Wojna algierska

wojna Algierczyków o niepodległość Algierii od Francji w latach 1954-62

Wojna algierska (Algierska wojna o niepodległość, fr. Guerre d’Algérie, arab. ‏ثورة التحرير الجزائرية‎, trb. sura at-Thrir al-Dżzairija) – trwający w latach 1954–1962 konflikt zbrojny pomiędzy Francją a algierskim Frontem Wyzwolenia Narodowego[4].

Wojna algierska
ثورة التحرير الجزائرية
Guerre d’Algérie
zimna wojna
Ilustracja
Kolaż zdjęć z wojny algierskiej[a]
Czas

1 listopada 195419 marca 1962

Miejsce

Algieria

Przyczyna

dążenie Algierii do uzyskania niepodległości

Wynik

francuskie zwycięstwo militarne, polityczne zwycięstwo FLN[1][2][3], porozumienie w Évian

Strony konfliktu
 Francja Algieria Front Wyzwolenia Narodowego
Siły
400 tys. 340 tys. (łącznie)
60 tys. jednorazowo
Straty
25 tys. zabitych 153 tys. zabitych
brak współrzędnych

Geneza

edytuj
Osobny artykuł: Pieds-noirs.

Algieria została podbita przez Francję w 1830 roku[5]. Od chwili podbicia i uczynienia jej kolonią wielu Francuzów uznawało ją za terytorium rdzenne i przedłużenie metropolii. Przeświadczenie to potęgował fakt masowego napływu francuskich osadników do tejże kolonii. Francuzi w szczytowym momencie stanowili 10% populacji Algierii, a przez cały okres jej kolonialnej historii stanowili najbardziej uprzywilejowaną grupę społeczną[6]. W latach poprzedzających wybuch II wojny światowej doszło do wzrostu wpływów arabskiego nacjonalizmu[7]. Nacjonalistyczne hasła zyskały na sile w trakcie trwania wojny. 22 grudnia 1942 roku grupa działaczy algierskich skupionych wokół Ferhata Abbasa zwróciła się do rządu Francji z memorandum, w którym domagali się oni ustanowienia w Algierii zgromadzenia konstytucyjnego. Rok później działacze ogłosili Manifest ludu algierskiego. Rząd Francji odrzucił postulaty memorandum i manifestu, co doprowadziło do zaostrzenia sytuacji w Algierii w kolejnych latach. W maju 1945 roku doszło do powstania Algierczyków w mieście Satif. Wystąpienia zostały stłumione przez siły kolonialne, a Ferhat Abbas został aresztowany[5][7]. W trakcie walk i późniejszych bombardowań zginęło od 7 do 15 tysięcy Algierczyków i 103 Francuzów[5].

Zaniepokojeni radykalizacją Algierczyków Francuzi nadali Algierii konstytucję. Przyznana 20 września 1947 roku konstytucja nadawała wszystkim obywatelom Algierii obywatelstwo francuskie, prawo głosu, a także zrównała język arabski na płaszczyźnie urzędowej. Konstytucja nie weszła w życie w całości, co sprowokowało arabskich nacjonalistów do przygotowania powstania. Nacjonaliści jeszcze w tym samym roku powołali Ruch na Rzecz Triumfu Wolności Demokratycznych (dysponujący bojową Tajną Organizacją). Celem ruchu było zbieranie pieniędzy i broni oraz tworzenie struktur administracyjnych w celu wywołania ogólnonarodowego powstania. W 1949 roku działacze Tajnej Organizacji dokonali ataku na Oran. Atak doprowadził do wykrycia struktur organizacji i rozbicia jej przywództwa[5][7].

Liczbę białych kolonistów w Algierii w końcu lat 50. XX wieku szacuje się na około 1 mln[8].

