Topaz

Topaz
	Właściwości chemiczne i fizyczne
Skład chemiczny	Al; 2[SiO; 4\|F,(OH); 2]
Twardość w skali Mohsa	8
Przełam	muszlowy, schodkowy, nierówny
Łupliwość	doskonała wg {001}, jednokierunkowa
Pokrój kryształu	słupkowy, pręcikowy
Układ krystalograficzny	rombowy
Właściwości mechaniczne	kruchy
Gęstość	3,4-3,6 g/cm³
	Właściwości optyczne
Barwa	biała, żółta, niebieska, zielona, różowa, fioletowa, brunatna, czerwona, pomarańczowa, brązowa - może być także bezbarwny
Rysa	biała
Połysk	szklisty
Współczynnik załamania	nγ=1,618-1,638; nβ=1,610-1,631; nα=1,607-1,629
Inne	fluorescencja: słaba, barwa emitowanego światła zależy od odmiany; dwójłomność: od +0,008 do =0,016; współczynnik załamania światła: 1609-1,643; pleochroizm: siła i barwa jest zależna od odmiany;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Topaz – minerał z gromady krzemianów, krzemian wyspowy^[2], chemicznie fluorokrzemian glinu^[3] rozpowszechniony w wielu rejonach świata.

Nazwa pochodzi od gr. τοπάζιος (topázios, topazos) oznaczającego poszukiwać i łacińskiego topasus, które są związane prawdopodobnie ze starą sanskrycką nazwą topas oznaczającą ogień, co nawiązuje do pomarańczowo-złotej barwy i blasku szlachetnych odmian tego minerału^[4]^[3]^[5]. Niektórzy wywodzą nazwę topaz od wyspy Topasios (obecnie należącej do Egiptu), położonej na Morzu Czerwonym^[6].

Właściwości

Kryształy topazów zbudowane są z zawierającego fluor krzemianu glinu(inne języki). Rzadko jest silnie zabarwiony, najczęściej przyjmuje kolor żółty z czerwonawym odcieniem, a najbardziej cenione są kamienie o barwie od różowej do pomarańczowej. Nadawać odcień mogą domieszki żelaza i chromu^[7]. Jest przezroczysty do prześwitującego^[8]. Wykazuje dyspersję na poziomie 0,014^[8]. Okazy różowe wykazują brunatną fluorescencję, czerwone - brunatnożółtą, a żółte - słabo pomarańczową^[8]. Nierozpuszczalny w kwasach^[2]. Okazy niebieskie lub żółtopomarańczowe niekiedy wykazują efekt kociego oka^[5].

Topaz najczęściej występuje w postaci dobrze wykształconych kryształów o pokroju słupkowym, zarówno krótkim, jak i długim, z charakterystycznym pionowym prążkowaniem na ścianach. Tworzy także kryształy izometryczne, czasem o pokroju beczułkowatym^[5]. Rzadziej spotykany jest w formie skupień pręcikowych, promienistych (pyknit) lub ziarnistych, a także jako kryształy wrosłe lub narosłe. Niektóre okazy osiągają imponujące rozmiary – znane są kryształy ważące nawet około 80 kg m.in. z Wołynia i Iveland w Norwegii^[3]. Topaz sporadycznie występuje również w skupieniach masywnych, promienistych lub zbitych^[2]^[6].

Niektóre odmiany topazów mogą utracić swoją barwę wskutek wystawienia na światło słoneczne^[7]. Bezbarwne topazy po naświetleniu mogą uzyskać niebieska barwę, uzyskane w ten sposób okazy przedstawiają jednak niewielką wartość i mogą blednąć z czasem^[1]. Dobra łupliwość topazów może utrudniać jubilerom obróbkę kamieni^[7]. Z tego powodu są szlifowane niemal wyłącznie fasetkowo^[5].

Odmiany

W zależności od koloru, kształtu i miejsca pochodzenia, nadawane są mu różnorodne nazwy przede wszystkim zwyczajowe, regionalne, gemmologiczne oraz handlowe^[5].

imperial (złoty, pomarańczowy, intensywnie fioletowy i różowy, czerwony)^[9];
peredell (zielona pochodząca z Rosji)^[5]
sherry (gemmologiczno-handlowa o zabarwieniu pomarańczowym lub żółtobrunatnym, pochodząca głównie z Meksyku i USA)^[9]
syberyjski (regionalna odmiana barwy ciemnoniebieskiej z Syberii w Rosji)^[5]
royal (handlowo-gemmologiczna odmiana niebieska)^[5]
safiras (jasnoniebieska pochodząca z Minas Gerais w Brazylii)^[5]
taurydzki (regionalna odmiana niebieska)^[5]
szlachetny (gemmologiczna odmiana pięknych i cenny odmian - przede wszystkim barwy pomarańczowej i żółtej)^[5]
szafir wodny (handlowa nazwa jasnoniebieskiej odmiany m.in. ze Sri Lanki)^[5]
szafir brazylijski (handlowa nazwa niebieskiej odmiany pochodzącej z Minas Gerais w Brazylii)^[5]
rubin brazylijski (handlowa nazwa czerwonej lub czerwonobrunatnej odmiany topazu z Minas Gerais)^[5]
diament niewolników (zwyczajowa nazwa odmiany bezbarwnej)^[5]
hiacynt, hiacynt orientalny (lokalna lub zwyczajowa odmiana topazu o zabarwieniu pomarańczowym, żółtym, czerwonym, brunatnym i różowym w odcieniach i ich kombinacjach kolorystycznych)^[5]
pyknit^[5]

Powstawanie i Występowanie

Topazy wykształcają się w druzach pegmatytowych, metasomatytach pneumatolitycznych i hydrotermalnych, zwłaszcza w grejzenach. Niekiedy powstaje także w zmienionych ryolitach i ich tufach. W formie obtoczonych ziaren występuje w utworach aluwialnych, głównie żwirze^[2]. Współwystępuje m.in. z kwarcem, turmalinem, schorlem kasyterytem, fluorytem, wolframitem, skaleniami, miki, ortoklazem, muskowitem^[8] i berylem^[6]^[8]^[5].

