Anczutka: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 15:53, 27 wrz 2024

Ten artykuł został nominowany do wyróżnienia „Dobry Artykuł”.
Weź udział w dyskusji na ten temat.

Anczutka – zły duch w wierzeniach wschodnich Słowian, jedno z określeń biesa lub nazwa własna ducha, której lepiej było nie używać ze względu na jego rychłe przybycie do wołającego. Przeważnie anczutka występował w podaniach ludowych jako bies związany ze środowiskiem błotnym, miał kacze łapy i potrafił latać. Istnieją dwie teorie na temat pochodzenia nazwy anczutki: bałtycka i słowiańska. W dialektach centralnej części współczesnej Rosji europejskiej poświadczono wiele frazeologizmów, z których najczęstszym jest „anczutka bezpięty”.

Termin „anczutka”

W słownikach i publikacjach z dziedziny etnografii termin „anczutka” w dialektach języka rosyjskiego oznacza:

Czart, diabeł, bies, antychryst wraz z sememami chochlik, skrzat (duszek), leszy,
Flejtuch, brudas,
Biedny, nieszczęśliwy człowiek,
Figlarz, psotnik,
Przekleństwo lub wulgarny przerywnik w mowie^[1].

Określenia czart, bies itd. wskazują na to, że anczutce przypisywano w folklorze te same właściwości, co innym przedstawicielom siły nieczystej. Znaczenia odnoszące się do osoby (typu flejtuch, psotnik) natomiast określają stosunek do człowieka, który do którego się zwraca per anczutka. Zazwyczaj jest to stosunek negatywny, familiarny lub ubliżający. Wyraz „anczutka” może być używany jako nazwa własna, w znaczeniach, które określają człowieka i stosunek do niego oraz w liczbie mnogiej jako grupa albo rodzaj złych duchów (np. anczutki się wożą)^[2]. W języku białoruskim powyższych pięciu znaczeń określenia anczutka (lub anciotka) używano w odniesienia do upartego, krnąbrnego dziecka^[3].

Etymologia

W literaturze naukowej istnieje kilka poglądów na temat pochodzenia słowa „anczutka”, które łączono etymologicznie z antin (jeleń) w języku mansyjskim i szarvas w węgierskim, antus (czart, bies lub flejtuch) w języku komi, a nawet jako pochodne od słowa „antychryst”^[4].

Według Władimira Toporowa wyraz „anczutka” zakorzenił się mocno we wschodniosłowiańskich dialektach^[5]. Jest spokrewniony ze słowami anczibał, ancziboł czy ancybał oraz nowszymi chronologicznie ancybołot, ancybołotnik. Przyrostki -bołot, -bołotnik oznaczają błoto, bagno, jednak w starszych wyrazach ich odpowiedniki -boł i -bał mogły wskazywać na czarta i diabła. Stąd ich pokrewieństwo z pruskimi Balowe, Balyngen i litewskim bala. Także taka interpretacja w pełni odpowiada litewskiemu wyrazowi ánčiabalis – kacze bagno oraz łotewskiemu bàlažin – czort wie, idź do diabła, dosł. spadaj do błota^[6]. Termin „anczutka” w drodze ewolucji może być deminutywną formą wyrazu „anczibał” na zasadzie kontrakcji, które ma powiązania z litewską ančiū́tė (mała kaczka). Sufiks -utka może też wskazywać na słowotwórcze możliwości sufiksów -ūt i -uk w języku litewskim albo stanowić tautologię w słowie, tj. kaczka–kaczka^[7].

Z bałtycką teorią pochodzenia anczutki polemizuje Rolandas Kregždys, wskazując na to, że deminutywna funkcja sufiksu -utka, po pierwsze, nie zawsze ma pokrycie w przykładach z języka rosyjskiego, np. aniutka (mała rybka) nie ma konotacji pejoratywnych. Po drugie przyrostek ten nie zawsze wskazuje na mały rozmiar istoty (np. kozutka – koza)^[8]. Pod kątem analizy morfologicznej ewolucja etymologiczna wyrazu „anczutka” zaczyna się od bazowego wyrazu anczut (czart), którego pochodzenie wywodzi się podobnie, jak inne słowa kategorii sił nadprzyrodzonych: buka – potwór, którym straszono dzieci, także niedźwiedź, bukań – człowiek podobny do buki, bukanka – domowik, także niechlujna kobieta. Biorąc pod uwagę tabu w języku rosyjskim, wyrazy tej grupy kształtują wypowiedzi w podobny sposób, np.: nie przeklinaj na noc, bo się przyśni anczutka – mówienie słowa czort jest grzechem^[9].

Możliwe też jest inne wyjaśnienie pochodzenie wyrazu „anczutka” za pomocą fenomenu tabu, który wpłynął na przestawienie liter w słowie. Podobne zjawisko występuje w szeregu słów w procesie rekonstrukcji ich pochodzenia, np. udaganka–ugadanka (wiedźma)^[9]. Ponadto w dialektach języka rosyjskiego w rzeczownikach obserwuje się przedrostek na-, np. nasnowa–osnowa (fundament)^[10]. Po zastosowaniu tych dwóch obserwacji do anczutki Kregždys zakłada, że pierwotna forma wyrazu miała postać naczudka, tj. prefiks na-, rdzeń czud- (pochodna czut-) oraz sufiks -ka. Przyrostek pełni tu nie tylko funkcję derywatywną (tj. tworzy zdrobnienie lub pejoratyw), ale też substantywizacyjną (tj. dzięki niemu nazywa się, określa się istotę mitologiczną)^[11].

Wygląd

W folklorze słowiańskim opis kończyn dolnych sił nadprzyrodzonych ma szczególne znaczenie. Nogi i stopy są w stałym kontakcie z ziemią, takie istoty więc zaliczane są do świata chtonicznego^[12]. Brak nogi, posiadanie trzech nóg lub nóg zoomorficznych, brak palców – tak w mitologiach opisywano diabłów, szatanów, czartów. Przypisywano im także różne ułomności fizyczne, toteż w podaniach ludowych akcent na brak pięt lub palców u anczutki oznaczał, że z tego powodu też utykał^[13]. Posiadając cechy zoomorficzne (łapy gęsi), anczutka prawdopodobnie potrafił latać^[14] i – zgodnie z wyobrażeniem w folklorze sił nieczystych – posiadał skrzydła na wzór innych biesów^[9].

