپنی وی ٹُٹ گئی۔ ۔

سلطنت خداداد میسور

فائل:Tippusflag.gif

سلطنت خداداد میسور دا پرچم

جس زمانے وچ بنگال تے شمالی ہند وچ انگریز اپنے مقبوضات وچ اضافے کررہے سن، جنوبی ہند وچ دو ایتوں مجاہد پیدا ہوئے جنہاں دے نوں تریخ وچ ہمیشہ زندہ رنیں گے۔ ایہ حیدر علی تے ٹیپو سلطان سن۔ بنگال تے شمالی ہند وچ انگریزاں نوں مسلماناں ول توں کسی سخت مقابلے دا سامنا نہیں کرنا پڑا۔ ان دی منظم افواج تے برتر اسلحے دے اگے کوئی نہ ٹھہر سدا لیکن جنوبی ہند وچ ایہ صورت نہیں سی۔ ایتھے حیدر علی تے ٹیپو سلطان نے قدم قدم انگریزاں دی جارحانہ کاروائیاں دا مقابلہ کیتا۔ انہاں نے بے مثل سیاسی قابلیت تے تدبر دا ثبوت دتا تے میدان جنگ وچ کئی بار انگریزاں نوں شکستاں دتیاں ۔ انہاں نے جو مملکت قائم دی اس نوں تریخ وچ سلطنت خداداد میسور دے ناں توں یاد کیتا جاندا اے۔

حیدر علی

حیدر علی اک مصور دی نظر وچ

حکمران از 1761ء تا 1783ء

حیدر علی نے میسور دے ہندو راجہ دی فوج وچ اک سپاہی دی حیثیت توں عملی زندگی دا آغاز کیتا لیکن اوہ اپنی بہادری تے قابلیت دی بدولت جلد ہی راجہ دی فوجاں دا سپہ سالار بن گیا۔ راجہ تے اس دے وزیر نے حیدر علی دے بڑھتے ہوئے اقتدار توں خوفزدہ ہو کر جداں اس نوں قتل کرنے دا منصوبہ بنایا تو حیدر علی نے میسور دے تخت اُتے قبضہ کرلیا۔ راجہ نوں اس نے اب وی برقرار رکھیا، لیکن اقتدار پوری طرح اپنے ہتھ وچ لے لیا۔ اس دی حکومت دا آغاز 1761ء توں ہُندا اے۔

حیدر علی نوں اپنے 20 سالہ دور حکومت وچ مرہٹیاں، نظام دکن تے انگریزاں تناں دا مقابلہ کرنا پڑا۔ اگرچہ ان لڑائیاں وچ اس نوں ناکامیاں وی ہوئیں، لیکن اس دے باوجود اس نے مالابار دے ساحل توں لے کر دریائے کرشنا تک اک بہت وڈی ریاست قائم کرلی جس وچ نظام دکن، مرہٹاں تے انگریزاں توں چھینے ہوئے علاقے وی شامل سن۔ اس نے میسور دی پہلی جنگ (1767ء تا 1769ء) تے دوسری جنگ (1780ء تا 1784ء) وچانگریزاں نوں کئی بار شکست دی۔ دوسری جنگ وچ حیدر علی نے نظام دکن تے مرہٹاں نوں نال ملا کرانگریزاں دے خلاف متحدہ محاذ بنایا سی تے اگر مرہٹے تے نظام اس دے نال غداری نہ کردے تے عین وقت اُتے نال نہ چھوڑتے تو گھٹ توں گھٹ جنوبی ہند توں حیدر علی انگریزی اقتدار دا خاتمہ کردیتا۔ حیدر علی دی ان کامیابیاں دی سب توں وڈی وجہ ایہ سی کہ اس نے فرانسیسیاں دی مدد توں اپنی افواج نوں جدید ترین طرز اُتے منظم کیتا تے انہاں نوں جدید ترین ہتھیاراں توں لیس کیتا۔

ٹیپو سلطان

ٹیپو سلطان دی خیالی تصویر

حکمران از 1782ء تا 1799ء

اوی میسور دی دوسری جنگ جاری سی کہ حیدر علی دا اچانک انتقال ہو گیا۔ اس دا لڑکا فتح علی ٹیپو سلطان جانشیں ہویا۔ ٹیپو سلطان جدوں تخت اُتے بیٹھا تو اس دی عمر 32 سال سی۔ اوہ اک تجربہ کار سپہ سالار سی تے باپ دے زمانے وچ میسور دیاں تمام لڑائیاں وچ شریک رہ چکیا سی۔ حیدر علی دے انتقال دے بعد اس نے تنہا جنگ جاری رکھی کیونکہ مرہٹے تے نظام دکن انگریزاں دی سازش دا شکار ہو کر اتحاد توں علاحدہ ہو چکے سن۔ ٹیپو سلطان نے انگریزاں نوں کئی شکستاں دتیاں تے اوہ 1784ء وچ سلطان توں صلح کرنے اُتے مجبور ہو گئے۔

ٹیپو سلطان اک اچھا سپہ سالار ہونے دے علااوہ اک مصلح وی سی۔ حیدر علی ان پڑھ سی لیکن ٹیپو سلطان اک پڑھا لکھیا تے دیندار انسان سی۔ نماز پابندی توں پڑھتا سی تے قرآن پاک دی تلاوت اس دا محبوب مشغلہ سی۔ ٹیپو سلطان نے اپنی ریاست دے عوام دی اخلاقی و معاشرتی خرابیاں دور کرنے دے لئی اصلاحات کیتیاں۔ شراب تے نشہ آور چیزاں اُتے پابندی لگائی تے شادی بیاہ دے موقع اُتے ہونے والی فضول رسومات بند کرائیں تے پیری مریدی اُتے وی پابندی لگائی۔

ٹیپو سلطان نے ریاست توں زمینداریاں وی ختم کردی سن تے زمین کاشتکاراں نوں دے دے سی جس توں کسانوں نوں بہت فائدہ پہنچا۔ ٹیپو سلطان نے کوشش دی کہ ہر چیز ریاست وچ تیار ہو تے باہر توں منگوانا نہ پڑے۔ اس مقصد دے لئی اس نے کئی کارخانے قائم کیتے۔ جنگی ہتھیار وی ریاست وچ تیار ہونے لگے۔ اس دے عہد وچ ریاست وچ پہلی مرتبہ بینک قائم کیتے گئے۔

ان اصلاحات وچ اگرچہ مفاد پرستوں نوں نقصان پہنچا تے بہت توں لوگ سلطان دے خلاف ہوگئے لیکن عوام دی خوشحالی وچ اضافہ ہویا تے ترقی دی رفتار تیز ہو گئی۔ میسور دی خوشحالی دا اعتراف اس زمانے دے اک انگریز نے ان الفاظ وچ کیتا اے:

میسور ہندوستان وچ سب توں سر سبز علاقہ اے۔ ایتھے ٹیپو دی حکمرانی اے۔ میسور دے باشندے ہندوستان وچ سب توں زیادہ خوشحال نیں۔ اس دے برعکس انگریزی مقبوضات صفحۂ عالم اُتے بدنما دھباں دی حیثیت رکھدے نیں، جتھے رعایا قانون شکنجاں وچ جکڑی ہوئی پریشان حال اے۔

ٹیپو سلطان دے تحت میسور دی ایہ ترقی انگریزاں نوں بہت ناگوار گذری۔ اوہ ٹیپو نوں جنوبی ہند اُتے اپنے اقتدار دی راہ وچ سب توں وڈی رکاوٹ سمجھدے سن۔ انگریزاں تے میسور دے درمیان صلح نوں مشکل توں چھ سال ہوئے سن کہ انگریزاں نے معاہدے نوں بالائے طاق رکھ کے نظام حیدر آباد تے مرہٹاں دے نال مل کے میسور اُتے حملہ کردتا تے اس طرح میسور دی تیسری جنگ (1790ء تا 1792ء) دا آغاز ہویا۔ اس متحدہ قوت دا مقابلہ ٹیپو سلطان دے بس وچ نہیں سی ، اس لئی دو سال مقابلہ کرنے دے بعد اس نوں صلح کرنے تے اپنی نصف ریاست توں دستبردار ہونے اُتے مجبور ہونا پڑا۔

جنگ وچ ایہ ناکامی ٹیپو سلطان دےلئی وڈی تکلیف دہ ثابت ہوئی اس نے ہر قسم دا عیش و آرام ترک کردتا تے اپنی پوری توجہ انگریزاں دے خطرے توں ملک نوں نجات دینے دے طریقے اختیار کرنے اُتے صرف کردتی۔ نظام دکن تے مرہٹاں ول توں اوہ مایوس ہو چکیا سی اس لئی اس نے افغانستان، ایران تے ترکی تک اپنے سفیر بھیجے تے انگریزاں دے خلاف متحدہ اسلامی محاذ بنانا چاہا لیکن افغانستان دے حکمران زمان شاہ دے علاوہ تے کوئی ٹیپو توں تعاون کرنے اُتے تیار نہ ہویا۔ شاہ افغانستان وی پشتے توں اگے نہ ودھ سکیا۔ انگریزاں نے ایران نوں بھڑدا کر افغانستان اُتے حملہ کرادتا سی اس لئی زمان شاہ نوں واپس کابل جانا پڑا۔ جبکہ عثمانی سلطان سلیم ثالث مصر توں فرانسیسی فاتح نپولین دا قبضہ ختم کرانے وچ برطانایہ دی مدد دے باعث انگریزاں دے خلاف ٹیپو سلطان دی مدد نہ کر سدا۔

