Kinematografia amerykańska

Kinematografia amerykańska – ogół produkcji i dystrybucji filmowej na terenie Stanów Zjednoczonych, jedna z najstarszych kinematografii świata.

Początek kina

Pierwszy kinetoskop Edisona – film oglądany przez wizjer przez jednego widza

Historia kina amerykańskiego sięga swoimi korzeniami do czasów, gdy tworzono pierwsze prototypy urządzeń kinematograficznych, takich jak camera obscura i laterna magica, zwana również latarnią czaroksięską. W tamtym okresie istniały także różnego rodzaju aparaty optyczne służące do pokazywania ruchomych obrazków, między innymi zoetrop, stroboskop, praksinoskop i fenakistiskop. Jednak prawdziwa ewolucja kina rozpoczęła się dopiero wraz z wynalezieniem fotografii i projekcji kinematograficznej.

Przełomowym momentem w historii kina było opatentowanie przez Thomasa Edisona w 1891 roku kamery zwanej kinetoskopem, opracowanej według pomysłu Williama Kennedy Laurie Dicksona. Wkrótce pojawiły się miejsca, gdzie ustawiano pudła, w których można było oglądać ruchome obrazki przez wizjer, wyświetlane z taśmy filmowej. Początkowo nazywano je arcade peepshows, a później nickelodeonami, od drobnych niklowych monet stanowiących zapłatę za pokaz.

Pierwszy materiał do kinetoskopu powstał w 1894 roku i nosił tytuł Fred Ott's Sneeze (Kichanie Freda Ott), znany również jako Edison Kinetoscopic Record of a Sneeze (Kamera Edisona rejestruje kichnięcie). Ten krótki, zaledwie 5-sekundowy film, był chroniony patentem Edisona. Stanowił on kamień milowy w rozwoju kinematografii i zapoczątkował erę ruchomych obrazów, która trwa do dziś.

Pierwszy film Edisona – Fred Ott’s sneeze

W 1893 roku Edison Laboratories zbudowało pierwsze studio filmowe w West Orange w stanie New Jersey, zapoczątkowując erę produkcji filmowej w Stanach Zjednoczonych. Jednak wkrótce pojawiła się konkurencja dla Edisona. William Dickson, jeden z jego byłych współpracowników, odszedł z firmy i wraz z kilkoma inwestorami założył American Mutoscope Company. Przedsiębiorstwo to wytwarzało mutoskop – urządzenie konkurencyjne wobec kinetoskopu Edisona, a także produkowało do niego filmy. Rozwijając ideę braci Lumière, American Mutoscope opracowało projektor o nazwie Biograph, który pozwalał na pokazywanie filmów na ekranie dla szerokiej publiczności. Stanowiło to potężną konkurencję dla nickelodeonów – małych, kilkuosobowych sal projekcyjnych popularnych w tamtym okresie. W odpowiedzi Edison stworzył własny wielki projektor nazwany Vitascope. Jednocześnie Edison, uważając, że to on ma wyłączność patentową na film w Ameryce, rozpoczął ostrą walkę z wszelką konkurencją. Doprowadziło to do powstania w 1908 roku Motion Picture Patents Company (MPPC) – trustu skupiającego największe wytwórnie filmowe, mającego na celu kontrolę przemysłu filmowego i eliminację mniejszych producentów. Okres dominacji MPPC trwał jednak stosunkowo krótko, a niezależni filmowcy wkrótce znaleźli sposoby na obejście ograniczeń narzuconych przez trust.

Kino nieme

Charlie Chaplin i Jackie Coogan w filmie Brzdąc (1921)

Na początku XX wieku kino nieme przeżywało gwałtowny rozwój. Masowo produkowano krótkie, jedno- lub dwuaktowe komedie i melodramaty. Pokazy filmowe odbywały się zwykle z akompaniamentem muzyki granej na żywo na pianinie. Rozgrywki między dynamicznie rozwijającymi się wytwórniami filmowymi doprowadziły do przeniesienia części z nich na Zachodnie Wybrzeże Stanów Zjednoczonych. Warunki do filmowania, takie jak oświetlenie i pogoda, były tam znacznie lepsze niż na wschodzie kraju. Jednak głównym powodem tej migracji była chęć ucieczki przed agentami Motion Picture Patents Company Thomasa Edisona. Edison posiadał patenty filmowe obejmujące całe Stany Zjednoczone i bezlitośnie ścigał wszystkich, którzy próbowali złamać jego monopol na kręcenie filmów. Odległość dzieląca Kalifornię od siedziby The Edison Manufacturing Co. w New Jersey była na tyle duża, że niezależni filmowcy czuli się tam stosunkowo bezpiecznie. Trust Edisona został rozbity wyrokiem Sądu Najwyższego w 1915 roku.