Organizacja i przebieg powstania

edytuj

Początek powstania i sukcesy rebelii (1954–1956)

edytuj

Wobec nieuznawania przez Francję dążeń Algierii do rozszerzenia autonomii i przyznania swobód obywatelskich w marcu 1954 roku dziewięciu byłych członków[7] Tajnej Organizacji ustanowiło Komitet Rewolucyjny Jedności i Akcji (a według innych tłumaczeń Rewolucyjną Radę Jedności i Działania[7]). Na czele Komitetu stanął zbiegły z więzienia działacz nacjonalistyczny Ahmad Ben Bella. Ben Bella przebywał na emigracji w Egipcie, skąd nadzorował działalność ruchu nacjonalistycznego w Algierii[5]. Komitet postawił sobie za cel przygotowanie powstania narodowego[4]. Datę wystąpienia wyznaczono na 1 listopada 1954 roku[7].

W dniu wybuchu powstania Komitet Rewolucyjny Jedności i Akcji przekształcił się we Front Wyzwolenia Narodowego[4]. Front powołał własne siły zbrojne – Narodową Armię Wyzwoleńczą dowodzone przez pułkownika Huari Bumediena[9]. Celem ataków powstańców stali się francuscy wojskowi i żandarmi oraz algierscy kolaboranci[7]. Do walk z siłami kolonialnymi doszło zarówno w miastach, jak i na prowincji, gdzie przybrały one partyzancki charakter. Po niepowodzeniach sił powstańczych w stolicy kraju (nieudana próba wysadzenia radiostacji i zapasów paliwa oraz nieudane ataki na posterunki policji i żandarmerii) walki przeniosły się głównie do gór Dżabal al-Auras i region Kabylii[4][7].

W 1955 roku walki rozszerzyły się na Oran i wkrótce objęły całą Algierię[4]. Rząd Francji początkowo zbagatelizował rebelię, błędnie ukazując ją jako akty bandytyzmu. Sytuacja zmieniła się po sukcesach rebeliantów w 1955 roku i zmianie ekipy rządzącej we Francji w tym samym roku[7]. Nowy rząd premiera Edgara Faure wprowadził na obszarze Algierii stan wyjątkowy, a władze kolonialne zyskały prawo do ograniczania swobody poruszania się ludności cywilnej, stosowania aresztu domowego i cenzurowania mediów; wprowadzono także sądy wojenne i możliwość aresztowań bez nakazu sądowego. Zwiększono liczebnie siły wojskowe na terenie kraju (w 1955 roku liczba żołnierzy francuskich w Algierii wynosiła 200 tysięcy[4])[7].

Rebelia algierska entuzjastycznie przyjęta została przez państwa Trzeciego Świata i bloku wschodniego. Przedstawiciele Frontu Wyzwolenia Narodowego wraz z reprezentantami Maroka i Tunezji w kwietniu 1955 roku wzięli udział w konferencji państw Afryki i Azji w Bandungu. Po konferencji grupa państw (Irak, Iran, Egipt, Libia, Liberia i Birma) zaapelowały do sekretarza generalnego ONZ o położenie kresu konfliktowi w Algierii. Jeszcze w tym roku wpisano konflikt algierski do porządku dziennego Zgromadzenia Ogólnego ONZ (pomimo sprzeciwu rządu Francji)[7]. Zgromadzenie Ogólne na wniosek państw Ruchu Państw Niezaangażowanych i bloku wschodniego w latach 1955–1960 wielokrotnie wydawało rezolucje, w których wyrażało poparcie dla niepodległości Algierii[4].

Początek tworzenia algierskich struktur (1956–1957)

edytuj

W 1956 roku po kolejnych sukcesach Narodowej Armii Wyzwoleńczej (na wyzwolonych terenach Front Wyzwolenia Narodowego zaczął tworzyć zręby własnych struktur państwowych), rząd Francji zwiększył liczbę żołnierzy francuskich w Algierii do 400 tysięcy[6][7]. W sierpniu tego samego roku siły powstańcze zorganizowały konferencję w Soummam. 5 września przyjęto platformę soummamską, wytyczono w niej przyszły charakter Algierii jako republiki socjalistycznej. Na konferencji powołano ponadto Komitet Koordynujący i Wykonawczy oraz Narodową Radę Republiki Algierskiej. Wraz z tworzeniem przez Algierczyków zalążków przyszłej państwowości strona francuska zgodziła się na pierwsze rozmowy pokojowe. W marcu 1956 w Kairze Mohammed Khider z Frontu Wyzwolenia Algierii spotkał się z wysłannikiem rządu Francji Christianem Pineau. Do kolejnych potajemnych rozmów doszło w Belgradzie i Rzymie. W trakcie rokowań Francuzi zadeklarowali chęć zawieszenia broni, rokowań i przeprowadzenia wolnych wyborów. Algierczycy z kolei zażądali pełnej niepodległości, rokowań, zawieszenia broni oraz uznania Frontu Wyzwolenia Narodowego za jedynego reprezentanta narodu algierskiego. Choć obie strony deklarowały chęć uzyskania kompromisu, wszystkie rozmowy zakończyły się niepowodzeniem[7].