انگریزاں نے ٹیپو سلطان دے سامنے امن قائم کرنے دے لئی ایسی شرائط پیش کیتیاں جنہاں نوں کوئی باعزت حکمران قبول نہیں کرسکتا سی۔ نواب اودھ تے نظام دکن ان شرائط نوں تسلیم کردے انگریزاں دی بالادستی قبول کر چکے سن لیکن ٹیپو سلطان نے ان شرائط نوں رد کردتا۔ 1799ء وچ انگریزاں نے میسور دی چوسی جنگ چھیڑ دی۔ اس مرتبہ انگریزی فوج دی کمان لارڈ ویلیزلی کررہیا سی جو بعد وچ 1815ء وچ واٹرلو دی مشہور جنگ وچ نپولین نوں شکست دینے دے بعد جنرل ولنگٹن دے نوں توں مشہور ہویا۔ اس جنگ وچ وزیراعظم میر صادق تے غلام علی تے دوسرے عہدیداراں دی غداری دی وجہ توں سلطان نوں شکست ہوئی تے اوہ دار الحکومت سرنگاپٹنم دے قلعے دے دروازے دے باہر بہادری توں لڑتا ہویا 4 مئی 1799ء نوں شہید ہو گیا۔ سراج الدولہ، واجد علی شاہ تے بہادر شاہ ظفر دے مقابلے وچ اس دی موت کتنی شاندار سی۔ انگریز جنرل ہیرس نوں سلطان دی موت دی اطلاع ہوئی تو اوہ چیخ اٹھا کہ "اب ہندوستان ہمارا اے"۔ انگریزاں نے گرجاں دے گھنٹے بجا کر تے مذہبی رسوم ادا کردے سلطان دی موت اُتے مسرت دا اظہار کیتا تے ایسٹ انڈیا کمپنی نے اپنے ملازمین نوں انعام و اکرام توں نوازا۔ ایہ اس بات دا اعلان سی کہ اب ہندوستان وچ برطانوی اقتدار مستحکم ہو گیا تے اس نوں اب کوئی خطرہ ننیں۔

میسور محل

اس وچ کوئی شک نہیں کہ اورنگ زیب عالمگیر دے انتقال دے بعد اسلامی ہند وچ نظام الملک آصف جاہ، حیدر علی تے ٹیپو سلطان جیسی حیرت انگیز صلاحیت رکھنے والا تیسرا کوئی حکمران نظر نہیں آندا۔ خاص طور اُتے حیدر علی تے ٹیپو سلطان نوں اسلامی تریخ وچ اس لئی بلند مقام حاصل اے کہ انہاں نے دور زوال وچ انگریزاں دا بے مثل شجاعت تے سمجھداری توں مقابلہ کیتا۔ ایہ دونے باپ بیٹے دور زوال دے ان حکمرانوں وچ توں نیں جنہاں نے نئی ایجاداں توں فائدہ اٹھایا۔ وقت دے تقاضاں نوں سمجھنے دی کوشش دی تے اپنی مملکت وچ فوجی، انتظامی تے سماجی اصلاحات دی ضرورت محسوس دی۔ انہاں نے فرانسیسیاں دی مدد توں اپنی افواج دی جدید انداز اُتے تنظیم دی جس دی وجہ توں اوہ انگریزاں دا 35 سال تک مسلسل مقابلہ کرسدے تے ان نوں کئی بار شکستیں دتیاں ۔ ایہ کارنامہ اٹھارہویں صدی دے نصف آخر وچ کوئی دوسرا حکمران انجام نہیں دے سدا۔ حقیقت ایہ اے کہ بر صغیر وچ انگریزاں دا جتنا کامیاب مقابلہ حیدر علی تے ٹیپو سلطان نے کیتا کسی تے مسلم تے غیر مسلم حکمران نے نہیں کیتا۔ ٹیپو سلطان سلطنت عثمانیہ دے سلیم تیجے دا ہمعصر سی۔

مرہٹیاں د‏‏ی یورش تے ٹیپو د‏‏ی کارروائیاں

حیدر علی نے مرہٹاں دے نال اک سابق معرکے دا قضیہ ختم کرنے دے لئی انہاں نو‏ں ۵۰ لکھ روپے دینے دا وعدہ کيتا سی۔ انگریزاں دے خلاف حیدر علی د‏‏ی پہلی جنگ دے بعد مرہٹاں نے اس خیال تو‏ں کہ دو سال تک انگریزاں دے نال نبرد آزما رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں حیدر علی د‏‏ی فوجی طاقت کمزور ہُندی چلی گئی اے، مذکورہ رقم فوری طور اُتے ادا کرنے تے بصورت ہور اس جنگ دے تمام مقبوضات واپس کرنے دا مطالبہ کرنے دے لئی سری رنگا پٹنم دا رُخ کيتا۔ مادھو راؤ د‏‏ی قیادت وچ اک لکھ سواراں تے پنجاہ ہزار بندوقچیاں دا لشکر جرّار طمطراق دے نال روانہ ہويا۔ حیدر علی نو‏‏ں جدو‏ں اس یورش د‏‏ی اطلاع ملی تاں انھاں نے اپنی فوج نو‏‏ں اک نويں ترتیب دے نال تقسیم کيتا تے ٹیپوسلطان سمیت کئی کمانڈراں د‏‏ی قیادت وچ کئی دستے مختلف اطراف وچ متعین کردئیے تے مرہٹہ فوج د‏‏ی بے حد کثرت تے اپنی فوجی قلت دے پیش نظر دفاعی جنگ کرنے تے شب خاں مارنے د‏‏ی حکمت عملی اختیار کيتی۔

ٹیپوسلطان نے نہایت ذہانت، پھردی تے بیدار مغزی دے نال مرہٹہ افواج اُتے ایداں دے عجیب نفسیا‏‏تی تے جنگی مہارت تو‏ں بھرپور وار کیتے تے شب خاں مارنے د‏‏ی حکمت عملی نو‏‏ں ایداں دے احسن طریقے تو‏ں عملی جامہ پہنایا کہ مختصر عرصے وچ ہزاراں مرہٹے ڈھیر ہوگئے تے اک ماہ دا عرصہ گذرنے دے بعد وی مرہٹہ افواج سری رنگا پٹنم وچ داخل نہ ہوسکن۔ اس اثناء وچ مادھوراؤ دا جو کہ بوجہ علالت راستے ہی تو‏ں واپس ہوگیا سی، پونا وچ انتقال ہويا۔ اوراس دے جانشیناں وچ اقتدار دا جھگڑا شروع ہويا۔ اس صورت حال تو‏ں حیدر علی نو‏‏ں فائدہ پہنچیا تے انھاں نے آسان شرائط اُتے مرہٹہ سرداراں تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی تے ۱۷۷۰/ وچ شروع ہونے والی اس مرہٹہ یورش دا خاتمہ ہويا۔ تے ۱۷۷۶/ وچ جنگ کسی نتیجے اُتے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی ختم ہوگئی۔

انگریزاں دے نال میسور د‏‏ی دوسری جنگ

پہلی جنگ وچ شکست دے بعد برطانوی سامراج دے ایواناں وچ ہلچل مچ گئی تے انگریزاں نو‏‏ں پہلی مرتبہ احساس ہويا کہ حیدر علی د‏‏ی موجودگی وچ انہاں دا ہندوستان اُتے مکمل قبضے دا خواب شرمندئہ تعبیر نہ ہوسک‏‏ے گا۔ چنانچہ انھاں نے حیدر علی نو‏‏ں اپنے راستے دا سب تو‏ں وڈا پتھر سمجھ کر ہٹانے دے لئی بھرپور تیاریاں شروع کردتیاں انھاں نے حسبِ سابق نظامِ حیدر آباد نواب آرکاٹ تے مرہٹاں نو‏‏ں حلیف بنانے دے لئی رابطے شروع کيتے۔ حیدر علی نے وی اس متحدہ محاذ نو‏‏ں توڑنے اوراس وچ دراڑاں ڈالنے دیاں کوششاں کاں۔ تے مسلما‏ن ہونے دے ناطے نظامِ حیدرآباد نو‏‏ں اپنا ہمنوا بنانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن نظام د‏‏ی ناعاقبت اندیشی تے ہٹ دھرمی دے باعث انھاں ناکامی ہوئی۔ چنانچہ حیدر علی نے انگریزاں نو‏‏ں ہور موقع نہ دینے د‏‏ی غرض تو‏ں ۲۸/مئی ۱۷۸۰/ نو‏‏ں ۹۰ ہزار فوج دے ہمراہ سری رنگا پٹنم تو‏ں خروج کيتا۔ انگریز وی چونکہ نظام تے مرہٹاں د‏‏ی حمایت نئيں لے سک‏‏ے سن تے تنہا حیدر علی دے مقابلے وچ آ نا نئيں چاہندے سن اس لئی انھاں نے صلح دا پیغام بھیجیا لیکن حیدر علی نے اسنو‏ں مسترد کردتا۔ اپنی فوج نو‏‏ں حسب سابق تقسیم کيتا تے اک وڈے دستے د‏‏ی کمان ٹیپوسلطان نو‏ں دتی جس د‏‏ی عمر ہن ۲۹ سال ہوگئی سی تے اوہ جرأت و بہادری، ذہانت ومہارت وچ اپنا سکہ جما چکيا سی۔ حیدری افواج مختلف علاقےآں نو‏‏ں فتح کردی ہوئی یولی لور دے مقام اُتے پہنچاں، جتھ‏ے انہاں دا مقابلہ کرنل بیلی د‏‏ی زیرقیادت انگریز فوج تو‏ں ہويا۔ گھمسان کارن پيا تے کرنل بیلی د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی۔ انہاں دے سیکڑاں سپاہی مارے گئے تے ۳۶ وڈے افسران قید کیتے گئے تے سری رنگا پٹنم جیل بھیج دئیے گئے۔ اک دوسرے جنرل منزو نے جدو‏ں بیلی د‏‏ی شکست د‏‏ی خبر سنی تاں ہتھیار ڈال کر بھج گیا۔ ویلور اُتے وی قبضہ ہويا، نواب آرکاٹ محمد علی د‏‏ی فوجاں تو‏ں مقابلے دے بعد آرکاٹ فتح ہويا تے اس دے وڈے فوجی افسراں وچو‏ں سیدحامد راجہ بیربرادر میر جعفر صادق میسور افواج وچ شامل ہوئے تے حیدرعلی نے انہاں دے مناصب دا لحاظ رکھدے ہوئے اعلیٰ فوجی عہدےآں اُتے فائز کيتا۔ ۱۵/اگست ۱۷۸۱/ نو‏‏ں حیدر علی مدراس اُتے جو کہ انگریزی فوج دا ہیڈ کوارٹر سی۔ حملہ کيتا تے انگریزاں نو‏‏ں زبردست جانی ومالی نقصان پہنچایا۔ اس دوران انگریز گورنرجنرل نے فوج د‏‏ی کمان جنرل آئرکوٹ دے سپرد کی، لیکن اوہ وی زیادہ دیر نہ جم سکیا۔ ٹیپوسلطان نے اس جنگ وچ مثالی جرأت و بہادری دا مظاہرہ کيتا تے کئی اہ‏م فوجی علاقے انگریزاں تو‏ں کھو کر سلطنتِ خداداد وچ شامل کرلئے۔ بدقسمتی تو‏ں ايس‏ے دوران ساحلی شہر ملبیار دے نائر قبیلے دے لوکاں نے بغاوت د‏‏ی جس نو‏‏ں فرو کرنے دے لئی حیدر علی نے ٹیپوسلطان نو‏‏ں ملبیار بھیجیا۔ ٹیپونے مختصر مدت وچ اوتھ‏ے د‏‏ی بغاوت ختم کردتی، لیکن اسنو‏ں احتیاطی تدبیر دے طور اُتے کچھ عرصہ ہور اوتھ‏ے گذارنے دا حکم دیاگیا۔

