Pustynia polarna
Pustynia polarna[1], pustynia chłodna[2][a] – obszar znajdujący się pod wpływem surowego klimatu polarnego, cechujący się ubóstwem roślinności i jej małym pokryciem[1]. Pustynie te kształtują się w strefie peryglacjalnej[1] pomiędzy obszarami przykrytymi przez lodowce i strefą tundry właściwej[3]. Pustynie polarne na półkuli północnej określane są jako pustynie arktyczne[3] lub tundra arktyczna[4], na półkuli południowej jako tundra antarktyczna (w odróżnieniu od subantarktycznej)[5]. W klasyfikacjach biogeograficznych pustynie polarne uznawane są za jeden z wariantów tundry o skrajnie ubogim świecie żywym, zdominowanym przez morskie ptaki i ssaki[2]. Ze względu na długotrwałe mrozy, bardzo małe opady, trwanie okresu wegetacyjnego nie dłużej niż 6 tygodni – utrzymują się tu tylko porosty, drobne skupienia mchów i nieliczne gatunki roślin naczyniowych.
Warunki geograficzno-klimatyczne i edaficzne
[edytuj | edytuj kod]Pustynie polarne cechują się długą i mroźną zimą oraz krótkim i chłodnym latem. Temperatury dodatnie występują przez okres od kilkunastu do ok. 50 dni w ciągu roku, przy czym średnia temperatura rzadko przekracza +5 °C. Roczna suma opadów nie przekracza 300 mm, jednak do dużej wilgotności powietrza przyczyniają się niskie temperatury. Proces glebotwórczy tu praktycznie nie występuje[3]. W odróżnieniu od pustyń zwrotnikowych brak tu rozległych pól wydmowych, co tłumaczone jest brakiem odpowiednio dużych źródeł piasku. Silne wiatry powodują powszechnie występujące tu procesy wywiewania i ścierania, szlifując wychodnie skalne i głazy. Strefa ta jest głównym źródłem pyłów eolicznych, przenoszonych i składanych jako less na różnych obszarach. Lokalnie w strefie pustyń polarnych powstają rozległe połacie eolicznych piasków pokrywowych[1].
Występowanie
[edytuj | edytuj kod]W Europie pustynie arktyczne zajmują małą powierzchnię na obszarze skrajnie północnych wysp, takich jak: Ziemia Franciszka Józefa, północna wyspa Nowej Ziemi, Svalbard. W Azji występują w północnej części półwyspu Tajmyr, na Ziemi Północnej, Wyspach Nowosyberyjskich i na znacznej części Wyspy Wrangla[3]. W Ameryce Północnej pustynie arktyczne rozciągają się na północnych wyspach Archipelagu Arktycznego, tj. na Wyspach Królowej Elżbiety oraz w północnej części Grenlandii[6].
Na Antarktydzie, w ogromnej części pokrytej lodowcami, tylko 5% powierzchni w rejonie skalistych wybrzeży i tzw. antarktycznych oaz jest wolna od lodu[7] i stanowi pustynię polarną[6]. Pustynie polarne występują także na wyspach Antarktyki; tundra wykształca się dopiero na wyspach subantarktyki[8].
Szata roślinna
[edytuj | edytuj kod]Na skałach występują porosty, w szczelinach skalnych i na podłożu gliniastym mchy, a rośliny naczyniowe w dużym rozproszeniu – tylko w najbardziej dogodnych miejscach, na podłożu piaszczysto-gliniastym. Rośliny spotykane są tylko w niższych położeniach – na wysokościach ponad 300 m n.p.m. występują już zupełne pustkowia lub rosną tylko porosty[3].
Arktyka
[edytuj | edytuj kod]Najbardziej pionierskie siedliska na skałach zajmują różne gatunki porostów, m.in. z takich rodzajów jak: Gyrophora, Lecidea, Placodium, Rhizocarpon czy Parmelia. W skałach rozkruszających się pojawiają się drobne darnie mchów (widłoząb Dicranum i skalniczek Rhacomitrium). Na glebie gliniastej i piaszczysto-gliniastej mchy mogą tworzyć już bardziej rozległe darnie i kobierce. Rosną w nich przedstawiciele głównie takich rodzajów jak: sierpowiec Drepanocladus, próchniczek Aulacomnium, prątnik Bryum i strzechwa Grimmia. Miejscami murawki porostowe tworzą takie gatunki jak: żyłecznik halny Alectoria ochroleuca, szydlina różowa Thamnolia vermicularis, Bryopogon divergens oraz różne gatunki z rodzajów Cladonia i Cetraria[3].
Rośliny naczyniowe rosną najczęściej pojedynczo, z bardzo niewielkim zwarciem. W sumie na pustyniach arktycznych występuje około 100 gatunków takich roślin, reprezentujących takie rodzaje jak: jaskier, głodek, mak, niezapominajka, skalnica, szczawiór, śmiałek, turzyca, Arctogrostis, wiechlina i wyczyniec. Różnice we florze pustkowi arktycznych Europy, Azji i Ameryki Północnej nie są wielkie[3]. Do przedstawicieli tutejszej flory należą: Cardamine bellidifolia, Stellaria edwardsii, szczawiór alpejski Oxyria digyna, Koenigia islandica, Potentilla elegans i P. emarginata, Chrysosplenium wrighii, skalnica śnieżna Saxifraga nivalis, skalnica naprzeciwlistna S. oppositifolia i skalnica zwisła S. cernua, Papaver radicatum i Papaver polare, Luzula confusa, Carex lugens, Deschampsia arctica i D. brevifolia, Alopecurus alpinus[3].