W ludowych podaniach symbirskich anczutki straszyły w łaźniach. Wyobrażano je jako stękające włochate diabliki z łysymi głowami, które potrafią opętać myjących się ludzi. Przezywane były kikimorami^[15], a adaptacji tych bajek autorstwa Aleksieja Riemizowa z początku XX wieku – anczutkami łaziebnymi (bannyje anczutki) i dziećmi bannika (mimo że w mitologiach bannik nie posiadał potomstwa)^[16]. Ponadto w wierzeniach anczutka jako polny zły duch – nazywany w zależności od upraw rolnych konopielnikiem, owsiannikiem itd. – mógł przybierać postać mężczyzn lub kobiet o małym wzroście^[17].

Anczutka najczęściej jest rodzaju męskiego. Według Toporowa sufiks -utka, -utik, -uszka wskazują na jego mały wzrost^[14]. W dialektach smoleńskich występuje zarówno w rodzaju męskim, jak i żeńskim^[18].

Anczutka jako wodnik

Według Toporowa badania nad kontekstem – na bazie materiałów językowych zebranych w obwodzie tereckim – pozwalają zdefiniować klasę anczutek jako sił nadprzyrodzonych powiązanych z wodą, które jednocześnie potrafią latać. Anczutka jest etymologicznie pochodzi od wyrazów, w których występują sufiksy -bał, -bił, -buł, np. ros. ancybał czy ukr. ancyboł. W słownikach te słowa są objaśniane jako wodne i błotne siły nieczyste lub diabeł i szatan^[19]. Powiązanie anczutki z wodą najbardziej widoczna jest w gwarach peryferyjnych, gdzie stworzenie nazywane wodnikiem (wodianoj) straszyło dzieci. Z innych wodnych atrybutów anczutki występują: biespiatyj (bezpięty), biespałyj (bez palców) oraz rogowoj (r.ż. rogowaja) i rogastyj (rogaty)^[19]. Związek tych epitetów z kaczką (także z gęsią), która kojarzy się ze środowiskiem wodnym, mają z jednej strony potwierdzenie w zebranych materiałach językowych: określenia „bezpięty” i „bezpalcy” odnoszą się do charakterystycznego chodu kaczego lub odgryzienia pięt i palców przez naszczute na biesa psy, rogatość – do dziobu (np. w zagadkach)^[20], z drugiej zaś wszystkie te atrybuty są charakterystyczne dla opisu czorta w folklorze rosyjskim: wodne środowisko zamieszkania, kacze lub gęsie łapy, pióra, umiejętność latania^[9].

Zasięg geograficzny

Wyraz „anczutka” został poświadczony w drodze badań nad dialektami języka rosyjskiego – głównie w zachodniej i północno-zachodniej części współczesnej Rosji (tj. w centralnej europejskiej części dawnego Imperium Rosyjskiego). Granice jego występowania zakreślają linie współczesnych miast:

od północy Psków–Twer–Uljanowsk,
od wschodu Uljanowsk–Orenburg–Saratów. Najdalej wysuniętym na wschód miastem, gdzie odnotowano występowanie „anczutki”, jest Tobolsk,
od południa Orenburg–Saratów–Woroneż, ale „anczutkę” poświadczono też w gruzińskim Tbilisi,
od zachodu Psków–Smoleńsk–Orioł, dochodząc do wschodnich rubieży Ukrainy na linii Czernihów–Połtawa^[21].

Występowanie wyrazu „anczutka” i pokrewnych etymologicznie wyrazów w poszczególnych regionach^[22]
Główne miasto okręgu	ros. anczutka, anczut, anczijud, anczutik, anczuszka	ros. anczibał, anczibił, ancybał, ancybuł, ancybałka, anczibolit, ukr. ancybołot, ancybołotnik	ukr. antypko, antypka, antypcjo, antypkowyj
Charków	+
Kaługa	+
Kijów		+	+
Kursk	+	+
Moskwa		+
Orenburg	+
Orzeł	+	+
Pienza	+
Psków	+	+
Riazań	+
Saratów	+
Smoleńsk	+
Sumy		+
Tbilisi	+
Tambow	+
Tobolsk	+
Tuła	+	+
Twer	+
Uljanowsk	+
Włodzimierz	+
Woroneż	+	+

Oboczność anczutki antypka figuruje w ludowych podaniach ukraińskich^[22] dawnej guberni czernihowskiej^[23]. Motyw anczutki (anciotki) znany jest w ludowej kosmogonii białoruskiej^[3], a wyraz zgodnie z bałtycką teorią pochodzenia przeniknął do języka białoruskiego z litewskiego^[24], w tym do gwar smoleńszczyny^[18].

Anczutka w literaturze

Motyw anczutki przeniknął do literatury pięknej. Anczutka Bezpięty jest bohateram baśni Aleksandra Pogosskiego opublikowanej w 1863 roku. Dzieło zostało zaadaptowana przez Jekatierinę Palej na potrzeby teatralne i było wystawiane na jarmarkach^[25]. O sztuce pt. Anczutka bez pięty czyli jak Jarosławiec dyabła oszukał wzmiankuje też Leon Wasilewski w swojej powieści z początku XX wieku Karyera Janka. Powieść z życia P.P.S.-owców^[26].

W prozie rosyjskiej trzech pierwszych dekad XX wieku jedną z tendencji było odwołanie się do wątków mitologicznych, które umieszczano w nowych realiach kulturowych^[27]. Powieściopisarz Siergiej Kłyczkow, jeden z przedstawicieli nurtu tradycyjno-realistycznego, na łamach swojej powieści Bajarz z Czertuchina wykreował postać leszego Antiutika (anczutki) w stylu zbliżonym do kreacji demonów w twórczości Nikołaja Gogola^[28]. U Kłyczkowa anczutka jest gospodarzem lasu urodzonym wskutek uderzenia pioruna w drzewo oraz swatem głównego bohatera. Potrafi przemienić się w zwierzę lub człowieka, przeganiać zwierzęta z miejsca na miejsce, pohukiwać i rechotać w lesie. Miał córkę – piękną Dubrawnę. Mimo że w dziele pojawia się wątek oszukania przez Antiutika głównego bohatera, to jednak autor odwołuje się do najwcześniejszych, animistycznych, wierzeń ludowych, w których wszystkie zjawiska mają swojego ducha-opiekuna i pomagają ludziom, o ile przestrzegają oni zasad w odniesienia do miejsca, w którym się znajdują^[29].