Przedłużająca się wojna spowodowała coraz bardziej brutalne działania wojsk francuskich. Francuzi wprowadzili w kolonii system rządów terroru i odpowiedzialności zbiorowej wobec cywilów. Powszechne stały się tortury, ekspedycje karne i pacyfikacje[4][6]. Front Wyzwolenia Narodowego zareagował na represje organizacją serii zamachów bombowych (przeprowadzono je w okresie od września 1956 roku do czerwca 1957)[7]. Do metody zamachów jako pierwsi uciekli się tzw. ultrasi (reprezentacja ludności francuskiej w Algierii, opowiadająca się za pozostaniem tego kraju w składzie imperium kolonialnego), którzy pierwsze zamachy zorganizowali w lipcu 1956[7].

Wzmożona pacyfikacja rebelii (1957–1958)

edytuj

Na przełomie 1956 i 1957 roku głównym obszarem działań wojennych stał się Algier, będący stolicą kolonii[7]. Po wycofaniu się wojsk francuskich ze strefy Kanału Sueskiego kontyngent francuski w Alergii został ponownie wzmocniony. W styczniu 1957 roku wojska kolonialne oczyściły Algierię z oddziałów Narodowej Armii Wyzwoleńczej i aparatu polityczno-administracyjnego ruchu oporu. Walki ożyły w czerwcu, jednak siły powstańcze szybko zostały spacyfikowane[7].

Część działaczy Frontu Wyzwolenia Narodowego, rozbitego poprzez czerwcową ofensywę, schroniła się w sąsiedniej Tunezji. Stopniowo częstotliwość antyfrancuskich akcji militarnych zaczęła rosnąć. W grudniu 1957 w Kairze odbyła się konferencja z udziałem Frontu Wyzwolenia Narodowego. Na konferencji powstańców zgodziły się wspierać państwa arabskie (przede wszystkim Maroko, Tunezja i Libia), przekazując partyzantom rocznie 10 milionów franków. Swoje poparcie dla Algierii wyraził także Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, który prawdopodobnie potajemnie przekazywał rebeliantom broń. Operujący z terenów Tunezji rebelianci przeprowadzili w pierwszej połowie 1958 roku co najmniej osiemdziesiąt ataków na wojska francuskie. Zdołali oni nawet dokonać zestrzeleń samolotów francuskich. W akcji odwetowej Francuzi przeprowadzili bombardowanie terenów wokół tunezyjskiego Sakiet Sidi Jusef, będącego miejscem schronienia algierskich rebeliantów. Rząd Tunezji konsekwentnie wspierał algierskie dążenia niepodległościowe, a w odpowiedzi na bombardowanie wydalił z kraju ambasadora Francji, zażądał ewakuacji wojsk francuskich na terenie Tunezji i zarządził blokadę francuskiej bazy marynarki na terenie kraju[7].

Po bombardowaniu Sakiet Sidi Jusef w ciągu kilku miesięcy Front Wyzwolenia Narodowego zyskał jeszcze większe wsparcie ze strony państw arabskich. W efekcie w ręce Narodowej Armii Wyzwoleńczej trafiła broń automatyczna i moździerze. Przerzut broni do Algierii z czasem ustał na skutek budowy przez Francuzów tzw. Linii Morice’a. Spotęgowanie napięcia między Francją a krajami arabskimi przyczyniło się także do apelów o zakończenie działań zbrojnych ze strony Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Podejmowane z inicjatywy Zachodu rozmowy francusko-algierskie w dalszym ciągu spełzały na niczym i przyczyniały się jedynie do radykalizacji algierskich Francuzów (którzy widzieli w rozmowach pokojowych zdradę)[7].

