Język mongolski
Język mongolski (mong. монгол хэл) – główny język z rodziny mongolskiej. W węższym znaczeniu nazwa ta odnosi się do dialektu chałchaskiego, będącego podstawą współczesnego standardu literackiego i faktycznie pełniącego funkcję języka urzędowego Mongolii (z tego względu język mongolski bywa czasem nazywany także chałcha-mongolskim albo po prostu chałchaskim). W szerszym znaczeniu nazwa ta obejmuje także szereg dialektów ludności mongolskiej z terenów niepodległego państwa mongolskiego, niektórych obszarów Rosji oraz niektórych prowincji Chińskiej Republiki Ludowej, m.in. dialekty: czacharski, uracki, chorczyn-tumucki, chorczyński, udżumczyński, ordoski. Całkowita liczba osób mówiących językiem mongolskim w szerszym znaczeniu szacowana jest na ok. 7 milionów.
| Obszar | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
ok. 7 mln | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy | Mongolia | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | mn | ||||||
| ISO 639-2 | mon | ||||||
| ISO 639-3 | mon | ||||||
| IETF | mn | ||||||
| Glottolog | mong1331 | ||||||
| Ethnologue | mon | ||||||
| GOST 7.75–97 | мон 463 | ||||||
| SIL | mon | ||||||
| Występowanie | |||||||
| |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Z punktu widzenia typologii wykazuje charakter aglutynacyjny. Charakteryzuje się też harmonią wokaliczną.
Język mongolski w Mongolii zapisywany jest przede wszystkim cyrylicą, która w tym kraju zdecydowanie dominuje i ma status oficjalny (wraz z bardzo sporadycznie używanym pismem tradycyjnym)[1]. Jednakże powszechna jest także znajomość alfabetu łacińskiego, dziś często stosowanego w domenach komunikacji nieformalnej[2]. Ludność mongolska w Chinach zachowała tradycyjne pismo mongolskie[3][4].
Jednym z pierwszych europejskich badaczy języka mongolskiego był polski filolog Józef Kowalewski, autor Słownika mongolsko-rosyjsko-francuskiego (1844–1849) i Mongolskiej Chrestomatii (1836–1837) oraz twórca i kierownik pierwszej katedry mongolistyki w Rosji.
Historia języka
edytujJęzyk mongolski przez wieki charakteryzował się silną dyglosją. Tradycyjny język piśmiennictwa, tzw. mongolski klasyczny, prawdopodobnie w żadnym okresie znanej nam historii literatury mongolskiej nie odzwierciedlał języka mówionego – plemiona mongolskie porozumiewały się własnymi dialektami, często znacznie różniącymi się od wersji pisanej.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy opracowano alfabet mongolski i zaczęto posługiwać się ponadregionalną, klasyczną wersją języka mongolskiego. Najstarsze zabytki piśmiennictwa, jakie dotrwały do naszych czasów, pochodzą z XIII wieku, jednak uważa się, że klasyczny język mongolski stosowany był w piśmie już w wieku XII lub nawet wcześniej. Oparto go najprawdopodobniej na jakimś archaicznym, używanym ówcześnie języku rodziny mongolskiej albo też na hipotetycznym języku staromongolskim, jak określa się stadium rozwojowe języka Mongołów sprzed okresu podbojów Czyngis-chana. Nie zachowały się jednak żadne źródła pozwalające na zweryfikowanie tej tezy, ani też umożliwiające dokładną rekonstrukcję języka mówionego z tamtych czasów.
Dużo większa liczba informacji pochodzi natomiast z okresu istnienia tzw. języka średniomongolskiego, tj. zespołu dialektów z okresu od przełomu XII i XIII wieku do przełomu wieków XV i XVI. Dialekty te, w wyniku podbojów Czyngis-chana rozproszone były po olbrzymich obszarach od Mandżurii aż po Europę Wschodnią. Z czasem rozwinęły się z nich współczesne języki rodziny mongolskiej. W okresie języka średniomongolskiego był to jednak dość zwarty zespół etnolektów.