W latach 20. XX wieku Hollywood, dzielnica Los Angeles, stało się najważniejszym ośrodkiem amerykańskiej sztuki filmowej. W tym okresie ukształtował się system pięciu wielkich wytwórni filmowych, zwanych "Wielką Piątką". Należały do nich: Fox (później 20th Century Fox), Loew's Incorporated (później Metro-Goldwyn-Mayer), Paramount Pictures, RKO (Radio-Keith-Orpheum) i Warner Bros.Wytwórnie te działały zarówno jako producenci filmów, dystrybutorzy, jak i właściciele kin. Zatrudniały również własne gwiazdy aktorskie. Poza "Wielką Piątką" istotną rolę odgrywały także trzy inne wytwórnie: Universal Studios, Columbia Pictures i United Artists. Nie posiadały one jednak wówczas własnych kin ani gwiazd aktorskich.

Stany Zjednoczone szybko uległy magii kinematografii. Kino pozwalało oderwać się od niełatwej codzienności, a dużej części społeczeństwa umożliwiało obcowanie z dotychczas dość hermetyczną sztuką. Studia filmowe tworzyły wystawne dekoracje, na tle których rozgrywały się wielkie sceny historyczne i ekranizacje znanych powieści. Wraz z rozwojem przemysłu filmowego postępował również rozwój techniki filmowania. Operatorzy zaczęli wykorzystywać grę światła i cienia, a także różnorodne ujęcia kamery, co przyczyniło się do podniesienia walorów artystycznych produkcji filmowych. Do pierwszych poważnych osiągnięć amerykańskiej kinematografii zaliczała się twórczość D.W. Griffitha, przede wszystkim przełomowy epos filmowy Narodziny narodu (The Birth of a Nation, 1915) oraz monumentalna, czterowątkowa Nietolerancja (Intolerance, 1916). Nowatorstwo Griffitha w historiografii amerykańskiej wszelako stopniowo ulegało zakwestionowaniu, także z powodów rasowych; Narodziny narodu nawoływały do nienawiści do Afroamerykanów i doprowadziły w istocie do odnowienia działalności Ku Klux Klanu, prowadząc do spontanicznych linczy na ludności afroamerykańskiej (masakra w Tulsie w 1921).

Jednym z gatunków filmowych, które rozwinęły się najszybciej w Stanach Zjednoczonych, była komedia slapstickowa, oparta na niewyszukanym, często skatologicznym humorze. Do najważniejszych przedstawicieli kina slapstickowego zalicza się Bustera Keatona, Charliego Chaplina i Harolda Lloyda. Keaton był znany z komedii zawierających elementy czarnego humoru, kreując postacie o kamiennym spojrzeniu, skontrastowane z chaosem panującym wokół niego (Rozkosze gościnności / Our Hospitality, 1923; Generał / The General, 1926). Chaplin, stworzywszy charakterystyczną postać włóczęgi w niepasującym doń stroju, bardziej optował za melodramatyczną tonacją i kierował swe filmy głównie dla niezamożnej widowni, bliskie jej losom (Brzdąc / The Kid, 1921; Gorączka złota / The Gold Rush, 1925; Cyrk / Circus, 1928). Lloyd występował z kolei w rolach młodych okularników pragnących zdobyć uznanie otoczenia (Jeszcze wyżej! / Safety Last!, 1923; Niech żyje sport! / The Freshman, 1925).

Od samego początku kino amerykańskie nastawione było na lansowanie gwiazd aktorskich. Oprócz ww. komików wielkimi gwiazdami amerykańskiego kina niemego byli także: Mary Pickford, Lillian Gish, Pola Negri, Douglas Fairbanks, Theda Bara, Barbara La Marr, Rudolph Valentino, Gloria Swanson, Ramón Novarro, John Barrymore i in.

Kino dźwiękowe

Nowy etap w historii kinematografii – nie tylko amerykańskiej, ale i światowej – rozpoczął się w 1927, gdy na ekranach ukazał się pierwszy film dźwiękowy Śpiewak jazzbandu Alana Croslanda z gwiazdą Alem Jolsonem. Wynalazek został przyjęty entuzjastycznie przez widzów, a z konsternacją przez samych twórców kina niemego. Charlie Chaplin twierdził, że jest to sezonowa nowinka techniczna i sam swoje filmy Światła wielkiego miasta (1931) i Dzisiejsze czasy (1936) nakręcił bez dialogów, chociaż była w tych filmach muzyka i efekty dźwiękowe. Główny zarzut dotyczył problemów technicznych z nagrywaniem dźwięku na planie i związanymi z tym wielkimi ograniczeniami w ruchu kamery. Problemy te znakomicie zostały pokazane w dużo późniejszym filmie Deszczowa piosenka (1952).