W maju 1958 roku władzę we Francji objął generał Charles de Gaulle. Nowy prezydent odwiedził Algierię w czerwcu i obiecał Algierczykom, że otrzymają pełne obywatelstwo francuskie. Zapowiedział ponadto wznowienie konsultacji z przedstawicielami narodu algierskiego. Ferhat Abbas oświadczył z kolei, że możliwe jest zawarcie przez Algierię dobrowolnego stowarzyszenia z Francją[7].

Środowiska algierskich nacjonalistów postanowiły przenieść wojnę na teren samej Francji. 25 sierpnia 1958 roku odbyła się skoordynowana akcja zamachów w ponad dwudziestu miastach Francji. Bomby uderzyły w składy paliwa, fabryki zbrojeniowe i magazyny sprzętu militarnego. Policja odpowiedziała aresztowaniami pośród robotników algierskich we Francji i wprowadzeniem godziny policyjnej dla Algierczyków w Paryżu[7].

19 września 1958 roku Front Wyzwolenia Narodowego powołał Rząd Tymczasowy Republiki Algierskiej. Na jego czele stanął Ferhat Abbas. Rząd tymczasowy uznany został przez państwa arabskie i część państw afrykańskich oraz azjatyckich, a następnie także przez blok wschodni[7].

Oficjalne rozmowy pokojowe i opór wobec ich prowadzenia (1959–1962)

edytuj
 
Barykada wzniesiona podczas wojny o niepodległość w Algierze, styczeń 1960

Po nieudanej próbie utworzenia przez de Gaulle rządu islamskiego współpracującego z Francją, we wrześniu kolejnego roku de Gaulle stwierdził, że należy zastosować w Algierii zasadę samostanowienia. Pod presją światowej opinii publicznej i na skutek francuskich klęsk militarnych w czerwcu 1960 odbyły się pierwsze oficjalne rozmowy francusko-algierskie. 8 stycznia 1961 roku z kolei odbyło się referendum w sprawie samookreślenia się Algierii. 75,2% Francuzów poparło tezę de Gaulle’a o zastosowaniu zasady samostanowienia[7].

Najbardziej radykalny krąg algierskich Francuzów rozpoczął przygotowywania do spisku przeciwko de Gaulle’owi. Na czele planowanego puczu stanął generał Maurice Challe. Bunt rozpoczął się 22 kwietnia 1961 roku w Paryżu. Puczyści nie przeciągnęli na swoją stronę kadry oficerskich ani żołnierzy, a jeszcze tego samego dnia służba bezpieczeństwa zlikwidowała siły puczystów. 25 kwietnia generał Challe zrezygnował z oporu i oddał się do dyspozycji władz wojskowych. Po stłumieniu puczu Challe’a, Francja 20 maja ogłosiła jednostronne zawieszenie broni[7]. Zawieszenie broni poprzez zamachy terrorystyczne (przeprowadzane zarówno w Algierii i Francji[6]) próbowała stłamsić powstała po upadku puczu Organizacja Tajnej Armii, której celem było zahamowanie rozpadu imperium kolonialnego Francji[6][7].

17 października 1961 roku miała miejsce w Paryżu nielegalna, ale pokojowa demonstracja zwolenników Frontu Wyzwolenia Narodowego, krwawo stłumiona przez policję (masakra paryska). Zginęło wówczas od 100 do 200 protestujących[10].

W grudniu 1961 roku de Gaulle zgodził się na pełną niepodległość Algierii, pod warunkiem zachowania szerokich uprawnień dla tamtejszych Francuzów. Ostatnia faza negocjacji odbyła się w dniach 7–18 marca 1962 roku (porozumienie z Évian(inne języki))[7]. Oficjalne uznanie niepodległości Algierii nastąpiło w kwietniu 1962[6].

Następstwa

edytuj

W czasie konfliktu trwającego siedem i pół roku zginęło łącznie prawie milion osób[11]. Algierię opuścił prawie milion osób pochodzenia europejskiego, jednak nie wszyscy udali się do Francji. Część z nich wyjechała do Hiszpanii, Argentyny lub Kanady. Z Algierii wyjechał również prawie milion harkis, rdzennych Algierczyków, którzy służyli w administracji, wojsku i oddziałach antypartyzanckich[12].