Począwszy od wieku XVII można już jednak mówić o rozpadzie „języka ogólnomongolskiego” i historii języka nowomongolskiego jako odrębnego od pozostałych języków mongolskich. Wskazuje na to między innymi przykład języka ojrackiego, który wykształcił wówczas własną tradycję piśmienniczą (w tzw. piśmie ojrackim, powstałym na bazie alfabetu mongolskiego), odrębną od tradycji innych plemion.
Po II wojnie światowej do rangi ponadregionalnego języka Mongołów wyniesiono dialekt chałchaski. Stał się on podstawą współczesnego standardu literackiego. Ponadto, jako jeden z dialektów języka nowomongolskiego zrozumiały jest też dla plemion mongolskich z Mongolii Wewnętrznej, przez co stanowi ważny środek komunikacji ponadetnicznej w tym regionie.
Mongolski jest językiem urzędowym niepodległego państwa mongolskiego, gdzie pozostaje głównym środkiem komunikacji[1][5]. W użyciu są również języki obce – historycznie upowszechniony rosyjski[6][7], a dziś przede wszystkim angielski[2][8]. Przez 70 lat Mongolia znajdowała się pod silnym wpływem Związku Radzieckiego, a co za tym idzie kultury i języka rosyjskiego[6]. W dialekcie chałchaskim zachowała się toteż warstwa zapożyczeń rosyjskich, opisujących nowsze zagadnienia polityczne i naukowe[9]. W Chinach funkcję języka standardowego pełni dialekt czaharski, dość zbliżony do chałcha-mongolskiego[1].
W Rosji i Chińskiej Republice Ludowej ludność mongolska posługuje się często dialektami (bądź językami) znacząco odrębnymi od chałcha-mongolskiego[10]. Jednakże nie wszystkie grupy ludności mongolskiej w tych krajach zachowały znajomość języka ojczystego[11]. W Mongolii inne dialekty/języki mongolskie (w tym buriacki i ojracki) znajdują się pod presją chałchaskiego, który jest przyswajany jako drugi bądź pierwszy język[5].
Pismo
edytujKlasyczne pismo mongolskie
edytujDo zapisywania języka mongolskiego wykorzystywano w jego historii kilka alfabetów. Od XIII w. język ten (we wspomnianej wyżej odmianie klasycznej) zapisywano pismem mongolskim, czytanym z góry na dół. Pismo to rozwinęło się z alfabetu ujgurskiego. Powstała w nim bogata klasyczna literatura mongolska.
Po krótkim eksperymencie z wprowadzeniem alfabetu opartego na piśmie łacińskim (przed II wojną światową) w latach 40. XX w. zdecydowano się na wprowadzenie w Mongolii jako oficjalnego alfabetu zmodyfikowanej cyrylicy. Nowe pismo wzorowane było na alfabecie wprowadzonym w 1939 r. w sąsiedniej Buriacji do zapisu języka buriackiego.
W połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku, na fali nastrojów antyrosyjskich, podjęto próbę powrotu do tradycyjnego pisma mongolskiego. Mały Churał podjął nawet stosowną uchwałę, została ona jednak odrzucona przez Wielki Churał ze względu na fakt, iż tradycyjny alfabet mongolski – aczkolwiek dostosowany do języka klasycznego – nadaje się do zapisu współczesnej mongolszczyzny znacznie gorzej niż – także jednak niedoskonała – cyrylica. Od 1984 r. tradycyjne pismo mongolskie nauczane jest jednak w szkołach, wydaje się zapisywane nim gazety, jakkolwiek w powszechnym użyciu dominuje cyrylica (także ze względów technicznych). Ponadto tradycyjne pismo mongolskie wciąż wykorzystywane jest do zapisu języka mongolskiego na obszarach Mongolii Wewnętrznej.
Współczesny alfabet mongolski
edytujWspółczesny alfabet mongolski niewiele różni się od rosyjskiej cyrylicy, występują w nim jednak dodatkowe litery Ө (ө) i Ү (ү), służące do zapisu głosek nieistniejących w języku rosyjskim.