W 1929 King Vidor zrealizował Dusze czarnych, obraz uważany za pierwsze wybitne dzieło kina dźwiękowego.

Lata 30. i 40. („złote lata Hollywood”)

To okres produkcji ponad 400 filmów rocznie, a 90 milionów widzów co tydzień było w amerykańskich kinach. Wtedy też ukształtowały się najbardziej typowe gatunki kina amerykańskiego: western, screwball comedy, film noir (czarny film gangsterski), musical, rysunkowy film animowany (Walt Disney), film biograficzny, melodramat.

Produkcja filmów stała się biznesem skoncentrowanym w wytwórniach zatrudniających setki producentów, reżyserów, scenarzystów, aktorów, kaskaderów, techników kina przybyłych po I wojnie światowej z Europy do Stanów Zjednoczonych, zachęconych lepszymi warunkami pracy i wyższymi zarobkami, którzy przyczynili się do powstania wielkiej gałęzi przemysłu filmowego. Oprócz dużej ilości filmów miałkich powstało w tym okresie wiele znakomitych dzieł z Obywatelem Kane w reż. Orsona Wellesa na czele (premiera 1 maja 1941). Najbardziej znani z nich:

• reżyserzy – Ernst Lubitsch, Alfred Hitchcock, Fritz Lang i Jean Renoir
• aktorzy – Greta Garbo, Rudolph Valentino, Marlene Dietrich, Pola Negri, Ronald Colman, Charles Boyer

Filmy „wielkiego kryzysu”

Na ekrany weszły klasyczne dziś horrory z Draculą i Frankenstein (1931). W 1933 miał premierę King Kong. Howard Hughes zrealizował film wojenny Aniołowie piekieł (Hell’s Angels) (1930). Walt Disney wyprodukował swoje pierwsze krótkie filmy animowane w na taśmie kolorowej (Technicolor). Karierę rozpoczęli bracia Marx ze swoimi zwariowanymi komediami – Małpi interes, Końskie pióra, i Kacza zupa. Powstały znakomite filmy gangsterskie, prekursorskie dla gatunku noir – Mały Cezar w reż. Mervyna LeRoya z Edwardem G. Robinsonem, Wróg publiczny Williama A. Wellmana z Jamesem Cagneyem i Człowiek z blizną Howarda Hawksa.

Gwiazdy lat 30. i 40.

Umocniły swe pozycje w kinematografii po wielkim kryzysie gospodarczym. W największych wytwórniach zawierano długoletnie kontrakty z reżyserami i aktorami:

• 20th Century Fox:
  • reżyserzy – Ernst Lubitsch, Otto Preminger, Henry Hathaway i Elia Kazan
  • aktorzy – Shirley Temple, Loretta Young, Betty Grable, Marilyn Monroe, Tyrone Power, Don Ameche, Henry Fonda i Gregory Peck
• Paramount:
  • aktorzy – Mary Pickford, Mae West, W.C. Fields, Bing Crosby, Bob Hope, Gary Cooper, Claudette Colbert, Alan Ladd, Burt Lancaster, Kirk Douglas
• Metro-Goldwyn-Mayer (MGM):
  • reżyserzy – Erich von Stroheim, Fritz Lang, George Cukor, Victor Fleming
  • aktorzy – Greta Garbo, Clark Gable, Joan Crawford, Spencer Tracy, James Stewart, Mickey Rooney, Judy Garland, Elizabeth Taylor
• Warner Brothers:
  • aktorzy – Humphrey Bogart, Edward G. Robinson, James Cagney, Bette Davis, Errol Flynn, Peter Lorre.

Aktorzy byli czasami „wypożyczani” do innych wytwórni. Grali jednocześnie w czterech czy nawet pięciu filmach. Humphrey Bogart wystąpił w 36 filmach pomiędzy 1934 a 1942. Casablanca była jednym z pięciu jego filmów realizowanych w 1943.