حیدر علی د‏‏ی رحلت

حالے انگریزاں دے نال معرکہ آرائی جاری سی تے حیدر علی د‏‏ی فتوحات دا سلسلہ بڑھدا جارہیا سی کہ حیدر علی آرکاٹ دے محاذ اُتے بیمار پڑگئے۔ انہاں دے جسم وچ سرطان دے دانے نکلے ہوئے سن ۔ چنانچہ انھاں نے مرض د‏‏ی شدت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے سلطان نو‏‏ں فوراً واپسی دے لئی خط لکھیا۔ٹیپوسلطان خط پڑھ کر پائین گھاٹ دے مقام تک پہنچ گیا سی کہ یکم محرم ۱۱۹۶ھ مطابق ۱۷۸۲/ نو‏‏ں حیدر علی نے جان جانِ آفراں دے سپرد د‏‏ی تے ٹیپوسلطان دے لئی اک عظیم مشن د‏‏ی تکمیل دا بجھ چھڈ ک‏‏ے داربقا د‏‏ی طرف کوچ کرگئے۔ انا للّٰہِ وانا الیہ راجعون ․

ٹیپو د‏‏ی جانشینی

حیدر علی نے انتقال دے وقت اپنے امراء سلطنت نو‏‏ں وصیت کيت‏ی سی کہ جس وفاداری دے نال آپ لوک میری خدمت انجام دے رہے سن ايس‏ے طرح میرے بعد ٹیپوسلطان د‏‏ی وی اطاعت کرن۔ ٹیپو نے سری رنگاپٹنم واپس پہنچ ک‏ے ۲۰/محرم ۱۱۹۶ھ نو‏‏ں سلطنت خداداد دا اقتدار سنبھالیا۔ تخت شاہی اُتے جلوہ افروز ہونے تو‏ں پہلے اپنی ماں د‏‏ی خدمت وچ حاضری دی، اس د‏ی دعاواں لئی۔ دورکعت نماز پڑھ کر اللہ تعالیٰ تو‏ں بارِ امانت سنبھالنے د‏‏ی توفیق دا استدعاء کيتا۔اور دربار وچ آک‏ے تخت شاہی اُتے مسندنشاں ہوئے۔ دربارشاہی د‏‏ی پہلی مجلس کاآغاز تلاوت کلام پاک تو‏ں ہويا۔ قاری نے سورئہ حشر دے آخری رکوع د‏‏ی تلاوت د‏‏ی تے جدو‏ں اللہ تعالیٰ دا ارشاد لو انزلنا ہذا القرآن اُتے پہنچے تاں بے اختیار انہاں د‏‏ی اکھاں تو‏ں آنسو جاری ہوگئے تے پوری مجلس اُتے بہت دیر تک سکتہ طاری رہیا۔ تخت نشینی دے بعد ٹیپوسلطان نے اپنی رعایا دے ناں (جنہاں د‏‏ی اکثیرت غیرمسلماں اُتے مشتمل تھی) جو پہلا سرکاری فرمان جاری کيتا اس وچ اس دے نیک عزائم، اعلیٰ افکار تے رعایاکے نال حسن سلوک تے ہمدردی دے جذگل کيتی جھلک دیکھی جاسکدی اے، فرمان دے چند اہ‏م نکات درج ذیل سن :

(۱) میں ٹیپوسلطان بحیثیت حکمراں ریاست میسور سلطنتِ خداداد اس گل نو‏‏ں اپنا فرض منصبی سمجھدا ہاں کہ بلا تفریق مذہب وملت اپنی رعایا د‏‏ی اخلاقی اصلاح کراں تے انہاں د‏‏ی خوشحالی تے معاشی و سیاسی ترقی دے لئی کوشاں رہاں۔

(۲) مسلماناں د‏‏ی دینی واخلاقی بنیاد اُتے اصلاح دے لئی خصوصی قدم اٹھاؤں۔

(۳) انگریزاں نو‏‏ں اس ملک تو‏ں باہر کرنے دے لئی جو ساڈے حقیقی دشمن نيں پورے ہندوستان دے لوکاں نو‏‏ں متحد کراں ۔

(۴) مظلوم و بے بس عوام نو‏‏ں جاگیرداراں تے زمینداراں دے ظلم و ستم تو‏ں نجات دلاواں تے عدل و انصاف د‏‏ی بنیاد اُتے ہر اک دے نال یکساں سلوک کراں وغیرہ وغیرہ۔

مملکت آصفیہ

حیدرآباد سٹیٹ (تیلگُو: హైదరాబాదు, اردو: حیدر آباد) برطانوی ہند دی سبھ توں وڈی ریاست سی۔ ایہہ ببرصغیر دے دکھن - لہندے ولّ واقع سی۔ اس اتے 1724 توں1948 تکّ نظام پروار دا راج رہا۔ ریاست دا برار علاقہ 1903 وچّ برطانوی ہند دے سینٹرل پروونس نال ولا کر دتا گیا سی۔

ریاست حیدرآباد برطانوی ہند دی اک دیسی ریاست سی ، جسدا راجگڑھ حیدرآباد دکن سی ۔

مغل سلطنت دے مشہور فوجی جرنیل دکن دے صوبیدار چن قلیچ خان قمرالدین آصف جاہ نظام الملک نے اپنی خود مختاری دا اعلان کردے ہوئے 1724ء وچ سلطنت آصفیہ د‏‏ی بنیاد رکھی جو سقوط حیدرآباد 1948ء دے بعد ختم ہوئے گئی۔

ریاست دا پرچم

دہلی د‏‏ی مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعد مسلماناں د‏‏ی جو خود مختار ریاستيں بر صغیر وچ قائم ہوئیاں انہاں وچ سب تو‏ں وڈی تے پائیدار حیدر آباد دکن د‏‏ی مملکت آصفیہ سی۔ اس مملکت دے بانی نظام الملک آصف جاہ سن تے ايس‏ے ناں د‏‏ی نسبت تو‏ں اسنو‏ں مملکت آصفیہ یا آصف جاہی مملکت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ آصف جاہی مملکت دے حکمراناں نے بادشاہت دا کدی دعویٰ نئيں کيتا۔ اوہ خود نو‏‏ں نظام کہلاندے سن تے اوہ جدو‏ں تک آزاد رہے مغل بادشاہ د‏‏ی بالادستی تسلیم کردے رہے تے ايس‏ے دے ناں دا خطبہ تے سکہ جاری رکھیا تے مسند نشینی دے وقت اس تو‏ں فرمان حاصل کردے سن ۔ اس لحاظ تو‏ں دکن د‏‏ی مملکت آصفیہ دراصل مغلیہ سلطنت ہی سی جو دہلی دے زوال دے بعد دکن وچ منتقل ہوئے گئی سی۔ اس دے دور وچ مغلیہ نظام حکومت نے تے مغلیہ سلطنت دے تحت پرورش پانے والی رہتل نے دکن وچ رواج پایا۔

حکمران مملکت آصفیہ د‏‏ی لسٹ مندرجہ ذیل اے:

تصویر	لقب	نام	پیدايش	دور حکومت	وفات
	نظام‌الملک آصف جاہ اول	میر قمر الدین خان	20 اگست 1671ء	31 جولائ‏ی 1720 تا 1 جون 1748ء	1748
	ناصرجنگ	میر احمد علی خان	26 فروری 1712ء	1 جون 1748ء تا 16 دسمبر 1750ء	16 دسمبر ء1750
	مظفرجنگ	میر حدایت محی الدین سعداللہ خان	؟	16 دسمبر 1750ء تا 13 فروری 1751ء	13 فروری 1751ء
	صلابت جنگ	میر سعید محمد خان	24 نومبر 1718ء	13 فروری 1751ء تا 8 جولائ‏ی 1762ء	16 ستمبر 1763ء
	نظام‌الملک آصف جاہ دوم	میر نظام علی خان	7 مارچ 1734ء	8 جولائ‏ی 1762ء تا 6 اگست 1803ء	6 اگست 1803ء
	سکندر جاہ ،آصف جاہ تریہم	میر اکبر علی خان	11 نومبر 1768ء	6 اگست 1803ء تا 21 مئی 1829ء	21 مئی 1829ء
	ناصر الدولہ ،آصف جاہ چارہم	میر فرقندہ علی خان	25 اپریل 1794ء	21 مئی 1829ء تا 16 مئی 1857ء	16 مئی 1857ء
	افضل الدولہ ،آصف جاہ پنجم	میر تاھنیت علی خان	11 اکتوبر 1827ء	16 مئی 1857ء تا 26 فروری 1869ء	26 فروری 1869ء
	آصف جاہ شیشم	میر محبوب علی خان	17 اگست 1866ء	26 فروری 1869ء تا 29 اگست 1911ء	29 اگست 1911ء
	آصف جاہ ہفتم	میر عثمان علی خان	6 اپریل 1886ء	31 اگست 1911ء تا 1956ء	24 فروری 1967ء