Zasady transkrypcji współczesnego alfabetu mongolskiego na alfabet polski zostały zaproponowane przez dra Jana Rogalę z Instytutu Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Zasady te stosuje między innymi Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy ustalaniu zaleceń dotyczących polskiego nazewnictwa geograficznego obszaru Mongolii oraz dla mongolskich nazw z obszaru Mongolii Wewnętrznej[12].
Poniżej podano zaproponowane przez dra Jana Rogalę zasady transkrypcji alfabetu mongolskiego na alfabet polski i transliteracji na alfabet łaciński[13]:
| Zasady transkrypcji i transliteracji współczesnego alfabetu mongolskiego według dra Jana Rogali | |||
|---|---|---|---|
| Mongolski | Transliteracja | Transkrypcja | Przykłady transkrypcji |
| А (а) | A (a) | A (a) | газар = gadzar |
| Б (б) | B (b) | B (b) | Бум = Bum |
| В (в) | V (v) | W (w) | Увс = Uws |
| Г (г) | G (g) | G (g) | баг = bag |
| Д (д) | D (d) | D (d) | Дорнод = Dornod |
| Е (е) | Ye (ye) | Je (je) | Еэвэн = Jeewen |
| Ё (ё) | Yo (yo) | Jo (jo) | Соёмбо = Sojombo |
| Ж (ж) | J (j) | Dż (dż) | Жаргалант = Dżargalant |
| З (з) | Z (z) | Dz (dz) | зам = dzam |
| И (и) | I (i) | I (i) | Биж = Bidż; Жинст = Dżinst |
| Й (й) | I (i) | J (j ) | Хэнтий = Chentij |
| К (к) | K (k) | K (k) | (w zapożyczeniach) Москва = Moskwa |
| Л (л) | L (l) | L (l) | гол = gol |
| М (м) | M (m) | M (m) | Манлай = Manlaj |
| Н (н) | N (n) | N (n) | мандах = mandach |
| О (о) | O (o) | O (o) | Орхон = Orсhon |
| Ө (ө) | Ö (ö) | Ö (ö) lub O (o) | Өлзийт = Öldzijt |
| П (п) | P (p) | P (p) | Пэлжидийн = Peldżidijn |
| Р (р) | R (r) | R (r) | Хайрхан = Chajrchan |
| С (с) | S (s) | S (s) | Сэлэнгэ = Selenge |
| Т (т) | T (t) | T (t) | Ихтамир = Ichtamir |
| У (у) | U (u) | U (u) | Увс = Uws |
| Ү (ү) | Ü (ü) | Ü (ü) lub U (u) | бүрэн = büren |
| Ф (ф) | F (f) | F (f) | (w zapożyczeniach) Телефон = Telefon |
| Х (х) | Kh (kh) | Ch (ch) | Халх = Chalch |
| Ц (ц) | Ts (ts) | C (c) | Цахир = Сachir |
| Ч (ч) | Ch (ch) | Cz (cz) | Чойр = Czojr |
| Ш (ш) | Sh (sh) | Sz (sz) | тэшиг = teszig |
| Щ (щ) | Sch (sch) | Szcz (szcz) | (w zapożyczeniach) Щорс = Szczors |
| Ъ (ъ) | – | - | (rzadko stosowany) |
| Ы (ы) | Y (y) | Y (y) | Шарынгол = Szaryngol |
| Ь (ь) | i | znak zmiękczenia ´, wymawiane bardzo krótko i ) |
Дарьганга = Dar´ganga; Чандмань = Czandmań |
| Э (э) | E (e) | E (e) | Бэрх = Berch |
| Ю (ю) | Yu (yu) | Ju (ju) | юм = jum |
| Я (я) | Ya (ya) | Ja (ja) | Буянт = Bujant |
Samogłoski długie, zapisywane w alfabecie mongolskim przez podwojenie litery, dr Rogala proponuje oddawać w transkrypcji również za pomocą podwójnej litery (np. /uul/ góra). Zapis umlautu zaleca zarówno dla ө, jak i dla ү (obok zapisu bez znaków diakrytycznych).