Postać Anczutki Bezpiętego w bajce Zwierinyj car' Aleksieja Tołstoja różni się od dotychczasowych wyobrażeń biesa w folklorze i literaturze pięknej. Anczutka traci swoje niszczycielskie właściwości i zmienia się w ducha opiekuńczego. Nie jest już agresywny i nie zagraża chłopowi, w czyim domu mieszka. Sytuacja, w której autor przedstawia anczutkę, sprawia, że jest to bohater z wyglądu komiczny – ma mordkę ze świńskim ryjkiem. Wzbudza współczucie, bowiem prosi chłopa o pomoc w leczeniu jego teściowej, z którą mieszka pod piecem. W nagrodę za to Anczutka poleca bohatera swojemu krewniakowi, Królowi Zwierząt, który obdarza go magiczną siłą^[30].

W bajce Otiec Stiefan i iże z nim – Anczutka z drugiej połowy XX wieku jej autor protojerej Aleksandr Awdiugin pisze, że anczutek nie należy płoszyć, bo się zemszczą, a najgorszymi anczutkami są wodniki^[31].

W dziewiętnastowiecznym opowiadaniu Anczutka bez pięt (trl. Ančutka bespâtnyj) autorstwa Aleksandra Fomicza Pogoskiego(inne języki)^[32]^[33] postać Anczutki jest opisana jako mały demon z rogami, ogonem oraz nogą kozła, co nadaje mu groteskowy wygląd. Wygląd Anczutki wzbudza tam litość: chadza on z poszarpanym futrem, podbitym okiem, złamanym rogiem i brakującymi zębami, a nawet traci ogon. Jednakże w opowiadaniu przedstawiana jest również jako istota demoniczna, o wysokiej w jego mniemaniu randze, która mieszka w bagnie od 1300 lat. Anczutka płacze czarnymi łzami, przypominającymi atrament, gdy opowiada o swoich nieszczęściach związanych z kobietą (czarownicą), która go dręczyła, co jest analogiczne do trudności, jakie przeżywa ludzki bohater opowiadania – Farafon.

Mimo swojej demonicznej natury, Anczutka okazuje wdzięczność Farafonowi za uratowanie go z bagna (a szczególnie: od dręczącej go żony), co ukazuje jego zdolność do odczuwania wdzięczności. Anczutka ofiarowuje Farafonowi trzy życzenia, ale ostrzega że jeśli ten wezwie go po raz czwarty, przyniesie to wielkie nieszczęście, które może wywrócić porządek rzeczy, co dodaje Anczutce cechy przechery. Baśń tę kończy proza poetycka wyjaśniająca metafizyczną i demoniczną rolę Anczutki (w wolnym tłumaczeniu):

Mknął Anczutka, szalejąc w gniewie, Jak strzała zahartowana, piórem okryta. Czterdzieści dni, czterdzieści nocy leciał, Jak ptak, w dalekie, obce kraje. I z rozmachem trafił czołem - W szlaban graniczny, i rozsypał się na siedem tysięcy czarcich drobinek; A one ruszyły do dzieła: I oto teraz, na rozstajach stoi siedem tysięcy karczm; W każdej siedzi siedem tysięcy pogubionych cudaków, Co z ludzi rozsądnych czynią głupców, wódkę im słodząc - Tym samym kalekiemu czartowi ogon tak odrastając. Pijacy do tych czartów piją, szaleją... I tak na śmierć się opijając, albo się obwieszając. A kieruje tą całą przeklętą robotą on sam: Anczutka bez Pięty.

Przypisy

↑ Toporow 1973 ↓, s. 31–32.
↑ Toporow 1973 ↓, s. 32–33.
↑ ^a ^b Санько 2004 ↓, s. 23.
↑ Toporow 1973 ↓, s. 34–35.
↑ Toporow 1973 ↓, s. 30.
↑ Toporow 1973 ↓, s. 36.
↑ Toporow 1973 ↓, s. 36–37.
↑ Крегждис 2011 ↓, s. 132.
↑ ^a ^b ^c ^d Крегждис 2011 ↓, s. 135.
↑ Крегждис 2011 ↓, s. 137.
↑ Крегждис 2011 ↓, s. 138.
↑ Vinogradova, Pernette 2008 ↓, s. 219.
↑ Iwczenko 2009 ↓, s. 387.
↑ ^a ^b Toporow 1973 ↓, s. 34.
↑ Садовников 1884 ↓, s. 231–232.
↑ Ремизов 2000 ↓, s. 382–384, 663.
↑ Tetter 2018 ↓.
↑ ^a ^b Иванова 1982 ↓, s. 79–80.
↑ ^a ^b Toporow 1973 ↓, s. 33–34.
↑ Toporow 1973 ↓, s. 37.
↑ Toporow 1973 ↓, s. 29, 41.
↑ ^a ^b Toporow 1973 ↓, s. 41.
↑ Мурашко 1876 ↓, s. 53.
↑ Лаучюте 1982 ↓, s. 52.
↑ Ивакин 1961 ↓, s. 82, 119.
↑ Wojszwiłło 1913 ↓, s. 57.
↑ Тиїннин 1993 ↓, s. 144–145.
↑ Тиїннин 1993 ↓, s. 151.
↑ Игнатова 2015 ↓, s. 153.
↑ Головко 2021 ↓, s. 118–119.
↑ Авдюгин 2018 ↓.
↑ Lib.ru/Классика: Погосский Александр Фомич. Погосский А. Ф.: биографическая справка [online], az.lib.ru [dostęp 2024-09-14] .
↑ Александр ФомичА.Ф. Погосский Александр ФомичА.Ф., Повести и рассказы Погосского : Ч. 1-3 Анчутка беспятный; Наум Сорокодум; Собачий застрельщик; Медвежья наука, 1866 [dostęp 2024-09-24] (ros.).