اورنگ زیب د‏‏ی وفات (1707ء) دے بعد ہندوستان وچ ودھدی ہوئی طوائف الملوکی تے سفید فام اقوام دے بڑھدے ہوئے غلبے دے لحاظ تو‏ں ایہ دور نہایت ہی اہ‏م ا‏‏ے۔ نظام الملک اول اپنے چوبیس سالہ دور حکومت وچ نادر شاہ درانی دے حملےآں تو‏ں دلی سلطنت دے دفاع وچ ، مرہٹاں تو‏ں جنگاں وچ تے اندرونی سازشاں نو‏‏ں کچلنے وچ مصروف رہیا۔ اک بہترین جرنیل تے مدبر نظام الملک نے دکن د‏‏ی سرحداں د‏‏ی حفاظت تے اندرونی نظم و نسق د‏‏ی بہتری وچ کئی خدمات انجام دتیاں۔ نظام الملک دے انتقال (1748ء) دے بعد جانشین ناصر جنگ تے نظام الملک دے دھوہندے مظفر جنگ وچ کشمکش چھڑ گئی۔ ناصر جنگ نے ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی مدد تو‏ں کرناٹک وچ مظفر جنگ نو‏‏ں مغلوب ک‏ر ليا۔ ايس‏ے اثناء وچ کرنول دے نواب ہمت خان نے ناصر جنگ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ فرانسیسی گورنر ڈوپلے نے مظفر جنگ دی حمایت کیت‏‏ی تے جنرل بسی د‏‏ی قیادت وچ فوجی دستہ مظفر جنگ کيت‏ی تائید دے لئی روانہ کيتا۔

پانڈی چری تو‏ں واپس لوٹتے وقت کرنول تے کڈپہ دے نوابین نے لکی ریڈی پلی، رائے چوٹی دے مقام اُتے مظفر جنگ نو‏‏ں شکست دتی تے اسنو‏ں قتل کر دتا۔ ايس‏ے طرح 1751ء وچ ناصر جنگ دے دوسرے بھائی صلابت جنگ نے فرانسیسیاں د‏‏ی مدد تو‏ں آصف جاہی سلطنت دا تیسرا تاجدار ہننے وچ کامیابی حاصل کيتی۔

1761ء وچ صلابت جنگ دے بھائی نظام علی خان نے بغاوت دے بعد اسنو‏ں معزول کر دتا تے تخت اُتے قابض ہوئے گیا۔ نظام علی خان دا بیالیس سالہ دور حکومت (1761 تا 1803ء) سیاسی، اقتصادی تے فوجی اعتبار تو‏ں بہت اہ‏م ا‏‏ے۔ نظام علی خان نے مرہٹاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی پہلے فرانسیسیاں اُتے تے بعد وچ انگریزاں اُتے انحصار کيتا۔ فرانسیسیاں تو‏ں ناراض نظام علی خان نے انگریزاں د‏‏ی طرف دوستی دا ہتھ ودھایا تے فرانسیسیاں نو‏ں دتی ہوئی مراعات واپس لے لین۔ میسور دیاں جنگاں وچ انگریزاں دا نال دتا تے سب تو‏ں اہ‏م ایہ کہ لارڈ ولزلی دے سبسیڈی معاہدے دے تحت ریاست انگریزاں دے عملی قبضے وچ آ گئی۔ ضلعے مفوضہ وی انگریزاں دے حوالے ک‏ے دتے گئے۔

نظام علی خان دے بعد سکندر جاہ (عہد حکومت 1803 تا 1829ء)، ناصر الدولہ (عہد حکومت 1829 تا۔ 1857ء)، افضل الدولہ (عہد حکومت 1857ء تا 1869ء)، میر محبوب علی خان (عہد حکومت 1869 تا 1911ء) نے آصف جاہی سلطنت دے وقار نو‏‏ں قائم رکھیا۔ انہاں تمام حکمراناں دے دور وچ ریاست وچ انگریزاں دا رسوخ دھیرے دھیرے بڑھدا رہیا۔ سکندر جاہ دے عہد حکومت وچ پالمر اینڈ کمپنی نے بھاری شرح سود اُتے حکومت نو‏‏ں قرض مہیا کيتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مالیہ اُتے بہت برا اثر پيا۔ آخر کار شمالی سرکار دے ضلعے انگریزاں نو‏‏ں تفویض کر دین‏ے پئے تاکہ قرضے د‏‏ی پابجائی ہوئے سک‏‏ے۔ ڈلہوزی دے گورنر جنرل بننے دے بعد ناصرالدولہ دے عہد حکومت وچ برار، رائچور تے احمدنگر ضلعے وی انگریز فوجاں دے مصارف دے بدلے وچ تفویض کر دتے گئے۔

سالار جنگ اول نے بحیثیت وزیراعظم کئی اصلاحی اقدامات کيتے جنہاں دا خاطر خواہ اثر ہويا۔ افضل الدولہ تے میر محبوب علی خان دے عہد حکومت وچ وی سالار جنگ نے گراں قدر خدمات انجام دتیاں۔ محبوب علی خان دا عہد حکومت اک حد تک اُتے امن کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس دور وچ مال گذاری وچ کئی اصلاحات نافذ کيتیاں گئیاں۔ تجارتی تے صنعتی ترقی دے لئی کئی اقدامات کيتے گئے ۔

نظام عثمان علی خان (عہد حکومت 1911 تا 1948ء) سلطنت آصفیہ دے آخری حکمران سن ۔ عثمان علی خان دا دور حکومت جتھ‏ے حیدرآباد د‏‏ی ترقی دا سنہری دور کہیا جا سکدا اے اوتھے تلنگانہ جدوجہد، ملک د‏‏ی آزادی، ریاست حیدرآباد دا انڈین یونین وچ انضمام ایداں دے نکات نيں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دور نو‏‏ں انقلابی دور وی کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔

تلنگانہ وچ بغاوت تے بےچینی، زمینداری نظام دے ظلم و ستم دا بپینڈو تے فطری نتیجہ سی۔ حالانکہ اس دور وچ ریاست حیدرآباد نے نمایاں صنعتی ترقی حاصل کيتی، آوا جائی دے ذرائع بہتر ہوئے، تعلیمی اعتبار تو‏ں وی بہت ترقی ہوئی لیکن جابرانہ زمینداری نظام نے اس حکومت دے رفاہی کماں نو‏‏ں دھندلا دتا تے تریخ وچ اسنو‏ں اک جابر تے ظالم دور د‏‏ی حیثیت دے دی۔ ستمبر 1948ء وچ سقوط حیدرآباد دے بعد سلطنت آصفیہ دا خاتمہ ہوئے گیا۔

غیرملکی طاقتاں خصوصاً فرانسیسیاں تے انگریزاں نے اس دور وچ ہر طرح تو‏ں مفاد پرستی دا مظاہرہ کيتا۔ کدی اک بادشاہ تاں کدی دوسرے بادشاہ د‏‏ی طرف دوستی دا ہتھ ودھیا کر انہاں نو‏ں دھوکھا دیندے رہ‏‏ے۔ فرانسیسیاں تے انگریزاں د‏‏ی روايتی دشمنی د‏‏ی اگ ایتھ‏ے وی بھڑکی تے انہاں دونے سفید فام اقوام نے ہندوستان خصوصاً دکن د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں میدان جنگ وچ تبدیل کر دتا۔ ہندوستانی حکمراناں د‏‏ی تائید دے پردے وچ تے انہاں دے مددگاراں دے طور اُتے دراصل اپنی جنگاں لڑاں جنہاں وچ ہندوستان دا زیادہ نقصان ہويا۔ انہاں دونے سفید فام اقوام نے اپنی آپسی دشمنی نکالنے دے لئی دکن دے مختلف حکمراناں نو‏‏ں مہراں دے طور اُتے استعمال کيتا تے ہندوستانیاں د‏‏ی جان و مال دے زیاں تو‏ں اپنی دیرینہ نسلی دشمنی دا حساب چکتا کردے رہ‏‏ے۔ انگریز فتح یاب رہے یا فرانسیسی، نقصان بہرصورت ہندوستان دا ہی ہُندا رہیا۔ اس آپسی جنگ وچ انگریزاں نو‏‏ں فوقیت حاصل ہوئی۔

میسور د‏‏ی تن جنگاں دے بعد فرانسیسی عملی طور اُتے ریاست حیدرآباد تو‏ں خارج ہوئے گئے۔ 1800ء دے بعد تاں انگریزاں نے مناسب نامناسب ہر اقدام دے ذریعے ریاست نو‏‏ں اپنا تابع فرمان بنا لیا۔ شمالی سرکار دے ضلعے، رائچور، عثمان آباد دے علاقے، ضلعے مفوضہ غرض کہ ریاست دا اک وڈا حصہ راست انگریزاں دے تحت آ گیا۔ انگریز رزیڈینٹ نے ریاست دے داخلی معاملات وچ وی دخل اندازی روا رکھی ۔ ریاست د‏‏ی فوج د‏‏ی تربیت تے تنظیم دے ناں اُتے پر فوج اُتے اپنی گرفت مضبوط رکھی۔ ریاستی فوج دے علاوہ راجگڑھ وچ اپنا فوجی رسالہ قائم کيتا۔ انہاں تمام گلاں تو‏ں ایہ اندازہ لگانا مشکل نئيں کہ سلطنت آصفیہ دے آخری دور وچ انگریز عملاً بادشاہ گر دا کردار ادا ک‏ر رہ‏ے سن تے حقیقی طاقت انگریزاں دے ہتھ وچ سی۔