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Svantesson 2020 ↓, s. 334.
- ↑ a b Nikola Mikovic: Russian Influence in Mongolia is Declining. Global Security Review, 2019-03-02. [dostęp 2022-04-05]. (ang.).
- ↑ Tomasz Kamusella: Politics and the Slavic Languages. Abingdon–New York: Routledge, 2021. ISBN 978-1-000-39599-0. OCLC 1237652972. [dostęp 2022-04-05]. (ang.).
- ↑ Mongolian government seeks to spread official use of traditional alphabet by 2025. Nationalia, 2020-03-25. [dostęp 2022-04-05]. (ang.).
- ↑ a b Svantesson 2003 ↓, s. 154.
- ↑ a b Sender Dovchin, Inverted Youth Language in Mongolia as Macroscopic and Microscopic Chronotopes, [w:] Sjaak Kroon, Jos Swanenberg (red.), Chronotopic Identity Work: Sociolinguistic Analyses of Cultural and Linguistic Phenomena in Time and Space, Bristol: Multilingual Matters, 2018 (Encounters 18), s. 25–48, DOI: 10.21832/9781788926621-004, ISBN 978-1-78892-662-1, ISBN 978-1-78892-661-4, ISBN 978-1-78892-661-4, OCLC 1105705850 [dostęp 2022-08-13] (ang.), patrz s. 26–27.
- ↑ Mongolia Reproductive Health Survey 1998: National Report, National Statistical Office of Mongolia, 1999, s. 1 [dostęp 2022-08-13], Cytat: Most Mongolians speak Russian, but English is slowly taking over as the international medium of communication (ang.).
- ↑ Jamiyandagva 2015 ↓, s. 155.
- ↑ Svantesson 2003 ↓, s. 174–175.
- ↑ L. A. Grenoble: Language Policy in the Soviet Union. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 2003, s. 181. ISBN 978-0-306-48083-6. OCLC 53984252. [dostęp 2022-04-21]. (ang.).
- ↑ Szmyt 2012 ↓, przyp. 1, s. 11.
- ↑ Protokół z XXVIII posiedzenia KSNG (plik PDF)
- ↑ Tabela na podstawie Nazewnictwo geograficzne świata. Zeszyt 9. Azja Wschodnia, s. 94
Bibliografia
edytuj
- Stanisław Godziński: Współczesny język mongolski. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 1998. ISBN 83-86483-82-2. OCLC 48970476.
- Stanisław Kałużyński: Klasyczny język mongolski. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 1998. ISBN 83-86483-89-X. OCLC 47090308.
- Adiyasuren Jamiyandagva: Mongolia and the OSCE. W: OSCE Yearbook 2014: Yearbook on the Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE). Baden-Baden: Nomos Verlag, 2015, s. 155–162. ISBN 978-3-8452-6094-5. OCLC 1089683379. [dostęp 2022-04-10]. (ang.).
- Jan-Olof Svantesson: Khalkha. W: Juha Janhunen (red.): The Mongolic Languages. London–New York: Routledge, 2003, s. 154–175. DOI: 10.4324/9780203987919. ISBN 978-1-135-79690-7. ISBN 0-203-98791-8. OCLC 252763438. [dostęp 2022-04-21]. (ang.).
- Jan-Olof Svantesson: Khalkha Mongolian. W: Martine Robbeets, Alexander Savelyev (red.): The Oxford Guide to the Transeurasian Languages. Oxford: Oxford University Press, 2020, s. 334–389. DOI: 10.1093/oso/9780198804628.003.0022. ISBN 978-0-19-252678-6. ISBN 978-0-19-880462-8. OCLC 1223086799. [dostęp 2022-04-05]. (ang.).
- Zbigniew Szmyt. The History of Nation and Ethnicity in Mongolia. „Sensus Historiae. Studia interdyscyplinarne”. 8 (2012/3: Eastern affairs), s. 11–28, 2012. ISSN 2082-0860. OCLC 998472329. [dostęp 2022-04-10]. (ang.).