Bibliografia

Anczutka. W: J. Tetter: Mity narodów Europy. Słownik encyklopedyczny zawierający podstawowe informacje o mitologii narodów europejskich. Wyd. epub. Gdynia: 2018. ISBN 978-83-8147-102-2.
Iwczenko J. Diabeł we frazeologii polskiej i rosyjskiej: motywy główne. „Acta Polono-Ruthenica”. 14, s. 385–396, 2009.
Vinogradova L.N, Pernette C. Le corps dans la démonologie populaire des Slaves. „Cahiers slaves”. 9, s. 203–225, 2008.
Wojszwiłło T.: Karyera Janka. Powieść z życia P.P.S.-owców. Kraków: 1913.
Авдюгин А.: Отец Стефан и иже с ним – Анчутка. azbuka.ru, 2018. [dostęp 2024-09-27].
Головко В.А.: „Русалочьи сказки” А.Н. Толстого: жанрово-стилевое своеобразие в историко-генетическом аспекте. Краснодар: 2021.
Ивакин И.М.: Толстой в 1880-е годы. Записки И.М. Ивакина. W: Толстой в 1880-е годы. Записки И.М. Ивакина. С.А. Макатин (ред.). T. 69: Лев Толстой. Cz. 2. Москва: 1961, s. 82–124.
Игнатова А.В. Функции былички в романе С. Клычкова „Чертухинский балакирь”. „Вестник Удмуртского университета”. 5 (25), s. 150–155, 2015. ISSN 2412-9534.
Крегждис Р.. Этимология русского диалектного слова анчутка. „Acta Baltico-Slavica”. 35, s. 131–141, 2011. ISSN 2392-2389.
Лаучюте Ю.А.: Словарь балтизмов в славянских языках. Ленинград: 1982.
Мурашко П.: 19. Музыкантъ и черти, (нечистые, куці „Антипки безпяті)”. W: Малорусскія народныя преданія и разсказы. М. Драгоманов (сводъ). Кіевъ: 1876, s. 52–53.
Ремизов А.М.: Собрание сочинений. Москва: 2000. ISBN 5-268-00484-0.
Сказки и преданiя Самарскаго края. Садовников Д.Н. (собр.). С.-Петербургъ: 1884.
Санько С.: Анчутка, Анцётка. W: Беларуская міфалогія. Энцыклапедычны слоўнік. С. Санько (рэд.). Мінск: 2004, s. 23–24. ISBN 985-01-0473-2.
Словарь смоленских говоров. Иванова А.И. (ред.). T. 1: А–Б. Смоленск: 1974.
Тиїннин К.А. Характер функционирования и трансформации традиционных образов русской прозе 1900–1930 гг.. „Питання літературознавства”. 1, s. 144–153, 1993. ISSN 0321-1215.
Toporow В.Н. Из истории балто-славянских языковых связей: анчутка. „Baltistica”. 9, s. 29–44, 1973.

[CITEREFToporow_197331–32-1] Toporow 1973 ↓, s. 31–32.

[CITEREFToporow_197332–33-2] Toporow 1973 ↓, s. 32–33.

[CITEREFСанько_200423-3] Санько 2004 ↓, s. 23.

[CITEREFToporow_197334–35-4] Toporow 1973 ↓, s. 34–35.

[CITEREFToporow_197330-5] Toporow 1973 ↓, s. 30.

[CITEREFToporow_197336-6] Toporow 1973 ↓, s. 36.

[CITEREFToporow_197336–37-7] Toporow 1973 ↓, s. 36–37.

[CITEREFКрегждис_2011132-8] Крегждис 2011 ↓, s. 132.

[CITEREFКрегждис_2011135-9] Крегждис 2011 ↓, s. 135.

[CITEREFКрегждис_2011137-10] Крегждис 2011 ↓, s. 137.

[CITEREFКрегждис_2011138-11] Крегждис 2011 ↓, s. 138.

[CITEREFVinogradova,_Pernette_2008219-12] Vinogradova, Pernette 2008 ↓, s. 219.

[CITEREFIwczenko_2009387-13] Iwczenko 2009 ↓, s. 387.

[CITEREFToporow_197334-14] Toporow 1973 ↓, s. 34.

[CITEREFСадовников_1884231–232-15] Садовников 1884 ↓, s. 231–232.

[CITEREFРемизов_2000382–384,_663-16] Ремизов 2000 ↓, s. 382–384, 663.

[CITEREFTetter_2018-17] Tetter 2018 ↓.

[CITEREFИванова_198279–80-18] Иванова 1982 ↓, s. 79–80.

[CITEREFToporow_197333–34-19] Toporow 1973 ↓, s. 33–34.

[CITEREFToporow_197337-20] Toporow 1973 ↓, s. 37.

[CITEREFToporow_197329,_41-21] Toporow 1973 ↓, s. 29, 41.

[CITEREFToporow_197341-22] Toporow 1973 ↓, s. 41.

[CITEREFМурашко_187653-23] Мурашко 1876 ↓, s. 53.

[CITEREFЛаучюте_198252-24] Лаучюте 1982 ↓, s. 52.

[CITEREFИвакин_196182,_119-25] Ивакин 1961 ↓, s. 82, 119.

[CITEREFWojszwiłło_191357-26] Wojszwiłło 1913 ↓, s. 57.

[CITEREFТиїннин_1993144–145-27] Тиїннин 1993 ↓, s. 144–145.

[CITEREFТиїннин_1993151-28] Тиїннин 1993 ↓, s. 151.

[CITEREFИгнатова_2015153-29] Игнатова 2015 ↓, s. 153.

[CITEREFГоловко_2021118–119-30] Головко 2021 ↓, s. 118–119.

[CITEREFАвдюгин_2018-31] Авдюгин 2018 ↓.

[32] Lib.ru/Классика: Погосский Александр Фомич. Погосский А. Ф.: биографическая справка [online], az.lib.ru [dostęp 2024-09-14] .

[33] Александр ФомичА.Ф. Погосский Александр ФомичА.Ф., Повести и рассказы Погосского : Ч. 1-3 Анчутка беспятный; Наум Сорокодум; Собачий застрельщик; Медвежья наука, 1866 [dostęp 2024-09-24] (ros.).

