Wikipedysta:Filipny/brudnopis/3
| ||||
| XIV wiek – 1795 | ||||
| ||||
| Sentencja: Stellati clypei fulgor[1] „Splendor okrągłej tarczy z gwiazdami” | ||||
| Państwo | ||||
|---|---|---|---|---|
| Prowincja | ||||
| Data powstania |
XIV wiek | |||
| Siedziba wojewody | ||||
| Wojewoda |
zobacz: wojewodowie sandomierscy | |||
| Siedziba sejmiku | ||||
| Popis |
pod Pokrzywnicą[2] | |||
| Powierzchnia |
25 790 km² | |||
| Populacja (1578) • liczba ludności |
| |||
| Podział administracyjny | ||||
| ||||
| Liczba reprezentantów | ||||
| ||||
Położenie na mapie Rzeczypospolitej
| ||||
Województwo sandomierskie (łac. Palatinatus Sandomiriensis) – jednostka podziału administracyjnego, jedno z województw Królestwa Polskiego i I Rzeczypospolitej.
Geografia
[edytuj | edytuj kod]Położenie
[edytuj | edytuj kod]Łączna powierzchnia całego województwa wynosiła pod koniec XVI w. 25 790 km²[3].
Województwo sandomierskie od północy graniczyło z województwami łęczyckim, rawskim i mazowieckim. Granice z pierwszymi dwoma wyznaczała rzeka Pilica na odcinku od Białobrzegów do Wyśmierzyc, zaś granica z woj. mazowieckim była głównie „sucha”, tylko w pobliżu Głowaczowa i Ryczywołu na krótkim odcinku stanowiła ją rzeka Radomka[4] – do Mazowsza należała kraina historycznego Zapilcza[5].
Na wschodzie od 1474 r. sandomierskie graniczyło z woj. lubelskim (wydzielonym z sandomierskiego)[5], z ziemiami: lubelską i łukowską[4]. Granicę stanowiła w większości Wisła, choć Sandomierzowi podlegała także ziemia stężycka, wysunięta najbardziej na północny wschód, znajdująca się za największą polską rzeką[6] – granica była tu „sucha”, w południowej części ziemi stężyckiej stanowił ją Wieprz (do ziemi stężyckiej należało także kilka wsi za Wieprzem, W okolicy Sieciechowa i Kozienic[4].
Na południowym wschodzie granica z województwem ruskim (ziemiami sanocką i przemyską) biegła Puszczą Sandomierską, do Rudnika i Krzeszowa mniej więcej wzdłuż Sanu, a dalej na południe, aż do okolic Krosna. W pobliżu Świerzowej i Zręcina znajdował się trójstyk woj. ruskiego, sandomierskiego i krakowskiego[4].
Na południu sandomierskie obejmowało dawną ziemię wiślicką oraz powiaty tarnowski i pilźnieński[5]. Granica pomiędzy krakowskim a sandomierskim była oparta na kilku rzekach, Nidzie, Nidzicy, Uświcy i Wisłoce – Secemin, Sobków, Pińczów, Opatowiec, Szczurowa, Wojnicz, Tuchów, Brzostek, Kołaczyce i Jedlicze należały do województwa sandomierskiego, a Lelów, Jędrzejów, Działoszyce, Skalbmierz, Koszyce, Szczepanów, Zakliczyn, Jodłowa, Jasło, Dukla i Jaśliska do woj. krakowskiego[7].
Od zachodu woj. sandomierskie graniczyło z sieradzkim, granicę od Koniecpola do Tomaszowa stanowiła rzeka Pilica[4].
Osadnictwo
[edytuj | edytuj kod]Według Adolfa Pawińskiego w województwie sandomierskim w XVI w. miało znajdować się 100 miast i 2586 wsi, czyli łącznie 2686 miejscowości. Nowsze badania powiększyły to zestawienie o 373 osady[8] – pod koniec XVI w. sandomierskie obejmowało 3059 miejscowości, w tym 108 miast[9]. Jeszcze na początku XVI w. sandomierskie liczyło tylko 80 miast – w stuleciu tym miało miejsce bardzo wiele lokacji, związanych głównie z własnością magnacką lub szlachecką[10].
Wśród wsi przeważały osady zamieszkane przez kmieciów, zagrodników i komorników; rzemiosłem i hadlem trudniła się zwykle niewielka część ich mieszkańców. Dość rzadko (mniej niż kilkadziesiąt) występowały wsie zamieszkane przez szlachtę zagrodową (bezkmiecą), zlokalizowane głównie w powiatach wiślickim i sandomierskim. W Puszczy Sandomierskiej, na prawym brzegu Wisły, wykształciły się wsie łowców. Nie więcej niż parę procent miejscowości stanowiły osiedla przemysłowe, położone głównie na terenie późniejszego Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. W części wsi uformowały się także ośrodki handlu i rzemiosła, o funkcji „lokalnych ośrodków wymiany”, związane z pojedynczym kluczem majątkowym – np. Gogołów czy Padew[11].