W lipcu 1962 roku doszło do serii zamachów Organizacji Tajnej Armii w Oranie. Fala terroryzmu sprowokowała oddziały regularnej armii algierskiej i cywilnych Algierczyków do ataków na pozostałych w kraju Francuzów. Wzajemne akty przemocy doprowadziły do masowego (z kraju wyjechało 900 tysięcy osób) exodusu ludności francuskiej z terenów byłej kolonii[5].

Konflikt był we Francji tematem tabu przez kolejne 35 lat. Do 1999 roku nie określano tam wydarzeń w Algierii terminem wojna (w 1999 roku parlament Francji zalegalizował ten termin). Żaden z żołnierzy francuskich, odpowiedzialnych za zbrodnie z okresu tego konfliktu, nie został za nie skazany[5].

  1. Pierwszy rząd od góry: oddział Narodowej Armii Wyzwoleńczej w czasie marszu; patrol armii francuskiej z samochodami pancernymi M8 Greyhound; francuscy osadnicy chwytają za broń po masakrach w Constantinois(inne języki) w sierpniu 1955 roku. Drugi rząd: przemówienie Charlesa de Gaulle’a z balkonu gmachu Generalnego Gubernatorstwa z 4 czerwca 1958 roku ze słynnym zdaniem „Je vous ai compris” („Rozumiem was”); francuscy osadnicy z transparentami De Gaulle au pouvoir („De Gaulle do władzy”) na demonstracji w Algierze 13 maja 1958 roku; muzułmańscy weterani zgromadzeni w budynku rządu w Algierze w 1958 roku. Trzeci rząd: powstanie francuskich osadników w styczniu 1960 roku; uczestnicy zamieszek z Front Algérie Française(inne języki) rzucają kamieniami w pojazdy armii francuskiej; żołnierz francuski używa wykrywacza metalu, aby sprawdzić, czy muzułmanki nie przenoszą pod burką pasów szahida. Czwarty rząd: muzułmańscy rebelianci z Frontu Wyzwolenia Narodowego buntują się w europejskiej dzielnicy Algieru 10 grudnia 1960 roku; Gwardia Narodowa używa miotacza gazu łzawiącego do stłumienia zamieszek; zwolennicy Frontu Wyzwolenia Narodowego naprzeciwko francuskich spadochroniarzy podczas protestu 10 grudnia 1960 roku.

Przypisy

edytuj
  1. Kyoichi Tachikawa. The Algerian War: A Model for Counterinsurgency Operations. „International Forum on War History: Proceedings”, 2017. [dostęp 2023-01-18]. (ang.). 
  2. Gregory D. Peterson. The French Experience in Algeria, 1954-1962: Blueprint for U.S. Operations in Iraq. „School Of Advanced Military Studies”, 2003-05-23. [dostęp 2023-01-18]. (ang.). 
  3. Matthew Connelly. A Diplomatic Revolution: Algeria’s Fight for Independence and the Origins of the Post-Cold War Era. „Strategic Insights”. III (2), luty 2004. [dostęp 2023-01-18]. (ang.). 
  4. a b c d e f g h algierska wojna narodowowyzwoleńcza 1954–62, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-06-06].
  5. a b c d e f g Michał Staniul: Francuskie zbrodnie w wojnie o niepodległość Algierii. historia.wp.pl. (pol.).
  6. a b c d e f Karol Kasza: Spirala przemocy – wojna o niepodległość Algierii. polskieradio.pl. (pol.).
  7. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Wojna o niepodległość Algierii. historia.org.pl. (pol.).
  8. Do Rzeczy Historia, nr 11(57)/2017 listopada 2017, s. 46.
  9. National Liberation Front, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-05] (ang.).
  10. Historia zapomnianej masakry. voxeurop.eu. (pol.).
  11. Wojciech Roszkowski Półwiecze. Historia polityczna świata po 1945 roku, wyd. 2005, s. 141.
  12. „Do Rzeczy Historia”, nr 11(57)/2017 listopada 2017, s. 47.

Bibliografia

edytuj