[:1-34] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Historyczność bóstwa kontrowersyjna.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[A]

@@ Linia 1: / Linia 1: @@
 {{Propozycja wyróżnienia|DA}}[[Plik:Анчутка - from book by Погосский, Александр Фомич (cropped).png|mały|Anczutka w bagnie - ilustracja z opowiadania ''Anczutka bez pięty'' rosyjskiego pisarza {{link-interwiki|Погосский, Александр Фомич|Q=Q4366765|tekst=Aleksandra Fomicza Pogoskiego}} z 1871 roku]]
-'''Anczutka''' – zły duch w wierzeniach wschodnich Słowian, jedno z określeń biesa lub nazwa własna ducha, której lepiej było nie używać ze względu na jego rychłe przybycie do wołającego. Przeważnie anczutka występował w podaniach ludowych jako bies związany ze środowiskiem błotnym, miał kacze łapy i potrafił latać. Istnieją dwie teorie na temat pochodzenia nazwy anczutki: bałtycka i słowiańska. W dialektach centralnej części współczesnej Rosji europejskiej poświadczono wiele frazeologizmów, z których najczęstszym jest „anczutka bezpięty”.
+'''Anczutka''' – zły duch w wierzeniach [[Słowianie wschodni|wschodnich Słowian]], jedno z określeń [[bies]]a lub nazwa własna [[Duch (spirytyzm)|ducha]], której lepiej było nie używać ze względu na jego rychłe przybycie do wołającego. Przeważnie anczutka występował w podaniach ludowych jako bies związany ze środowiskiem błotnym, miał kacze łapy i potrafił latać. Istnieją dwie teorie na temat pochodzenia nazwy anczutki: bałtycka i słowiańska. W dialektach centralnej części współczesnej [[Rosja|Rosji]] europejskiej poświadczono wiele [[Związek frazeologiczny|frazeologizmów]], z których najczęstszym jest „anczutka bezpięty”.
 == Termin „anczutka” ==
@@ Linia 31: / Linia 31: @@
 == Zasięg geograficzny ==
-Wyraz „anczutka” został poświadczony w drodze badań nad dialektami języka rosyjskiego – głównie w zachodniej i północno-zachodniej części współczesnej [[Rosja|Rosji]] (tj. w centralnej europejskiej części dawnego [[Imperium Rosyjskie|Imperium Rosyjskiego]]). Granice jego występowania zakreślają linie współczesnych miast:
+Wyraz „anczutka” został poświadczony w drodze badań nad dialektami języka rosyjskiego – głównie w zachodniej i północno-zachodniej części współczesnej Rosji (tj. w centralnej europejskiej części dawnego [[Imperium Rosyjskie|Imperium Rosyjskiego]]). Granice jego występowania zakreślają linie współczesnych miast:
 * od północy Psków–Twer–Uljanowsk,
 * od wschodu Uljanowsk–Orenburg–Saratów. Najdalej wysuniętym na wschód miastem, gdzie odnotowano występowanie „anczutki”, jest Tobolsk,
@@ Linia 155: / Linia 155: @@
 == Anczutka w literaturze ==
 [[Plik:Diabełek, rysunek z książki 'Rank Doggerel', J. Hewson, 1892.png|mały|Rysunek podobnej istoty z książki ''Rank Doggerel'', J. Hewson, z 1892 roku.]]
+Motyw anczutki przeniknął do literatury pięknej. Anczutka Bezpięty jest bohateram baśni [[Aleksandr Pogosski|Aleksandra Pogosskiego]] opublikowanej w 1863 roku. Dzieło zostało zaadaptowana przez Jekatierinę Palej na potrzeby teatralne i było wystawiane na [[jarmark]]ach{{odn|Ивакин 1961|s=82, 119}}. O sztuce pt. ''Anczutka bez pięty czyli jak Jarosławiec dyabła oszukał'' wzmiankuje też [[Leon Wasilewski]] w swojej powieści z początku XX wieku ''Karyera Janka. Powieść z życia P.P.S.-owców''{{odn|Wojszwiłło 1913|s=57}}.
-Anczutka jest znany w wielu regionach  Rosji, Litwy<ref name=":2" />, Białorusi<ref name=":3">{{Cytuj |autor = доц. А. И. Ивановой. |tytuł = СЛОВАРЬ СМОЛЕНСКИХ ГОВОРОВ, Slovar Smolenskikh govorov, vypusk 01 |data = 1974 |data dostępu = 2024-09-24 |miejsce = Smoleńsk |s = 79,80 |opublikowany = Смоленский пед. ин-т им. Карла Маркса |url = https://archive.org/details/1slovar_smolenskikh_govorov_vypusk_01_a_b.djvu/1slovar_smolenskikh_govorov_vypusk_01_a_b?q=%D0%B0%D0%BD%D1%87%D1%83%D1%82%D0%BA%D0%B0 |cytat = АНЧУТИК, а, м. І. Ум. к анчут в І знач. Сидите тут, как анчутики |język = Be}}</ref>{{odn|Санько 2004|s=23–24}} i Ukrainy<ref name=":4">{{Cytuj |autor = Анатолій Романович Волков (Вип. 58-67), Ольга В'ячеславівна Червінська (Вип. 68) |tytuł = Питання літературознавства [Науковий збірник; Випуски 58-68] |data = 1993 |data dostępu = 2024-09-24 |s = 151 |opublikowany = Чернівецький національний університет імені Юрія Федьковича |url = http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/14115 |język = uk}}</ref>.
+W prozie rosyjskiej trzech pierwszych dekad XX wieku jedną z tendencji było odwołanie się do wątków mitologicznych, które umieszczano w nowych realiach kulturowych{{odn|Тиїннин 1993|s=144–145}}.
-Postać Anczutki pojawia się jako protagonista na przykład w baśniach {{Link-interwiki|Aleksandr Stefanowicz Rosławlew|Q=Q107579612|tekst=Aleksandra Stefanowicza Rosławlewa}}  z 1913 roku<ref>{{Cytuj |autor = Aleksander Rosławlew |tytuł = Анчутка, w: Kwiat czarownicy: fikcja srebrnego wieku. Tom IX |data = 1913 |data dostępu = 2024-09-15 |opublikowany = ru.wikisource.org |url = https://ru.m.wikisource.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D1%87%D1%83%D1%82%D0%BA%D0%B0_(%D0%A0%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%B2) |język = ru}}</ref>, ''Anczutki [[Bannik|łaziebne]]'' ({{Trl|Банные анчутки|lang=ru}}) [[Aleksiej Riemizow|Aleksieja Riemizowa]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Lib.ru/Классика. Ремизов Алексей Михайлович. Собрание сочинений |data dostępu = 2024-09-15 |opublikowany = az.lib.ru |url = http://az.lib.ru/r/remizow_a_m/}}</ref>, gdzie ma charakter [[Bannik|bannika]].