Zgodnie z XVIII-wiecznym źródłem, u schyłku swojego istnienia województwo liczyło 99 miast i 2387 wsi[12].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Przed powstaniem województw administracja państwa polskiego miała charakter dwustopniowy: jednostkami podziału były prowincje i kasztelanie. Po 1138 r. prowincje zlikwidowano – rozwinęły się księstwa dzielnicowe. Również prowincja sandomierska uległa przekształceniu w takie księstwo[13]. W 1173 r. zostało do niego włączone istniejące od 1166 r. księstwo wiślickie, nad którym władzę sprawował Kazimierz II Sprawiedliwy. Po 1166 r. w granice ziemi sandomierskiej włączono także kasztelanię małogoską[5][13], a w tym samym stuleciu częścią księstwa stały się jeszcze kasztelanie żarnowska i skrzynnieńska[13] oraz, zdaniem wielu mediewistów, lesiste obszary ziemi radomskiej[5]. [potrzebny przypis] Łącznie więc w księstwie sandomierskim w XII w. funkcjonowało 12 kasztelanii, z siedzibami w Łukowie, Lublinie, Sieciechowie, Radomiu, Skrzynnie, Żarnowie, Małogoszczy, Czechowie, Wiślicy, Połańcu, Zawichoście i Sandomierzu. Do innych ważniejszych miejscowości należały należące do Kościoła Kielce, Tarczek, Łagów, Opatów i Solec[14].
W XIV w. nastąpił zanik podziału na kasztelanie, które zastąpiono powiatami[15]. W 1474 r. z obszaru województwa sandomierskiego wydzielono ziemie łukowską i lubelską, które utworzyły razem później województwo lubelskie[14].
Po pierwszym rozbiorze Polski Monarchia Habsburgów włączyła do swojego terytorium tereny dawnego powiatów pilzneńskiego oraz prawobrzeżne części powiatów wiślickiego i sandomierskiego. Na ich terenie Austriacy utworzyli dwa cyrkuły, z siedzibami w Rzeszowie i Tarnowie. Pozostała przy Polsce część województwa funkcjonowała bez zmian do czasu sejmu grodzieńskiego z 1793 r. – województwo sandomierskie podzielono na trzy ziemie: sandomierską (powiaty sandomierski i wiślicki), chęcińską (powiaty chęciński i opoczyński) i radomską (powiaty radomski i stężycki). Siedzibę sejmiku wojewódzkiego przeniesiono z Opatowa do Kielc[16].
W wyniku III rozbioru reszta ziem województwa sandomierskiego (a także większość województwa krakowskiego) znalazła się pod panowaniem Austrii. Na przyłączonych ziemiach utworzono cyrkuły: konecki, radomski, sandomierski, kielecki, krakowski i olkuski[16].
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Ok. 1578 liczba ludności woj. sandomierskiego wynosiła 517,1 tys. (z czego 386,0 tys. zamieszkałych we wsiach i 131,1 tys. zamieszkałych w miastach), a ok. 1662 - 437,0 tys. (369,2 tys. zamieszkałych we wsiach i 67,8 tys. zamieszkałych w miastach)[17]
Czasopismo z 1790 r. podaje ówczesną liczbę mieszkańców woj. sandomierskiego jako 381 623[12].
Stolica województwa, Sandomierz, w XVI w. liczył zgodnie z szacunkami historyków ok. 3,5 tys. mieszkańców. Poza nim do największych ośrodków należały Zwoleń, Połaniec, Chęciny i Tarnów (liczące po ok. 2,5 tys. mieszk.) oraz Radom, Kozienice, Szydłów, Nowe Miasto Korczyn i Pińczów (ok. 1,5 tys.) Liczbę 1000 mieszkańców na 108 miast przekroczyło ok. 21-30[18] - prawie na pewno znajdowały się wśród nich Pilzno, Opoczno, Wiślica, Opatów, Iłża i Bodzentyn[19].
Podział administracyjny
[edytuj | edytuj kod]W 1397 r. województwa sandomierskiego na lewym brzegu Wisły podzielono na trzy powiaty: sandomierski, radomski i chęciński. Na początku XVI, jak wskazują księgi poborowe, sandomierskie miało już powiatów dziewięć: sandomierski, wiślicki, chęciński, opoczyński, radomski, szydłowski, stężycki, pilzneński i tarnowski. Jeszcze w ciągu tego samego stulecia pow. tarnowski wcielono do pilzneńskiego, a szydłowski do wiślickiego i sandomierskiego[4].
Lucjan Tatomir podał, że woj. sandomierskie dzieliło się na 7 powiatów: sandomierski, wiślicki, pilźnieński, radomski, stężycki (ziemia stężycka), opoczyński, chęciński[20]. Podział ten podał wcześniej Kasper Niesiecki w swoim herbarzu, zaznaczając 6 powiatów i ziemię stężycką[21].