Miejsce występowania

Duże złoża topazów występują w Brazylii (Minas Gerais), Rosji (Ural, Zabajkale), dobrej jakości topazy, szczególnie niebieskie występowały w kopalni Murzinka, USA (Thomas Range), w Saksonii w Niemczech, Norwegii, na Wołyniu na Ukrainie, Namibii, Zimbabwe, Pakistanie, Nigerii, Sri Lance, brązowo-brunatno-czerwone okazy znane są z Meksyku^[2]^[9].

W Polsce: Strzegom, Borów, Kamień k. Mirska, Michałowice k. Szklarskiej Poręby, Biały Kościół k. Strzelina^[6].

Galeria

argentyński okaz z kwarcem dymnym
złoty topaz z Brazylii
topaz z muzeum historii naturalnej z Minas Gerais w Brazylii
topaz "sherry" z Thomas Range w Utah w Stanach Zjednoczonych
bezbarwny okaz z Erongo w Namibii
niebieski topaz z Minas Gerais w Brazylii
Topaz z Kuza w Nigerii
intensywnie różowy okaz z Katlang w Pakistanie
Topaz '"sherry" z Meksyku
oszlifowane okazy różnobarwnych odmian
oszlifowany niebieski okaz z Brazylii
bezbarwny topaz z Erongo w Namibii
Imerial topaz z Katlang w Pakistanie
Topaz na ryolicie z Meksyku

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k RupertR. Hochleitner RupertR., Minerały: kamienie szlachetne, skały, Warszawa: Multico, 2022, s. 358, ISBN 978-83-7763-613-8 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e JanJ. Parafiniuk JanJ., ATLAS MINERAŁÓW, Multico Oficyna Wydawnicza, 2019, s. 214, ISBN 978-83-7073-845-7 .
↑ ^a ^b ^c MichałM. Sachanbiński MichałM., Kamienie szlachetne i ozdobne Śląska, Ossolineum, 1979, s. 103,104, ISBN 83-04-00394-6 .
↑ Online Etymology Dictionary: topaz.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r Jerzy Żaba: ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA SKAŁ I MINERAŁÓW. Wydawnictwa Videograf SA, 2024, s. 450-452, 112, 177, 436. ISBN 978-83-8293-231-7.
↑ ^a ^b ^c ^d EligiuszE. Szełęg EligiuszE., MINERAŁY I SKAŁY POLSKI, Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 202, ISBN 978-83-7763-668-8 .
↑ ^a ^b ^c WalterW. Schumann WalterW., Kamienie szlachetne i ozdobne, Warszawa: Alma-Press, s. 118, ISBN 978-83-7020-645-1 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e RyszardR. Hutnik RyszardR. i inni, Vademecum Zbieracza Kamieni Szlachetnych i Ozdobnych, Wydawnictwo geologiczne, 1984, s. 208, ISBN 83-220-0199-1 .
↑ ^a ^b ^c Mindat.org [online], www.mindat.org [dostęp 2024-11-28] .

[hochleitner-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k RupertR. Hochleitner RupertR., Minerały: kamienie szlachetne, skały, Warszawa: Multico, 2022, s. 358, ISBN 978-83-7763-613-8 .

[:0-2] JanJ. Parafiniuk JanJ., ATLAS MINERAŁÓW, Multico Oficyna Wydawnicza, 2019, s. 214, ISBN 978-83-7073-845-7 .

[:1-3] MichałM. Sachanbiński MichałM., Kamienie szlachetne i ozdobne Śląska, Ossolineum, 1979, s. 103,104, ISBN 83-04-00394-6 .

[4] Online Etymology Dictionary: topaz.

[’’nazwa5’’-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r Jerzy Żaba: ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA SKAŁ I MINERAŁÓW. Wydawnictwa Videograf SA, 2024, s. 450-452, 112, 177, 436. ISBN 978-83-8293-231-7.

[:2-6] EligiuszE. Szełęg EligiuszE., MINERAŁY I SKAŁY POLSKI, Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 202, ISBN 978-83-7763-668-8 .

[schumann-7] WalterW. Schumann WalterW., Kamienie szlachetne i ozdobne, Warszawa: Alma-Press, s. 118, ISBN 978-83-7020-645-1 .

[:3-8] RyszardR. Hutnik RyszardR. i inni, Vademecum Zbieracza Kamieni Szlachetnych i Ozdobnych, Wydawnictwo geologiczne, 1984, s. 208, ISBN 83-220-0199-1 .

[:4-9] Mindat.org [online], www.mindat.org [dostęp 2024-11-28] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]