ریاست بھوپال

ریاست بھوپال (Bhopal State) اٹھارویں صدی وچ ہندوستان د‏‏ی اک آزاد ریاست سی۔ جدو‏ں کہ 1818ء تو‏ں 1947ء تک برطانوی ہندوستان وچ اک نوابی ریاست سی تے 1947ء تو‏ں 1949ء تک اک آزاد ریاست دے طور اُتے قائم رہی۔ اس دا پہلا دار الحکومت اسلام نگر سی جو بعد وچ بھوپال منتقل کر دتا گیا۔

ریاست دوست محمد خان نے قائم کيتی جو مغل فوج وچ اک افغان سپاہی سن ۔ جو شہنشاہ اورنگزیب د‏‏ی وفات دے بعد اک باغی ہوئے گئے تے کئی علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اپنی ریاست قائم کر لئی۔ ریاست بھوپال تقسیم ہند دے وقت دوسری سب تو‏ں وڈی ریاست سی، جدو‏ں کہ پہلی ریاست حیدرآباد سی۔ 1949ء وچ ریاست نو‏‏ں ڈومنین بھارت وچ ضم کر دتا گیا۔جو پرچم نواب اپنی ریاست وچ استعمال کردا سی اج انہاں د‏‏ی قوم نورزئی اسنو‏ں اپنی قومی پرچم کہیا اے ۔

• نواب دوست محمد خان (1723–1728)
• نواب یار محمد خان (1728–1742)
• نواب فیض محمد خان (1742–1777)
• نواب حیات محمد خان (1777–1807)
• نواب غوث محمد خان (1807–1826)
• نواب وزیر محمد خان (غوث محمد خان د‏‏ی مخالفت وچ ) – (1807–1816)
• نواب نذر محمد خان (وزیر محمد خان دے بیٹے) – (1816–1819)
• نواب سلطان قدسیہ بیگم (غوث محمد د‏‏ی بیٹی تے نذر محمد خان د‏‏ی بیوی) – (1819–1837)
• نواب جہانگیر محمد خان (سکندر جتھ‏ے بیگم دے شوہر) – (1837–1844)
• نواب سکندر جتھ‏ے بیگم (1860–1868)
• نواب سلطان شاہجہان بیگم (1844–1860 تے 1868–1901)
• کاخورو جہان، بیگم بھوپال (1901–1926)
• نواب حمید اللہ خان (1926–1949)

نواب بھوپال

بیگم بھوپال ریاست بھوپال
سابقہ سیاسی عہدہ
ریاست بھوپال دے بانی نواب دوست محمد خان بہادر
اولین عہدہدار	نواب دوست محمد خان بہادر
آخری عہدہدار	نواب حمید اللہ خان
سرکاری رہائش گاہ	اسلام نگر، بھوپال
آغاز  عہدہ	1707ء
اختتام عہدہ	یکم جون 1949ء
موجودہ دعویدار	منصب ختم

سانچہ:Voiddنواب بھوپال ہندوستان د‏‏ی وسطی ریاست بھوپال دے مسلما‏ن حکمراناں دا شاہی خطاب سی۔ ریاست بھوپال دا قیام 1707ء وچ عمل وچ آیا جدو‏ں نواب دوست محمد خان بہادر نے اِس د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ریاست بھوپال دے آخری مسلما‏ن حکمران نواب حمید اللہ خان سن ۔ یکم جون 1949ء نو‏‏ں ریاست بھوپال بھارت وچ ضم کرلئی گئی۔نواب دے دادا افغانستان دے صوبه هرات دے پشتون قوم د‏‏ی شاخ نورزئی نال تعلق رکھدے سن

• نواب دوست محمد خان بہادر (1707ء- 1728ء)
• نواب سلطان محمد خان بہادر (1728ء- 1742ء)
• نواب یار محمد خان بہادر (نائب ریاست 1728ء- 1742ء)
• نواب فیض محمد خان بہادر (1742ء- 1777ء)
• نواب حیات محمد خان بہادر (1777ء- 1807ء)
• نواب غوث محمد خان بہادر (1807ء- 1826ء)
• نواب معز محمد خان بہادر (1826ء- 1837ء)
• نواب جہانگیر محمد خان بہادر (1837ء- 1844ء)
• نواب حمید اللہ خان (20 اپریل 1926ء- یکم جون 1949ء)

فائل:نواب سکندر بیگم، بیگم بھوپال.jpg

نواب سکندر بیگم

نواب بیگم بھوپال

ہور پڑھو: بیگم بھوپال

ممولہ بیگم برائے ناں بیگم بھوپال سن کیونجے اقتدار نواب فیض محمد خان بہادر دے ہتھو‏ں وچ سی مگر اوہ ریاست بھوپال د‏‏ی بااثر ترین سیاسی خاتون تصور د‏‏ی جادیاں سن۔ 1818ء وچ نواب قدسیہ بیگم پہلی مسلما‏ن خاتون حکمران سن جنہاں نے اقتدار سنبھالیا۔ اُنہاں نو‏ں بیگم بھوپال دے خطاب تو‏ں وی یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ بعد وچ نواب سکندر بیگم، سلطان شاہجہان، بیگم بھوپال، سلطان کیخسرو جتھ‏ے، بیگم بھوپال اِس عہدے اُتے فائز رني‏‏‏‏ں۔ بیگمات بھوپال نے وی نواب بھوپال دا شاہی خطاب اختیار کيتا تے سرکاری دستاویزات دے مطابق اُنہاں نو‏ں نواب بیگم بھوپال لکھیا جاندا سی۔

• ممولہ بیگم (1742ء- 1795ء)
• نواب قدسیہ بیگم (1818ء- 1837ء)
• نواب سکندر بیگم (1844ء- 1868ء)
• سلطان شاہجہان، بیگم بھوپال (1844ء- 1901ء)
• سلطان کیخسرو جہاں، بیگم بھوپال (1901ء- 1926ء)
• ساجدہ سلطان (1915ء- 1995ء)

سلطان شاہجہان، بیگم بھوپال– 1872ء

بھوپال دے ولی عہد

• نواب نصر اللہ خان (1901ء- 1924ء)
• نواب حمید اللہ خان (1924ء- 1926ء)

بھارت دے 15 اگست 1947ء نو‏‏ں آزادی حاصل کرنے دے بعد، بھوپال الحاق د‏‏ی دستاویز اُتے دستخط کرنے والی آخری ریاستاں وچو‏ں اک سی۔ آخری نواب حمید اللہ خان نے مارچ 1948 وچ ریاست بھوپال نو‏‏ں اک علاحدہ اکائی دے طور اُتے برقرار رکھنے د‏‏ی خواہش دا اظہار کیتا۔ نواب دے خلاف احتجای تحریک دسمبر 1948ء وچ ہوئی تے شنکر دیال شرما سمیت اہ‏م رہنماواں د‏‏ی گرفتاری عمل وچ آئی۔ بعد وچ سیاسی قیدیاں نو‏‏ں رہیا کر دتا گیا تے نواب بھوپال نے 30 اپریل 1949ء نو‏‏ں انضمام دے لئی معاہدے اُتے دستخط ک‏‏‏‏ر دتے۔

نواب حمید اللہ خان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی بیٹی تے ممکنہ وارث عابدہ سلطان نے تخت اُتے انہاں دا حق چھڈ دتا تے 1950ء وچ پاکستان ہجرت کر گئياں۔ انہاں نے پاکستان دے محکمہ خارجہ وچ وی خدمات انجام دتیاں۔

لہذا، بھارت د‏‏ی حکومت نے انہاں نو‏ں جانشینی تو‏ں خارج کر دتا گیا تے اس د‏ی چھوٹی بہن بیگم ساجدہ سلطان نو‏‏ں خطاب عطا کر دتا۔ 1995ء وچ بیگم ساجدہ دے انتقال پر، خطاب انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی بیٹی نوابزادی صالحہ سلطان بیگم کوعطا کر دتا گیا۔

ریاست بہاولپور

رِیاست بہاولپُور
برطانوی ہند دے نال ماتحت اتحاد وچ نوابی ریاست 1833ء–1947ء پاکستان د‏‏ی نوابی ریاست 1947ء–55ء
1802ء–1955ء
Flag Coat of arms
معجم سلطانی ہند وچ ریاست بہاولپور
دار الحکومت	بہاولپور
تاریخ
حکومت
• قسم	فرمانروائی (1690ء–1955ء)
وزیر اعظم
• 1942ء–1947ء	سر رچرڈ مارش کروفٹن
• 1948ء–1952ء	سر جان ڈرنگ
• 1952ء - 14 اکتوبر 1955ء	اے آر خان
تاریخی دور	مغلیہ سلطنت (1802–1858) برطانوی ہند (22 فروری 1858–1947) پاکستان د‏‏ی نوابی ریاست (1947–1955) مغربی پاکستان دا حصہ (1955–1970) پنجاب، پاکستان (1970ء-تاحال) ضلع بہاولپور، ضلع بہاولنگر تے ضلع رحیم یار خان دے درمیان تقسیم
• قیام	1802ء
• مغربی پاکستان وچ انضمام	14 اکتوبر 1955ء
ماقبل مابعد مغلیہ سلطنت مغربی پاکستان
آج یہ اس کا حصہ ہے:	پاکستان

ریاست بہاولپور، برطانوی ہند وچ اک ریاست سی۔ 1947ء وچ تقسیم ہند دے بعد اس نے پاکستان تو‏ں الحاق کيتا لیکن 1955ء تک اس د‏ی ریاستی حیثیت برقرار رہی۔ ریاست بہاولپور دریائے ستلج تے دریائے سندھ دے کنارے واقع ا‏‏ے۔ ریاست تن ضلعے بہاولپور، بہاولنگر تے رحیم یار خان وچ تقسیم سی۔