+Powieściopisarz [[Siergiej Kłyczkow]], jeden z przedstawicieli nurtu tradycyjno-realistycznego, na łamach swojej powieści ''[[Bajarz z Czertuchina]]'' wykreował postać leszego Antiutika (anczutki) w stylu zbliżonym do kreacji demonów w twórczości [[Nikołaj Gogol|Nikołaja Gogola]]{{odn|Тиїннин 1993|s=151}}. U Kłyczkowa anczutka jest gospodarzem lasu urodzonym wskutek uderzenia pioruna w drzewo oraz [[swat]]em głównego bohatera. Potrafi przemienić się w zwierzę lub człowieka, przeganiać zwierzęta z miejsca na miejsce, pohukiwać i rechotać w lesie. Miał córkę – piękną Dubrawnę. Mimo że w dziele pojawia się wątek oszukania przez Antiutika głównego bohatera, to jednak autor odwołuje się do najwcześniejszych, [[Animizm|animistycznych]], wierzeń ludowych, w których wszystkie zjawiska mają swojego ducha-opiekuna i pomagają ludziom, o ile przestrzegają oni zasad w odniesienia do miejsca, w którym się znajdują{{odn|Игнатова 2015|s=153}}.
+Postać Anczutki Bezpiętego w bajce ''Zwierinyj car''' [[Aleksiej Tołstoj (1883–1945)|Aleksieja Tołstoja]] różni się od dotychczasowych wyobrażeń biesa w folklorze i literaturze pięknej. Anczutka traci swoje niszczycielskie właściwości i zmienia się w ducha opiekuńczego. Nie jest już agresywny i nie zagraża chłopowi, w czyim domu mieszka. Sytuacja, w której autor przedstawia anczutkę, sprawia, że jest to bohater z wyglądu komiczny – ma mordkę ze świńskim ryjkiem. Wzbudza współczucie, bowiem prosi chłopa o pomoc w leczeniu jego teściowej, z którą mieszka pod piecem. W nagrodę za to Anczutka poleca bohatera swojemu krewniakowi, Królowi Zwierząt, który obdarza go magiczną siłą{{odn|Головко 2021|s=118–119}}.
-W stylizowanej na ludową przypowiastce Król Zwierząt {{Trl|Звериный царь|lang=ru}} [[Aleksiej Tołstoj (1883–1945)|Aleksieja Tołstoja]] z 1910 roku, Anczutka bez pięt wygląda groteskowo: ma świński nos, mieszka w norze z chorą „teściową co myszami się objadła”, co podkreśla jego demoniczny, ale niegroźny wygląd, oraz włada magią: zna sposób, jak dostać się do „cara zwierząt” i w nagrodę udziela protagoniście stosownych instrukcji<ref>{{Cytuj |tytuł = Звериный царь (Толстой) — Викитека |data dostępu = 2024-09-25 |opublikowany = ru.wikisource.org |url = https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%97%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%8C_(%D0%A2%D0%BE%D0%BB%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%B9) |język = ru}}</ref>.
+W bajce ''Otiec Stiefan i iże z nim – Anczutka'' z drugiej połowy XX wieku jej autor [[protojerej]] Aleksandr Awdiugin pisze, że anczutek nie należy płoszyć, bo się zemszczą, a najgorszymi anczutkami są wodniki{{odn|Авдюгин 2018|s=}}.
-W noweli {{Link-interwiki|Siergiej Kłyczkow|Q=Q472518|tekst=Siergieja Kłyczkowa}} ''Leśny duch z Czertuchina'' ({{Trl|Чертухинский балакирь|lang=ru}}) z 1926 roku<ref>{{Cytuj |tytuł = Чертухинский балакирь (Клычков) — Викитека |data dostępu = 2024-09-25 |opublikowany = ru.wikisource.org |url = https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%A7%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%83%D1%85%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D1%80%D1%8C_(%D0%9A%D0%BB%D1%8B%D1%87%D0%BA%D0%BE%D0%B2) |język = ru}}</ref> jako {{Trl|Антютик|lang=ru}} chroni miejscowe lasy<ref name=":4" />. W powieści tej objawia swą figlarną osobowość poprzez różnorodne psoty, w które się angażuje. Jego obecność w lesie nie jest jedynie fizyczna, ale również duchowa, jest tam „istotą leśną, pełną tajemnic". W interakcjach z ludźmi, szczególnie z protagonistą Pjotrem zwykle im sprzyja: „pomogę ci, jeśli się nie przestraszysz", spełniając także rolę przewodnika ludzi. Anczutka wykazuje tu ambiwalentną moralność, gdyż "nie wszystko jest takie proste w naszym lesie", co wypełnia archetyp leśnego ducha, stojącego poza ludzką moralnością, zaś jego złośliwa natura i figlarne zachowanie są ukazane jako elementy folkloru, które mogą również nieść kłopoty. Jego obecność w lesie podkreśla harmonię między ludźmi a światem naturalnym<ref>{{Cytuj |autor = Игнатова Анастасия Вячеславовна |tytuł = Функции былички в романе С. Клычкова «Чертухинский балакирь» |czasopismo = Вестник Удмуртского университета. Серия «История и филология» |data = 2015 |data dostępu = 2024-09-15 |issn = 2412-9534 |numer = 5 |s = 150–155 |url = https://cyberleninka.ru/article/n/funktsii-bylichki-v-romane-s-klychkova-chertuhinskiy-balakir |cytat = Имя Анчутка («Зовут, – говорит, – меня мужики Антютик, а бабы Анчутка …» [5. С. 23]) обнаруживается в диалектных словарях разных регионов в значении «черт», «бес», «чертенок», а также «водяной», «леший», «домовой»; во фразеологизме «анчутка беспятый» как общее обозначение нечистой силы (см., напр.: [9. Вып. 1. С. 262-263]).}}</ref>.
 W dziewiętnastowiecznym opowiadaniu ''Anczutka bez pięt'' ({{Trl|Анчутка беспятный|lang=ru}}) autorstwa {{link-interwiki|Погосский, Александр Фомич|Q=Q4366765|tekst=Aleksandra Fomicza Pogoskiego}}<ref>{{Cytuj |tytuł = Lib.ru/Классика: Погосский Александр Фомич. Погосский А. Ф.: биографическая справка |data dostępu = 2024-09-14 |opublikowany = az.lib.ru |url = http://az.lib.ru/p/pogosskij_a_f/text_0010.shtml}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Погосский, Александр Фомич |tytuł = Повести и рассказы Погосского : Ч. 1-3 Анчутка беспятный; Наум Сорокодум; Собачий застрельщик; Медвежья наука |data = 1866 |data dostępu = 2024-09-24 |url = https://rusneb.ru/catalog/000199_000009_003912880/ |język = ru}}</ref> postać Anczutki jest opisana jako mały demon z rogami, ogonem oraz nogą  kozła, co nadaje mu groteskowy wygląd. Wygląd Anczutki wzbudza tam litość: chadza on z poszarpanym futrem, podbitym okiem, złamanym rogiem i brakującymi zębami, a nawet traci ogon. Jednakże w opowiadaniu przedstawiana jest również jako istota demoniczna, o {{Tooltip|wysokiej w jego mniemaniu randze|co podkreśla jego stwierdzenie: "по вашему— фигура значительная!" (w twojej hierarchii — jam znacząca figura)}}, która mieszka w bagnie od 1300 lat. Anczutka płacze czarnymi łzami, przypominającymi atrament, gdy opowiada o swoich nieszczęściach związanych z kobietą (czarownicą), która go dręczyła, co jest analogiczne do trudności, jakie przeżywa ludzki bohater opowiadania – Farafon.