Film noir

Film noir jest uważany przez jednych za nurt w kinie amerykańskim, przez drugich za gatunek filmowy. Zaliczane są do niego zarówno filmy detektywistyczne, jak i mroczne romanse (np. Rebeka (Rebecca) Hitchcocka (1940) czy Casablanca Michaela Curtiza (1942). Największą gwiazdą, grającą role zarówno detektywów, jak i gangsterów był Humphrey Bogart.

Europejscy krytycy bardzo lubią klasyfikowanie filmów nie według gatunków, lecz według kierunków, nurtów i szkół filmowych. Termin film noir (czarny film) wymyślony został po II wojnie światowej przez francuskiego krytyka filmowego Nino Franka. W 1946 we Francji można było jednocześnie obejrzeć Sokoła maltańskiego (The Maltese Falcon), Johna Hustona (1941), High Sierra Raoula Walsha (1941), Laurę Otto Premingera (1944), Żegnaj laleczko (Murder, My Sweet) Edwarda Dmytryka (1944), Podwójne ubezpieczenie (Double Indemnity) Billy Wildera (1944) i Kobietę w oknie (Woman in the Window), Fritza Langa (1945). Filmy powstałe w pierwszej połowie lat 40., niezależnie od siebie, niewyświetlane w Europie ze względu na wojnę, oglądane w jednym momencie ukazały wiele wspólnych, nowych jakości formalnych i treściowych, pozwalających na wyodrębnienie nowego zjawiska, które w równym stopniu jak neorealizm włoski wywarło wpływ na powojenne kino. Nino Frank – pisał, że obrazy te określane zwykle mianem „filmu detektywistycznego” lub „gangsterskiego”, bardziej zasługują na określenie „przygoda kryminalna” lub „psychologia zbrodni”.

Wielki wpływ na twórców filmowych wywarli pisarze tzw. czarnych kryminałów, których powieści i opowiadania były często tworzywem literackim filmów: Raymond Chandler (Żegnaj laleczko, Wielki sen, Dama z jeziora), James Cain (Podwójne ubezpieczenie, Listonosz dzwoni zawsze dwa razy) i Dashiell Hammett (Sokół maltański).

Filmy tego nurtu realizowane były w latach 40. i w I połowie lat 50. Niektórzy krytycy uznający „czarny film” nie za nurt, lecz za gatunek filmu amerykańskiego zaliczają do niego także późniejsze filmy detektywistyczno-gangsterskie.

System wielkich wytwórni Hollywood zaczął się chwiać pod koniec lat 40. Złożyły się na to dwie przyczyny – rządowa – federalna akcja antytrustowa wymuszająca oddzielenie produkcji filmów od rozpowszechniania oraz gwałtowny rozwój telewizji po II wojnie światowej.

Lata 50. – epoka telewizji („srebrne lata Hollywood”)

Okres, kiedy masowo pojawiały się telewizory i jednocześnie pustoszały kina. Rozpoczęła się dramatyczna walka o widza, wytwórnie postanowiły wprowadzić do kin szeroki ekran.

W 1952 opracowano technikę cineramy (projekcja z trzech taśm).

W 1953 przypomniano francuski wynalazek sprzed lat CinemaScope (tzw. „panorama” z zastosowaniem obiektywu anamorficznego).

W 1954 opracowano format VistaVision z klatką umieszczoną poziomo na taśmie filmowej. Później zaczęto stosować taśmę 70 mm. Takich filmów nie można było obejrzeć w telewizji. W USA powstawały też nowe kina pod gołym niebem – kina samochodowe.

To również szczyt zimnej wojny pomiędzy światem zachodnim a Związkiem Radzieckim. W Hollywood działała kongresowa komisja do spraw działalności antyamerykańskiej tzw. komisja McCarthy’ego szukająca szpiegów sowieckich i sympatyków partii komunistycznej. Część filmowców straciła pracę, niektórzy jak Charlie Chaplin emigrują do Europy.

Reżyserzy, którzy zdobyli sławę w latach 40., tacy jak Billy Wilder, John Huston, Elia Kazan, Alfred Hitchcock czy John Ford dalej tworzyli dobre filmy. Pojawiały się także nowe twarze. Do grona wielkich gwiazd dołączyły m.in. Marilyn Monroe, Marlon Brando, Natalie Wood, James Dean, Burt Lancaster, Debbie Reynolds, Frank Sinatra, Kirk Douglas, Gene Kelly, Steve McQueen, Grace Kelly, Shirley MacLaine.