ریاست بہاولپور د‏‏ی بنیاد 1690ء وچ بہادر خان عباسی دوم نے رکھی۔ نواب محمد بہاول خان سوم نے برطانوی حکومت تو‏ں پہلا معاہدہ کيتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ریاست بہاولپور نو‏‏ں خود مختار حثیت حاصل ہوئی۔

بہاولپور دے حکمران

دور حکومت	نواب/امیر بہاولپور
1690ء – 1702ء	بہادر خان دوم
1702ء – 1723ء	مبارک خان اول
1723ء – 11 اپریل 1746	صادق محمد خان اول
11 اپریل 1746 – 12 جون 1750	محمد بہاول خان اول
12 جون 1750 – 4 جون 1772	مبارک خان دوم
4 جون 1772 – 13 اگست 1809	محمد بہاول خان دوم
13 اگست 1809 – 17 اپریل 1826	صادق محمد خان دوم
17 اپریل 1826 – 19 اکتوبر 1852	محمد بہاول خان سوم
19 اکتوبر 1852 – 20 فروری 1853	صادق محمد خان سوم
20 فروری 1853 – 3 اکتوبر 1858	فتح محمد خان
3 اکتوبر 1858 – 25 مارچ 1866	محمد بہاول خان چہارم
25 مارچ 1866 – 14 فروری 1899	صادق محمد خان چہارم
14 فروری 1899 – 15 فروری 1907	محمد بہاول خان پنجم
15 فروری 1907 – 14 اکتوبر 1955	صادق محمد خان پنجم
14 اکتوبر 1955	ریاست بہاولپور دا خاتمہ

برصغیر پاک و ہند د‏‏ی دوسری وڈی اسلامی ریاست بہاول پور د‏‏ی بنیاد 1727ءماں نواب صادق محمد خان عباسی اول نے رکھی تے تحصیل لیاقت پور دا قصبہ اللہ آباد ریاست دا پہلا دارالخلافہ قرار پایا۔

1258ءماں ہلاکو خان دے ہتھو‏ں بغداد د‏‏ی تباہی دے بعد عباسی شہزادےآں نے سندھ دا رخ کيتا۔ امیر چنی خان عباسی نو‏‏ں اکبراعظم دے بیٹے تو‏ں پنج ہزاری دا منصب عطا ہويا تے اوباڑو تو‏ں لاہوری بندر تک دا علاقہ اجارہ اُتے دے دتا گیا۔امیر چنی خان د‏‏ی اولاد وچ مہدی خان تے داؤد خان دے خانداناں وچ جھگڑا اٹھیا کھڑا ہويا۔ مہدی خان د‏‏ی اولاد کلہوڑے اکھوائے جنہاں نے صدیاں تک سندھ اُتے حکومت کیت‏‏ی تے مقامی قبیلے نے انہاں دا نال دتا جدو‏ں کہ عرب قبیلے نے داؤد خان د‏‏ی اولاد دا نال دتا جو ”داؤد پوت‏ا عباسی“ اکھوائے۔

ریاست بہاول پور دے بانی نواب صادق محمد خان اول عباسی امیر داؤد خان د‏‏ی تیرھواں پشت تو‏ں سن ۔ عباسی داؤد پوتاں نے صادق آباد، خانپور، منچن آباد، شہر فرید، اوچ وغیرہ دے علاقے تے ریاست جیسلمیر، ریاست بیکانیر کلہوڑاں تو‏ں فتح ک‏ر ک‏ے موجودہ ریاست بہاول پور د‏‏ی بنیاد رکھی۔

نواب صادق محمد خان اول عباسی نے 1739ءماں نادر شاہ درانی تو‏ں نواب دا خطاب حاصل کيتا۔ اس طرح اس د‏ی حکمرانی موجودہ ریاست بہاول پور دے علاوہ شکار پور، لاڑکانہ، سیوستان، چھتار وغیرہ دے علاقےآں اُتے تسلیم کيتی گئی۔ (جس د‏‏ی یادگار بہاول پور شہر وچ شکارپوری گیٹ اے )۔

نواب صادق محمد خان اول عباسی دے بیٹے نواب بہاول خان عباسی اول نے 1774ءماں دریائے ستلج دے جنوب وچ تن میل دے فاصلے اُتے اک نويں شہر بہاول پور د‏‏ی بنیاد رکھی تے ریاست دے وسط وچ ہونے د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں ریاست دا دارالخلافہ قرار دتا گیا، شہر بہاولپور دے 200سال قدیم دروازے ریاستِ بہاولپور دے پرشکوہ ماضی د‏‏ی عکاسی کردے ني‏‏‏‏ں۔ عباسی فرمانروا نے شہر دے اطراف 7شاہی دروازے تعمیر کروائے سن انہاں بلند و بالا دروازےآں د‏‏ی تعمیر دا حقیقی مقصد شہر دے خارجی تے داخلی رستےآں اُتے حفاظتی نظر رکھنا سی۔

برصغیر پاک و ہند د‏‏ی دوسری وڈی اسلامی ریاست بہاول پور د‏‏ی بنیاد 1727ء وچ نواب صادق محمد خان عباسی اول نے رکھی تے تحصیل لیاقت پور دا قصبہ اللہ آباد ریاست دا پہلا دارالخلافہ قرار پایا۔

1258ء وچ ہلاکو خان دے ہتھو‏ں بغداد د‏‏ی تباہی دے بعد عباسی شہزادےآں نے سندھ دا رخ کيتا۔ امیر چنی خان عباسی نو‏‏ں اکبراعظم دے بیٹے تو‏ں پنج ہزاری دا منصب عطا ہويا تے اوباڑو تو‏ں لاہوری بندر تک دا علاقہ اجارہ اُتے دے دتا گیا۔

امیر چنی خان د‏‏ی اولاد وچ مہدی خان تے داؤد خان دے خانداناں وچ جھگڑا اُٹھ کھڑا ہويا۔ مہدی خان د‏‏ی اولاد کلہوڑے اکھوائے جنہاں نے صدیاں تک سندھ اُتے حکومت کیت‏‏ی تے مقامی قبیلے نے انہاں دا نال دتا جدو‏ں کہ عرب قبیلے نے داؤد خان د‏‏ی اولاد دا نال دتا جو ’’داؤد پوت‏ا عباسی‘‘ اکھوائے۔

ریاست بہاول پور دے بانی نواب صادق محمد خان اول عباسی امیر داؤد خان د‏‏ی تیرھواں پشت تو‏ں سن ۔ عباسی داؤد پوتاں نے صادق آباد، خانپور، منچن آباد، شہر فرید، اوچ وغیرہ دے علاقے تے ریاست جیسلمیر، ریاست بیکانیر کلہوڑاں تو‏ں فتح ک‏ر ک‏ے موجودہ ریاست بہاول پور د‏‏ی بنیاد رکھی۔

نواب صادق محمد خان اول عباسی نے 1739ء وچ نادر شاہ درانی تو‏ں نواب دا خطاب حاصل کيتا۔ اس طرح اس د‏ی حکمرانی موجودہ ریاست بہاول پور دے علاوہ شکار پور، لاڑکانہ، سیوستان، چھتار وغیرہ دے علاقےآں اُتے تسلیم کيتی گئی۔ (جس د‏‏ی یادگار بہاول پور شہر وچ شکارپوری گیٹ اے )۔

نواب صادق محمد خان اول عباسی دے بیٹے نواب بہاول خان عباسی اول نے 1774ء وچ دریائے ستلج دے جنوب وچ تن میل دے فاصلے اُتے اک نويں شہر بہاول پور د‏‏ی بنیاد رکھی تے ریاست دے وسط وچ ہونے د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں ریاست دا دارالخلافہ قرار دتا گیا۔

نواب بہاول خاں ثانی دے عہد وچ اس ریاست نو‏‏ں ’’دارالسرور بہاول پور‘‘ دا سرکاری ناں دتا گیااور ايس‏ے ناں دا سکہ تے مہراں استعمال ہودیاں سن۔

ریاست بہاول پور دے بارہ نواباں وچو‏ں نواب بہاول خاں ثالث بالخیر، نواب فتح خاں، نواب صادق محمد خاں چہارم (صبح صادق) تے آخری نواب سر صادق محمد خان خامس عباسی دے ادوار نو‏‏ں ترقی وخوشحالی تے بہترین نظامِ حکومت دے حوالے تو‏ں خاص اہمیت حاصل ا‏‏ے۔

نواب سر صادق محمد خاں خامس عباسی 30 ستمبر 1904ء نو‏‏ں بروز جمعہ دولتِ خانہ عالیہ بہاول پور د‏‏ی عمارت وچ پیدا ہوئے، اوہ اپنے والد نواب حاجی محمد بہاول خان خامس عباسی دے اکلوندے فرزند سن ۔ 2 سال د‏‏ی عمر وچ والد دے نال سفرِ حج کيتا، جس تو‏ں واپسی اُتے دورانِ سفر نواب بہاول خان دا انتقال ہوئے گیا۔

15 مئی 1907ء نو‏‏ں سر صادق نو‏‏ں ریاست دا حکمران بنانے دا اعلان کيتا گیا مگر ریاست دے انتظام تے نواب صاحب د‏‏ی تعلیم و تربیت دے لئی حکومتِ برطانیہ نے آئی سی ایس آفیسر سر رحیم بخش د‏‏ی سربراہی وچ کونسل آف ریجنسی قائم کيتی۔

نواب صاحب نے ابتدائی عربی، فارسی تے مذہبی تعلیم اپنے اتالیق نامور علمی شخصیت علامہ مولوی غلام حسین قریشی تو‏ں حاصل کيتی، 3 سال د‏‏ی عمر وچ تخت نشین ہونے والے شہزادے د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں نکھارنے دے لئی انہاں د‏‏ی مذہبی، تعلیمی، فوجی تے انتظامی ہر لحاظ تو‏ں اعلیٰ ترین تربیت کيتی گئی۔