@@ Linia 183: / Linia 184: @@
 A kieruje tą całą przeklętą robotą on sam:
 Anczutka bez Pięty.}}
-W polskiej literaturze wspominany jest wystawiany na scenie dramat '''''Anczutka bez pięty''' czyli jak Jarosławiec dyabła oszukał'', opisywany przez [[Leon Wasilewski|Leona Wasilewskiego]] w jego powieści ''Karyera Janka'' z 1913 roku<ref name=":2">{{Cytuj |autor = Wasilewski, Leon (1870-1936) Autor |tytuł = Karyera Janka |data = 1913 |data dostępu = 2024-09-12 |opublikowany = academica.edu.pl |url = https://academica.edu.pl/reading/readSingle?page=14&uid=89751616 |cytat = Ogromne szyldy wyobrażały najbardziej efektowne sceny produkowanych tam arcydzieł, noszących przeważnie patryotyczne tytuły: [...] „Anczutka bez pięty czyli jak Jarosławiec dyabła oszukał" ...}}</ref>.
-== Uwagi ==
-{{Uwagi}}
 == Przypisy ==
@@ Linia 196: / Linia 192: @@
 * {{Cytuj pismo |odn = {{odn/id|Iwczenko 2009}} |autor = Iwczenko J |tytuł = Diabeł we frazeologii polskiej i rosyjskiej: motywy główne |url = https://czasopisma.uwm.edu.pl/index.php/apr/article/view/2168/1648 |czasopismo = Acta Polono-Ruthenica |rok = 2009 |wolumin = 14 |strony = 385–396}}
 * {{Cytuj pismo |odn = {{odn/id|Vinogradova, Pernette 2008}} |autor = Vinogradova  L.N, Pernette C |tytuł =  Le corps dans la démonologie populaire des Slaves |url = https://www.persee.fr/doc/casla_1283-3878_2008_num_9_1_1025 |czasopismo = Cahiers slaves |rok = 2008 |wolumin = 9 |strony = 203–225}}
+* {{Cytuj książkę |odn = {{odn/id|Wojszwiłło 1913}} |autor = Wojszwiłło T. |tytuł = Karyera Janka. Powieść z życia P.P.S.-owców |url = https://polona.pl/item-view/4f698d9f-1960-413c-887b-12ea23dd530a?page=10 |miejsce = Kraków |rok = 1913}}
+* {{Cytuj stronę |odn = {{odn/id|Авдюгин 2018}} |url = https://azbyka.ru/fiction/otec-stefan-i-izhe-s-nim-protoierej-aleksandr-avdjugin/36/ |tytuł = Отец Стефан и иже с ним – Анчутка |autor = Авдюгин А. |rok = 2018 |opublikowany = azbuka.ru |data dostępu = 2024-09-27}}
+* {{Cytuj książkę |odn = {{odn/id|Головко 2021}} |autor = Головко В.А. |tytuł = „Русалочьи сказки” А.Н. Толстого: жанрово-стилевое своеобразие в историко-генетическом аспекте |url = https://www.dissercat.com/content/rusalochi-skazki-an-tolstogo-zhanrovo-stilevoe-svoeobrazie-v-istoriko-geneticheskom-aspekte/read/pdf |miejsce = Краснодар |rok = 2021}}
+* {{Cytuj książkę |odn = {{odn/id|Ивакин 1961}} |tytuł = Толстой в 1880-е годы. Записки И.М. Ивакина |url = http://old.old.imli.ru/litnasledstvo/New61-89/vol69-2.pdf |inni = С.А. Макатин (ред.) |rozdział = Толстой в 1880-е годы. Записки И.М. Ивакина |autor r = Ивакин И.М. |tom = 69 |tytuł tomu = Лев Толстой |część = 2 |miejsce = Москва |rok = 1961 |strony = 82–124}}
+* {{Cytuj pismo |odn = {{odn/id|Игнатова 2015}} |autor = Игнатова А.В |tytuł = Функции былички в романе С. Клычкова „Чертухинский балакирь” |url = https://journals.udsu.ru/history-philology/article/view/3511/3453 |czasopismo = Вестник Удмуртского университета |rok = 2015 |wolumin = 5 |wydanie = 25 |strony = 150–155 |issn = 2412-9534}}
 * {{Cytuj pismo |odn = {{odn/id|Крегждис 2011}} |autor = Крегждис Р. |tytuł = Этимология русского диалектного слова анчутка |url = https://journals.ispan.edu.pl/index.php/abs/article/view/abs.2011.010/592 |czasopismo = Acta Baltico-Slavica |wolumin = 35 |strony = 131–141 |data = 2011 |issn = 2392-2389}}
 * {{Cytuj książkę |odn = {{odn/id|Лаучюте 1982}} |autor = Лаучюте Ю.А. |tytuł = Словарь балтизмов в славянских языках |miejsce = Ленинград |rok = 1982|url=https://archive.org/details/lauciute-1982/page/52/mode/1up?q=%D0%B0%D0%BD%D1%87%D1%83%D1%82%D0%BA%D0%B0}}
@@ Linia 203: / Linia 204: @@
 * {{Cytuj książkę |odn = {{odn/id|Санько 2004}} |autor r = Санько С. |rozdział = Анчутка, Анцётка |inni = С. Санько (рэд.) |tytuł = Беларуская міфалогія. Энцыклапедычны слоўнік |url = https://files.knihi.com/Knihi/Slounik/01/enc/Bielaruskaja_mifalohija.pdf |miejsce = Мінск |rok = 2004 |strony = 23–24 |isbn = 985-01-0473-2}}
 * {{Cytuj książkę |odn = {{odn/id|Иванова 1982}} |tytuł = Словарь смоленских говоров |url = https://archive.org/details/1slovar_smolenskikh_govorov_vypusk_01_a_b.djvu/page/1/mode/2up?q=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81&view=theater |tom = 1 |tytuł tomu = А–Б |inni = Иванова А.И. (ред.) |miejsce = Смоленск |rok = 1974}}
+* {{Cytuj pismo |odn = {{odn/id|Тиїннин 1993}} |autor = Тиїннин К.А |tytuł = Характер функционирования и трансформации традиционных образов русской прозе 1900–1930 гг. |url = https://shron3.chtyvo.org.ua/Pytannia_literaturoznavstva/Vypusk_1_58.pdf? |czasopismo = Питання літературознавства |rok = 1993 |wolumin = 1 |strony = 144–153 |issn = 0321-1215}}
 * {{Cytuj pismo |odn = {{odn/id|Toporow 1973}} |autor = Toporow  В.Н |tytuł = Из истории балто-славянских языковых связей: анчутка |url = https://www.baltistica.lt/index.php/baltistica/article/view/1803/1716 |czasopismo = Baltistica |rok = 1973 |wolumin = 9 |strony = 29–44}}