Lata 60. – czas dorastającego pokolenia powojennego („brązowe lata Hollywood”)

To okres, kiedy do kin zaczyna przychodzić młodzież wychowana po wojnie, mająca w domach telewizory, szukająca w kinach nie tylko rozrywki. To właśnie młodzi ludzie stanowią większość widowni kinowej. W filmie amerykańskim, podobnie jak to się dzieje w Europie, pojawia się kino autorskie – reżyserów takich jak Mike Nichols, Sidney Lumet, John Cassavetes, Blake Edwards, Stanley Kubrick, John Schlesinger, Paul Mazursky, Sam Peckinpah, Woody Allen, Dennis Hopper czy Roman Polański.

Lata 70.

To okres zdominowany przez nowe pokolenie filmowców, zwanych Movie Brats. Wielu krytyków jest zdania, że wówczas kręcono najlepsze filmy w dziejach amerykańskiego kina. Wysokobudżetowe produkcje przyciągały do kina zarówno młodzież, jak i starszych widzów. Pełne żywej akcji, a także o bardzo wysokich walorach artystycznych filmy trafiały do wszystkich krajów świata, a reklama zapewniała i wielki sukces kasowy. Najsłynniejszymi przedstawicielami grupy są Stanley Kubrick, Francis Ford Coppola, Martin Scorsese i dwaj emigranci z Europy Wschodniej – Miloš Forman i Roman Polański. Nową epokę wielkich kinowych hitów otworzył Ojciec chrzestny (The Godfather) Coppoli czy Chinatown Polańskiego.

W dalszej kolejności swoją pozycję ugruntowywali tacy reżyserzy jak George Lucas czy Steven Spielberg. Do największych sukcesów należał cykl Gwiezdnych wojen (Star Wars) Lucasa i trylogia o Indiana Jonesie Spielberga. Zastosowano w nich na szeroką skale efekty techniczne, ale były to wersje seriali filmowych z lat trzydziestych i czterdziestych. „Nie wymagały od widzów wysiłku intelektualnego, nie zawierały pogłębionego wizerunku bohaterów, bazując jedynie na spektakularnej scenerii. Sam Spielberg kwestionował jakość takich produkcji”.

Lata najnowsze

Spowodowała, że światowa publiczność lepiej niż kiedykolwiek przedtem zna filmy i nazwiska i reżyserów takich jak Oliver Stone, Jonathan Demme, John Hughes, Ivan Reitman, Robert Zemeckis, James Cameron, Ridley Scott czy Quentin Tarantino.

W każdym okresie rozwoju filmu pojawiały się gwiazdy ekranu. W dzisiejszych czasach można wymienić takie nazwiska aktorów jak: Daniel Day-Lewis, Sean Penn, Clint Eastwood, Arnold Schwarzenegger, Sylvester Stallone, Harrison Ford, Mel Gibson, Robert De Niro, Al Pacino, Michael Douglas, Jack Nicholson, Gene Hackman, Dustin Hoffman, Morgan Freeman, Tom Hanks, Kevin Costner, Brad Pitt, Tom Cruise, Robert Downey Jr., Nicolas Cage. Spośród aktorek: Julia Roberts, Sharon Stone, Demi Moore, Jodie Foster, Michelle Pfeiffer, Meryl Streep, Jessica Lange, Winona Ryder, Angelina Jolie czy Susan Sarandon.

Pod koniec XX wieku, wielkie wytwórnie filmowe w Stanach Zjednoczonych nastawione są głównie na produkcję ekranizacji, adaptacji, sequeli, prequeli i remake’ów. „W pogoni za sukcesem kasowym Hollywood woli zachować ostrożność, dostarczając widzom kolejne odcinki popularnych filmów, takich jak Batman czy Zabójcza broń (Lethal Weapon). Czerpie także z własnej przeszłości, produkując nowe wersje dawnych hitów kinowych, na przykład „Przylądek strachu (Cape Fear”) lub „Cud na 34. ulicy (Miracle on 34th Street)”. Powstają również adaptacje słynnych filmów nakręconych w innych krajach, takie jak „Trzech mężczyzn i dziecko (Three Man and a Baby)” czy „Sommersby”, a także coraz więcej filmów pełnometrażowych, tworzonych na podstawie popularnych seriali telewizyjnych, na przykład „Ścigany (The Fugitive)” i „Flintstonowie (The Flintstones)”.

Zobacz też

• Hollywood
• Pre-Code Hollywood

Bibliografia

• FrankF. Bösch FrankF., Media a przemiany historyczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2021, ISBN 83-66470-98-9  (pol.).
• GrégoireG. Halbout GrégoireG., Hollywood Screwball Comedy 1934-1945, Bloomsbury Publishing USA, 2022, ISBN 1-5013-4760-8  (ang.).