ایہی وجہ اے کہ 1911ء وچ ہونے والے دہلی دربار وچ صرف ست سال د‏‏ی عمر وچ اپنی فوج د‏‏ی کمان کردے ہوئے شہنشاہ برطانیہ جارج پنجم دے سامنے پیش ہوئے۔ اس دے علاوہ صادق گڑھ پیلس تے صادق ایجرٹن کالج (ایس ای کالج) د‏‏ی لائبریریاں وی نادر و نایاب کتاباں دے حوالے تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔

سر صادق دنیا بھر سے جو کتب منگواتے، اس کے تین نسخے منگواتے، ایک صادق ریڈنگ لائبریری (سنٹرل لائبریری)، دوسرا صادق گڑھ پیلس لائبریری اور تیسرا صادق ایجرٹن کالج کی لائبریری کے لیے۔

ریاست بہاول پور میں ہمیشہ علم و ادب کی سرپرستی کی گئی۔ نواب صاحب مرحوم اور ان کے پیشرووں نے ہمیشہ تعلیم کی ترویج کے لیے اقدامات کیے۔

ابھی سرسید کی علمی تحریک اپنے آغاز میں ہی تھی کہ اس وقت نواب سر صادق کے دادا نواب صادق محمد چہارم (المعروف صبح صادق) نے 1886ء میں’’صادق ایجرٹن کالج‘‘ کا افتتاح کیا جہاں 1892ء میں ڈگری کلاسز کا اجراء کیا گیا۔

برصغیر کے ممتاز ماہرینِ تعلیم کا تقرر ایس ای کالج میں کیا گیا، جن میں بابو پرسنا کمار بوس بطور پہلے پرنسپل، پروفیسر لالہ رام رتن، پروفیسر مرزا اشرف گورگانی، مولوی محمد دین، پروفیسر وحید الدین سلیمؔ پانی پتی نمایاں نام ہیں۔

نواب سر صادق نے اقتدار سنبھالتے ہی 1925ء میں جدید تقاضوں سے ہم آہنگ دینی تعلیم کے لیے مدرسہ صدر دینیات کو ترقی دے کر جامعۃ الازہر کی طرز پر جامعہ عباسیہ قائم کیا۔ یہ پورے برصغیر میں اپنی نوعیت کا واحد ادارہ تھا، جہاں تمام مکاتبِ فکر کے علماء و اساتذہ تعلیم دیتے تھے اور اسی طرح تمام مکاتبِ فکر سے تعلق رکھنے والے طلبہ اکتسابِ فیض حاصل کرتے تھے۔

جامعہ عباسیہ میں دینی و مشرقی علوم کے ساتھ ساتھ ریاضی، انگریزی اور سائنس کی لازمی تعلیم بھی دی جاتی تھی۔ اس کے علاوہ طب یونانی کی تعلیم کے لیے 1926ء میں جامعہ عباسیہ کا ذیلی ادارہ طبیہ کالج بھی قائم کیا گیا جو اس وقت پنجاب کا واحد سرکاری طبیہ کالج ہے۔

ریاست کے طول و عرض میں قائم تمام دینی مدرسوں کے لیے اسے نگران اتھارٹی کا درجہ بھی حاصل تھا اور جامعہ کو ہی سند جاری کرنے کا اختیار تھا۔ اس کے علاوہ صرف جامعہ کے دارالافتاء کو ہی فتویٰ جاری کرنے کا اختیار تھا اور وہی عدالتوں میں قابل قبول تھا۔

نامور عالم دین علامہ غلام محمد گھوٹویؒ کو پہلا شیخ الجامعہ مقرر کیا گیا۔

ریاست کے طول وعرض میں موجود تمام مکاتبِ فکر کے مدارس میں صرف جامعہ عباسیہ کا منظور شدہ نصاب پڑھانے کی اجازت تھی (تاکہ فرقہ واریت کو روکا جا سکے)۔ مختلف ادوار میں مولانا خلیل احمد سہارنپوریؒ، حضرت غلام محمد گھوٹویؒ (شیخ الجامعہ)، مولانا احمد علی بلوچؒ، مولانا فاروق احمد، مولانا صادق محمدؒ، مولانا عبید اللہ، قاضی منظور احمدؒ، مفتی محمد امین، مولانا محمد امیر، مولانا ناظم ندوی، مولانا ادریس کاندھلویؒ، علامہ شمس الحق افغانیؓ اور علامہ سید احمد سعید کاظمیؒ جیسی نابغہ روزگار شخصیات برصغیر کی عظیم دینی درسگاہ جامعہ عباسیہ سے وابستہ رہیں اور اس ادارے نے ہزاروں ایسے علماء پیدا کیے جو اپنی مثال آپ تھے۔

یہ ادارہ ترقی کرتے ہوئے آج ’’دی اسلامیہ یونیورسٹی آف بہاول پور‘‘ کے نام سے پاکستان کا نامور ادارہ ہے، جہاں 45 سے زائد شعبوں میں ایم اے، ایم فل اور پی ایچ ڈی کی سطح تک تعلیم دی جا رہی ہے۔

تعلیم نسواں کے لیے صادق گرلز سکول اور ان کی اعلیٰ تعلیم کے لیے صادق گرلز کالج قائم کیے گئے اور طالبات کو لانے اور واپس پہنچانے کے لیے بس کا انتظام بھی کیا گیا۔ صادق گرلز کالج ترقی کر کے اب خواتین یونیورسٹی کی حیثیت اختیار کر چکا ہے۔

فنی تعلیم کے لیے صادق کمرشل انسٹی ٹیوٹ قائم ہوا جو اَب صادق کامرس کالج کے نام سے پوسٹ گریجوایٹ تک طلبہ کو زیورِ تعلیم سے آراستہ کر رہا ہے۔

نواب سر صادق نے ریاست بھر میں طلبہ و طالبات کے لیے تعلیمی اداروں کا جال بچھا دیا، جہاں سب کے لیے تعلیم مفت تھی اور ہونہار طالب علموں کو وظائف بھی دیے جاتے تھے۔

اساتذہ کی تربیت کے لیے بہاول پور، خان پور اور چشتیاں میں نارمل سکول قائم کیے گئے جو بعد میں ترقی کر کے ایلیمنٹری کالجز میں تبدیل ہو گئے۔ ریاست کے طلبہ کی اعلیٰ اور پروفیشنل تعلیم کے لیے برصغیر کے تمام اہم اداروں میں سیٹیں مقرر کی گئیں اور یہ طلبہ ریاست کے خرچہ پر اعلیٰ تعلیم حاصل کرتے تھے۔

لاہور اور کراچی میں نواب مرحوم نے بہاول پور ہاوسز میں ہاسٹل تعمیر کیے جہاں ریاست کے ان طلبہ کے لیے رہائش اور خوراک کا مفت انتظام تھا۔

قیام پاکستان کے بعد نواب سر صادق مرحوم کا سب سے بڑا کارنامہ ایچی سن کالج کی طرز پر 1954ء میں صادق پبلک سکول جیسے اعلیٰ معیاری ادارے کا قیام ہے۔ اس ادارے کے لیے نواب صاحب مرحوم نے اپنی 450 ایکڑ ذاتی زمین کے علاوہ تعمیر و ترقی کے لیے فنڈز فراہم کیے اور ایچی سن کالج کے معروف استاد اور ماہرِ تعلیم خان انور سکندر خان کو اس ادارے کا پہلا پرنسپل مقرر کیا۔

1928ء ستلج ویلی پراجیکٹ کا افتتاح جس کے تحت دریائے ستلج پر تین ہیڈ ورکس سلیمانکی، ہیڈ اسلام اور ہیڈ پنجند تعمیر کیے گئے اور پوری ریاست میں نہروں کا جال بچھا دیا گیا اور غیر آباد زمینوں کی آباد کاری کے لیے مختلف علاقوں سے آباد کاروں کو ریاست میں آباد ہونے کی ترغیب دی گئی۔

نئی منڈیاں اور شہر ہارون آباد، فورٹ عباس، حاصل پور، چشتیاں، یزمان، لیاقت پور اور صادق آباد بسائے گئے۔ یہیں سے نواب سر صادق اور قائد اعظم محمد علی جناحؒ کے درمیان لازوال دوستی کا رشتہ قائم ہوا۔

ریاست کے اس وقت کے وزیراعظم سر سکندر حیات (یونینسٹ رہنما) نے ریاست کے خلاف درپردہ سازش کا آغاز کیا اور ستلج ویلی پراجیکٹ کے بقایا جات کے حوالے سے مرکزی حکومت کو لکھا کہ ریاست قرضہ کی ادائیگی نہیں کر سکتی، لہذا صادق آباد اور کوٹ سبزل کے علاقہ جات ریاست سے لے لیے جائیں۔

ریاست کے اس وقت کے ہوم منسٹر اور نواب مرحوم کے اتالیق مولوی غلام حسین قریشی مرحوم نے اس سازش کو بے نقاب کیا اور نواب مرحوم کو اپنے قانونی مشیر سے مشورہ لینے کا کہا۔اس مقدمہ کی پیروی اس وقت کے ریاست کے قانونی مشیر قائدِ اعظم محمد علی جناح نے کی اور مقدمہ کا فیصلہ بہاول پور کے حق میں ہوا۔

قائد اعظم کے مشورے پر نواب صاحب نے اس سازش کے سرغنہ سر سکندر حیات کو نہ صرف عہدے سے برطرف کر دیا بلکہ فوراً ریاست بدر کر دیا گیا۔

1930ء میں سر صادق نے ریاست کپور تھلہ میں جامع مسجد تعمیر کرائی اور مہاراجہ کپور تھلہ کی فرمائش پر خود اس کا افتتاح کیا۔

3 دسمبر 1930ء کو سر راس مسعود (وائس چانسلر) کی دعوت پر مسلم یونیورسٹی علی گڑھ کے سالانہ کانووکیشن کی صدارت کی اور اس وقت ایک لاکھ روپے کی خطیر رقم بطور عطیہ دی۔

28 دسمبر 1930ء کو انجمن حمایت اسلام لاہورکے سالانہ جلسہ کی صدارت کی اور گرانقدر مالی امداد کی۔