Zygmunt Gloger pisał, że dokument taryfy od podymnego z 1676 r. wymienia sześć powiatów: sandomierski, wiślicki, chęciński, opoczyński, stężycki i pilzneński, a także ziemię radomską[4].
Organizacja i urzędy
[edytuj | edytuj kod]Sejmiki ziemskie dla województwa sandomierskiego odbywały się w Opatowie. Obierano na nich siedmiu posłów na Sejm Korony Królestwa Polskiego (po jednym z każdego powiatu) i dwóch deputatów z całego województwa na Trybunał Główny Koronny Małopolski do Lublina, a także jednego komisarza do Radomia[4].
Sandomierskie miało dwóch senatorów większych – wojewodę i kasztelana sandomierskiego. Mniejszych senatorów było siedmiu, byli to kasztelanowie: wiślicki, radomski, zawichojski, żarnowski, małogoski, połaniecki i czechowski[4].
Na obszarze województwa działały trzy sądy ziemskie. W Sandomierzu sądzono sprawy z powiatów: sandomierskiego, wiślickiego i pilzneńskiego. W Radomiu z powiatów: radomskiego, opoczyńskiego i chęcińskiego. W Stężycy natomiast z powiatu stężyckiego (ziemi stężyckiej). Wszystkie powiaty miały własnych urzędników, z wyjątkiem podkomorzego, jednego na całe województwo[4].
W Nowym Mieście Korczynie odbywały się sejmiki generalne dla Małopolski, gdzie zjeżdżali się posłowie wybrani w województwach: krakowskim, sandomierskim, lubelskim, wołyńskim i podolskim[4].
W sandomierskim było 6 starostw grodowych: sandomierskie, radomskie, chęcińskie, opoczyńskie, nowomiejskie (korczyńskie) oraz stężyckie. Do starostw niegrodowych należały m.in.: wiślickie, pilzneńskie, stopnickie, soleckie, zawichojskie, szydłowskie, przedborskie, ropczyckie, ryczywolskie, radoszyckie, małogoskie, ryckie i zwoleńskie[4].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Stefan Krzysztof Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 214.
- ↑ Antoni Sozański, Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648-1772), Kraków 1889, s. 4.
- ↑ Dunin-Wąsowiczowa 1993 ↓, s. 82.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Województwo Sandomierskie, [w:] Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski., literat.ug.edu.pl, Kraków 1903 [dostęp 2023-10-22].
- ↑ a b c d e Pałucki 1993 ↓, s. 31.
- ↑ Pałucki 1993 ↓, s. 32.
- ↑ Województwo Krakowskie, [w:] Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski., literat.ug.edu.pl, Kraków 1903 [dostęp 2023-10-22].
- ↑ Pacuski 1993 ↓, s. 67.
- ↑ Dunin-Wąsowiczowa 1993 ↓, s. 77.
- ↑ Dunin-Wąsowiczowa 1993 ↓, s. 78–79.
- ↑ Dunin-Wąsowiczowa 1993 ↓, s. 77–78.
- ↑ a b Tabela: Summaryusz generalny wszelkich dochodów Rzeczpospolitey tak w Koronie jako i w Litwie..., [w:] Dziennik rządowo-ekonomiczno handlowy. Zaymuiący różne Wiadomości, Rządowe, Handlowe, Ekonomiczne, Fabryczne, Kontraktowe na Dobra, Summy, i Produkta, t. II., s. 82.
- ↑ a b c Pająk 2001 ↓, s. 51.
- ↑ a b Pająk 2001 ↓, s. 53.
- ↑ Szczeklik 2018 ↓, s. 44.
- ↑ a b Pająk 2001 ↓, s. 56.
- ↑ Franiczek Kubiczek i inni, Historia Polski w liczbach: ludność, terytorium, Warszawa 1994, s. 28.
- ↑ Dunin-Wąsowiczowa 1993 ↓, s. 81.
- ↑ Dunin-Wąsowiczowa 1993 ↓, s. 81, 83.
- ↑ Lucjan Tatomir: Geografia ogólna i statystyka ziem dawnej Polski. Kraków: Drukarnia „Czasu” W. Kirchmayera, 1868, s. 156.
- ↑ Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S.J.. T. I. Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1846, s. 137.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Jerzy Zbigniew Pająk, Dzieje podziałów administracyjnych a granice regionu świętokrzyskiego, [w:] Jacek Wijaczka (red.), Region świętokrzyski. Mit czy rzeczywistość?, Kielce 2001.
- Władysław Pałucki, Granice i podziały policyjno-administracyjne, [w:] Województwo Sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku., t. 2: Komentarz, indeksy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993, ISBN 978-83-01-09842-1.
- Kazimierz Pacuski, Lokalizacja miejscowości, [w:] Województwo Sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku., t. 2: Komentarz, indeksy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993, ISBN 978-83-01-09842-1.