- Gatunki roślin występujące na arktycznych pustyniach
-
Saxifraga cespitosa -
Saxifraga nivalis -
Silene acaulis -
Ranunculus nivalis -
Oxyria digyna -
Draba alpina -
Cerastium alpinum
Antarktyda
[edytuj | edytuj kod]
Na pustyniach polarnych Antarktyki spotykane są tylko dwa gatunki rodzime roślin naczyniowych: śmiałek antarktyczny (Deschampsia antarctica) i kolobant antarktyczny (Colobanthus quitensis)[9][10]. Trzecim gatunkiem, który zadomowił się w Antarktyce, jest zawleczona przez człowieka wiechlina roczna (Poa annua)[11]. Dominują tu mszaki i porosty, przy czym tę pierwszą grupę reprezentuje ok. 100 gatunków mchów i 25 gatunków wątrobowców[9][10]. Rośnie tu poza tym ok. 400 gatunków porostów, 6 gatunków grzybów wielkoowocnikowych, 107 gatunków glonów słodkowodnych i 50 gatunków glonów naśnieżnych[6].
Fauna
[edytuj | edytuj kod]Występujące w arktycznej strefie chłodnych pustyń zwierzęta są związane głównie z morzem. Do grupy tej należą ptaki – alki Alcidae, mewy Larinae, fokowate Phocidae i niedźwiedź polarny Ursus maritimus. Z tundry docierają tu lisy polarne Vulpes lagopus i śnieguły Plectrophenax. Fauna arktycznych pustyń Europy, Azji i Ameryki Północnej w zasadzie nie wykazuje różnic[2].
Jeszcze wyraźniej niż w Arktyce, fauna kręgowców jest na Antarktydzie związana wyłącznie z morzem. Na lądach odpoczywają i przeprowadzają lęgi pingwiny, poza tym: wydrzyki, mewy, warcabniki, albatrosy, fulmary, rybitwy i kormorany, a także 6 gatunków ssaków z nadrodziny płetwonogich (Pinnipedia)[12][13]. Faunę lądową stanowią bezkręgowce, reprezentowane przez kilka gatunków muchówek z rodziny ochotkowatych (występujące na wyspach i w rejonie nadmorskim – największym wyłącznie lądowym zwierzęciem żyjącym na Antarktydzie jest nielotna muchówka Belgica antarctica, osiągająca do 6 mm długości[14]), roztocza (zwłaszcza mechowce Oribatida[2]), skoczogonki (tzw. „lodowe pchły”[2]), wszy, nicienie, niesporczaki, wrotki i pierwotniaki. Słodkowodne zbiorniki śródlądowe zasiedlane są przez nieliczne gatunki widłonogów, małżoraczków, wioślarek, wrotków. Bardzo duży udział stanowią gatunki endemiczne, np. większość gatunków skoczogonków i prawdopodobnie wszystkie gatunki nicieni występujące na tym obszarze są endemiczne[15].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Termin „pustynia chłodna” odnoszony jest przez innych autorów do pustyń w strefie klimatu umiarkowanego (Podbielkowski 1982).
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Piotr Migoń: Geomorfologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013, s. 345-351. ISBN 978-83-01-15979-5.
- ↑ a b c d e P.P Wtorow, N. N. Drozdow: Biogeografia kontynentów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981, s. 223, 257. ISBN 83-01-02854-8.
- ↑ a b c d e f g h Zbigniew Podbielkowski: Fitogeografia części świata. Europa, Azja, Afryka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, s. 30-32, 202-204. ISBN 83-01-07583-X.
- ↑ Zbigniew Podbielkowski: Roślinność kuli ziemskiej. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1982, s. 214-215. ISBN 83-02-01456-7.
- ↑ Maciej Wódkiewicz: Antarktyczna tundra. Polskie Towarzystwo Botaniczne. [dostęp 2016-03-01].
- ↑ a b c Zbigniew Podbielkowski: Fitogeografia części świata. Ameryka, Australia, Oceania, Antarktyda. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, s. 26-27, 199-200. ISBN 83-01-07583-X.
- ↑ Antarctica: Glaciological and Geophysical Folio. Drewry, D.J. (red.). 1983. ISBN 0-901021-04-0.
- ↑ Zbigniew Podbielkowski: Szata roślinna Ziemi. Tom VII. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz SC, 1997, s. 123-124, seria: Wielka encyklopedia geografii świata. ISBN 83-86600-87-X.
- ↑ a b British Antarctic Survey: Plants of Antarctica. Natural Environment Research Council. [dostęp 2015-06-14].
- ↑ a b Australian Antarctic Division: Antarctic Wildlife. Government of Australia. [dostęp 2016-02-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-23)].
- ↑ Olech Maria, Chwedorzewska Katarzyna: Nowa roślina naczyniowa w Antarktyce?. W: Planta in vivo, in vitro et in silico. Szczepkowski A., Obidziński A. (red.). Warszawa: LV Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego, 2010, s. 58.
- ↑ M. Korczak-Abshire, K. Chwedorzewska. Zmiany w populacjach ptaków i ssaków płetwonogich Antarktyki Zachodniej. „Kosmos – Problemy nauk biologicznych”. 62 (3), s. 393-400, 2013. ISSN 0023-4249.
- ↑ Tomasz Umiński: Zwierzęta i oceany. Warszawa: WSziP, 1986, s. 223. ISBN 83-02-02680-8.
- ↑ Luke Sandro, Juanita Constible: Antarctic Bestiary – Terrestrial Animals. Laboratory for Ecophysiological Cryobiology, Uniwersytet Miami. [dostęp 2015-06-14].
- ↑ Convey P. i inni, Antarctic terrestrial life – challenging the history of the frozen continent?, „Biol. Rev.”, 83, 2008, s. 103-117, DOI: 10.1111/j.1469-185X.2008.00034.x.