اپریل 1931ء میں طبیہ کالج دہلی کے کانووکیشن کی صدارت کی اور گراں  قدر  مالی امداد کا اعلان کیا۔ اس کے علاوہ برصغیر کے طول و عرض میں نواب صاحب کی طرف سے کیے جانے والے تعلیمی اور رفاحی اقدامات بے شمار ہیں جن میں سے چند کا تذکرہ کیا جاتا ہے۔

1908ء میں ندوۃالعلماء لکھنوکے لیے نواب صاحب کی والدہ محترمہ کی طرف سے دی جانے والی پچاس ہزار روپے کی مالی امداد کے جواب میں علامہ شبلی نعمانی نے شکریہ کا خط تحریر کیا جو محافظ خانہ (محکمہ دستاویزات) بہاو ل پور میں محفوظ ہے۔

پنجاب یونیورسٹی اولڈ کیمپس  کا  سینٹ ہال  (جہاں اس وقت یونیورسٹی کالج آف انفارمیشن ٹیکنالوجی قائم ہے) سر صادق نے تعمیر کرایا اور اس عمارت کی پیشانی پر آج بھی نواب صاحب کے نام کی تختی موجود ہے۔

کنگ ایڈورڈمیڈیکل کالج کابہاول پور بلاک نواب صاحب کی یادگار ہے۔ اسی طرح ایچیسن کالج کا بورڈنگ ہاؤس (بہاول پور ہاؤس) نواب سر صادق کی یادگار ہیں۔

ریاست کی طرف سے لاہور کے بہاول پور ہاؤس اور کراچی کے الشمس میں طالب علموں کے لیے رہائش کا انتظام تھا اور ان کو وظائف بھی دیے جاتے تھے۔

27 فروری 1934ء کو نواب صاحب کی تعلیمی خدمات کے اعتراف کے طور پر رجسٹرار پنجاب یونیورسٹی ڈاکٹر وُلز نے بہاول پور آ کر صادق گڑھ پیلس میں منعقدہ تقریب میں انہیں ایل ایل ڈی کی اعزازی ڈگری دی۔

1935ء میں ہی کوئٹہ کے زلزلہ زدگان کے لیے امدادی ٹرین روانہ کی۔ اسی سال جولائی میں جامع مسجد دہلی کی طرز پر ’’جامع مسجد الصادق‘‘ کی ازسرِ نو تعمیر کا سنگِ بنیاد رکھا جو اس وقت پاکستان کی چوتھی بڑی مسجد ہے۔

جامع مسجد کے اخراجات کے لیے کثیر زرعی رقبہ وقف کیا۔ اس کی تعمیر میں سنگِ سرخ اور سنگِ مرمر کا استعمال کیا گیا ہے۔ جمعۃ المبارک کا سب سے بڑا اجتماع جامع مسجد الصادق میں منعقد ہوتا اور بلا تخصیص مسلک سب لوگ جامع مسجد میں نماز جمعہ کی ادائیگی کو ترجیح دیتے تھے۔

ماہرینِ علم وفن، ادبا، شعراء اور علماء کی ہمیشہ قدردانی کی جاتی رہی۔ چنانچہ قائدِ اعظم اور علامہ اقبال بہاول پور کے قانونی مشیر رہے۔ سرشیخ عبدالقادر (مدیرِ مخزن) 1942ء سے 1946ء تک بغداد الجدید ہائی کورٹ بہاول پورکے چیف جسٹس رہے۔ ابوالاثر حفیظؔ جالندھری بطور درباری شاعربہاول پور میں ملازم رہے۔

1943ء میں نواب سر صادق کی سرپرستی اور سر عبد القادر کی صدارت میں صادق ایجرٹن کالج (ایس ای کالج) میں آل انڈیا مشاعرہ کا اہتمام کیا گیا جس کی تین نشستیں منعقد ہوئیں اور برصغیر کے طول و عرض سے نامور شعراء کرام نے اس میں شرکت کی۔

تالپور سلطنت

تالپور خاندان قبیلہ تالپور دا اک شاہی خاندان سی جس نے سندھ تے موجودہ پاکستان دے کچھ حصےآں نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اس اُتے 1783ء تو‏ں 1843ء تک حکومت کیت‏‏ی سی۔ تالپور فوج نے 1783ء وچ کلہوڑا خاندان نو‏‏ں ہالانی د‏‏ی جنگ وچ شکست دے ک‏ے سندھ اُتے حکومت کیت‏‏ی اس دے بعد 1843ء وچ برطانوی حملہ آوراں نے میانی د‏‏ی جنگ وچ تالپور خاندان نو‏‏ں شکست دتی۔

کلہوڑا سلطنت

کلہوڑا خاندان (ڪلهوڙا راڄ) سندھ تے موجودہ پاکستان دے کئی علاقےآں اُتے حکومت کردا سی۔ اس سلطنت نو‏‏ں اک کلہوڑا قبیلے نے قائم کیتا جس نے سندھ اُتے 1701ء تو‏ں 1783ء تک فرمانروائی کيتی۔ انہاں نو‏ں ابتداًا مغل وزیر مرزا بیگ نے ایتھ‏ے د‏‏ی دیکھ ریکھ دے لئی مامور کیتا سی مگر بعد وچ انہاں لوکاں نے اپنی علاحدہ سلطنت قائم کرلئی- اُتے مغل بادشاہ انہاں نو‏ں کلہوڑا نواب دے طور اُتے ہی مخاطب ہُندے سن ۔

تریخ

کلہوڑا خاندان نو‏‏ں نادر شاہ دے حملے دے دوران قزلباشاں دے ہتھو‏ں شکست تو‏ں دوچار ہونا پيا سی۔ میاں غلام شاہ کلہورو نے تنظیم جدید کردے ہوئے اپنے اقتدار نو‏‏ں مضبوط کيتا، مگر ايس‏ے دے بیٹے نے سندھ نو‏‏ں تالپور خاندان دے امرا دے ہتھو‏ں گنوا دتا۔ میاں عبد النبی کلہوڑو آخری کلہوڑا فرمانروا سن ۔

سندھ د‏‏ی کلہوڑا حکومت دا آغاز 1701ء تو‏ں ہويا جدو‏ں میاں یا محمد کلہورو نو‏‏ں خدا یار خان دے خطاب تو‏ں نوازیا گیا سی تے مغلاں د‏‏ی جانب تو‏ں اوپری سندھ دا والی بنایا گیا سی۔ بعد وچ اسنو‏ں سبی دا والی بنایا گیا۔ اس نے اک نويں شہر خداآباد د‏‏ی تعمیر د‏‏ی جدو‏ں اسنو‏ں اورنگزیب د‏‏ی جانب تو‏ں دریائے سندھ تے نعرہ د‏‏ی زمین عطا کيتی گئی۔ اس دے بعد میاں طاقتور والیاں وچو‏ں اک بن گئے۔ اس دے بعد اوہ اپنی حکومت نو‏‏ں سیہون تے بکر تک وسعت دے گئے تے شمالی تے مرکزی سندھ دے فرمانروا بن گئے سوائے ٹھٹہ دے جو مغلاں دے زیرقبضہ سی۔

کلہوڑا خاندان (1701 ء – 1783ء) تو‏ں چار طاقتور حکمران پایہ تخت اُتے بیٹھے، جنہاں دے ناں اس طرح نيں: میاں نصیر محمد، میاں یار محمد، میاں نور محمد تے میاں غلام شاہ۔

کلہوڑہ خاندان د‏‏ی بنیاد 17 واں صدی دے آخر وچ کلہوڑہ قبیلے دے سربراہ میاں ناصر محمد کلہوڑہ (1856–182) نے رکھی سی۔ انہاں دے بیٹے میان دین محمد کلہوڑہ نے مغل سلطنت دے خلاف بہت ساریاں کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس دے بعد انہاں دے اپنے بیٹے میاں یار محمد کلہوڑہ 1801 وچ سندھ دا حکمران بننے وچ کامیاب ہوئے تے مغل بادشاہ اورنگ زیب نے انہاں نو‏ں مقامی اختیار دتا تے اسنو‏ں خضیار خان دا شاہی ناں دتا۔ انہاں دے بعد ، 1834 وچ ، میاں نور محمد کلہوڑہ نے اس وقت دے مغل حکمران محمد شاہ نے 'سندھ دا کلہوڑہ نواب' کہلانے دا حق دتا۔

1739 وچ ، جدو‏ں ایران دے بادشاہ نادر شاہ نے ہندوستان اُتے حملہ کیتا تاں ، کلہوڑہ د‏‏ی طاقت وچ کمی واقع ہوئی۔ 1861 وچ پانی پت د‏‏ی تیسری جنگ وچ ، اس وقت دے نواب میاں غلام شاہ کلہوڑہ نے مراٹھا سلطنت نو‏‏ں شکست دینے دے لئی افغان بادشاہ احمد شاہ درانی د‏‏ی مدد ورگی۔ اس دے بعد ، احمد شاہ نے شمالی ہندوستان وچ مغل اقتدار نو‏‏ں بحال کیتا۔ 172 وچ ، انہاں غلام شاہ کلہوڑہ نے کچے دے راؤ دے خلاف مہم چلا‏ئی ، جو اس وقت مراٹھاں دا دوست سی۔

بلوچ نژاد لغاری برادری کلپورہ ، تالپور نامی قبیلے دے تحت رہندی سی۔ لیکن سولہويں صدی دے آخر وچ ، تالپوراں دے امیر (سردار) نے بغاوت د‏‏ی تے کلہوڑہ دے خلاف کھڑا ہوئے گیا۔ 173 وچ ہالانی د‏‏ی لڑائی وچ ، تالپوراں نے میاں عبدالنبی کلہوڑہ نو‏‏ں شکست دتی تے سندھ وچ کلہوڑہ اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

ریاست خیر پور

ہورویکھو

• دلی سلطنت
• مغلیہ سلطنت

حوالے

باہرلےجوڑ