Bóstwa	Chors Czarnobóg i Białobóg^[A] Czarnogłów^[A] Dadźbóg Dzidzileyla^[A] Dziewanna^[A] Flins^[A] Hennil^[A] Jarowit Jaryło^[A] Jesza^[A] Kupała^[A] Łada^[A] Marzanna Mokosz Nyja^[A] Perepłut Perperuna Perun Pizamar Podaga Pogoda^[A] Pogwizd^[A] Porenut Porewit Pripegala^[A] Prowe Radogost Rod Rodzanice Rugiewit Simargł Strzybóg Swarożyc Swaróg Świętowit Trojan^[A] Trzygłów Weles Zorza Żywa Żywie^[A]
Demony i duchy	ażdacha bannik bahan bełt biali ludzie bies bieda błędne ogniki bobo boginka brodarica brzeginia bzionek chabernica chała chobołd chochlik chowaniec cicha cioty cmentarna baba czart ćmok ćmuch dobrochoczy dola domowik dworowy dydko dziwożona fajermon gnieciuch grad graniecnik gumiennik hurbóż jaroszek jędza julki kikimora kłobuk kocmeuch korgorusze lamia latawiec leszy licho ludki łapiduch macica mamuna maruda mężyk miawka miernik nocnica nawie oblakinia omacnica piwosznik plonek plunek płamęta płanetnik podciep pokuć polewik południca północnica poroniec poświst raróg rokitnik rusałka samodiwa skarbnik skrzak spor Srala Bartek stichija stopan strzyga tęsknica topielica turosik uboże ustreł utopiec wampir wargin wełet wieszczy wietrzyca wieżtyca wił wiła wisielec włosień wodnik zagorkinia zaraza zimnica złydnia zmora żyrownik
Postacie mitologiczne i legendarne, bohaterowie bylin	Alosza Popowicz Baba Jaga Choryw Ciechan Czech Dobrynia Nikiticz Ilja Muromiec Iwan Carewicz Kazi Kij Kościej Nieśmiertelny Krak Krok Lech Lel i Polel^[A] Liczyrzepa Libusza Łybedź Rus Michajło Potok Mikuła Sielaninowicz Sadko Šemík Szczek Światogor Tetka Waleska Wanda Waligóra i Wyrwidąb Wołch Wsiesławiewicz
Inne	Sabat uroczne oczy wilkołak zduhacz żmij
Miejsca kultu	Arkona Babia Przełęcz Batorz Bazaltowa Góra Biały Kościół Bugaj Ciemny Wądół Głomacz Gontyniec Góra Cerkwicka Góra Dobrzeszowska Góra Grodowa Góra Świętego Jana Góra Świętej Doroty Góra Witosławska Góry Wysokie Groß Raden Feldberg Kałdus Klimont Kobyla Góra Chronowska Kopaniec Kopiec Przemysława Lednica Górna Licheń Stary Lubomia Łany Wielkie Łobżenica Łysa Góra Łysica Mileszki Motycz Mucharz Nętno Nowosielce Ślęża Poganowo Radogoszcz Radunia Rowokół Święta Góra (Gostyńska) Święta Góra (koło Staświn) Święty Bór Tropie Wawel Wolin Wyszkowo Wzgórze Lecha (Gniezno) Zamczysko Zarańsko Zawada
Osoby związane z kultem i mitologią	Cioty Junak Kolędnicy Wiedźma Wołchw Żerca
Święta i obrzędy	Badnjak Bocianie łapy Dożynki Diduch Dziady Gaik Gromnica Jańskie rajtowanie Jare Święto Kolędowanie Kołacz Korowaj Kostroma Kostrubonko Kurentowanie Maslenica Noc Kupały Obiata Oczepiny Ostatki Peperuda Pogrzeb strzały Postrzyżyny Ptasie wesele Radonica Rękawka Rozpleciny Slava Stado Stypa Swaćba Ścinanie kani Śmigus-dyngus Szczodre Gody Tryzna Zażynki Zielone Świątki Żertwa
Obiekty kultowe	Chram Kapiszcze Kamienne bóstwo pogańskie z Małocina Stanica Światowid ze Zbrucza Świętowit woliński