Thesis by Mateusz Marszalkowski
Rozprawa doktorska
Zbiór rękopisów średniowiecznych Biblioteki Diecezjalnej w Pelplinie jest najl... more Rozprawa doktorska
Zbiór rękopisów średniowiecznych Biblioteki Diecezjalnej w Pelplinie jest najliczniejszy w skali instytucji kościelnych oraz piąty pod względem wielkości, biorąc pod uwagę wszystkie polskie księgozbiory. Wśród 273 woluminów, przechowywanych w pelplińskiej książnicy 187 stanowi spuściznę pocysterską. Część ksiąg z dawnej librarii szarych mnichów znajduje się obecnie w licznych bibliotekach krajowych i zagranicznych (Berlin, Kórnik, Linköping, Poznań, Toruń, Warszawa, Wilno, Wrocław). Dotychczas zidentyfikowane (również w ramach tej pracy) kodeksy średniowieczne, wchodzące w skład cysterskiej biblioteki prezentują się w liczbie 202 woluminów. Z całego tego zespołu w klasztornym skryptorium kodeksowym przepisane zostały 34 rękopisy (w tym fragment antyfonarza, stanowiący obecnie wyklejki graduału L 21 oraz dwie składki wszyte do XIII-wiecznego Processionale Cisterciense, a także kopiarz dokumentów i nekrolog – z czego dwa ostatnie, jako pozbawione zdobień, nie zostały jednak poddane badaniom), w ramach czasowych od początku XIV wieku do około 1427 roku. Dla czasów późniejszych nie uchwycono manuskryptów, które można by przebadać w niniejszej rozprawie i które tym samym stanowiłyby świadectwo dalszego rozwoju warsztatu rękopiśmiennego. Identyfikacji rękopisów pelplińskich dokonano na podstawie wpisów własnościowych, kolofonów, zapisów kronikarskich i wreszcie – analiz komparatystycznych dekoracji filigranowych. Należy zaznaczyć, że wcześniejsza literatura przywoływała tylko 15 manuskryptów jako dzieła mnichów znad Wierzycy, a rozpoznania niektórych z nich miały do pewnego stopnia charakter intuicyjny (potwierdzenie identyfikacji czterech z nich nie było możliwe na podstawie kryteriów, przyjętych w ramach niniejszych studiów).
Badania przeprowadzone w ramach dysertacji, objęły rozpoznanie pocysterskiego rozproszonego zbioru (ustalenia proweniencyjne), poprzez zestawienie i weryfikację zastanego stanu wiedzy w zakresie pelplińskiego księgozbioru, jak również tamtejszego skryptorium. Opracowanie podstawy merytorycznej i metodologicznej stało się punktem wyjścia do badań kodykologicznych, historyczno-artystycznych i paleograficznych. Wnioski płynące z powyższych analiz pozwoliły na ustalenia w kontekście organizacji pracy w skryptorium i jego dynamiki na przestrzeni czterech pokoleń (z próbą wskazania liczby zakonników, odpowiedzialnych za prace nad zapisem i dekoracją pergaminowych, jak również papierowych kart).
Najbardziej rozbudowaną część studium stanowi analiza historyczno-artystyczna dekoracji filigranowych. Prace komparatystyczne zdobień kaligraficznych stanowiły rdzeń poszukiwań i w następstwie rozpoznanie grupy rękopisów przepisanych w pelplińskim skryptorium. Rozdział, poświęcony filigranom pokazuje ich rozwój w obrębie jednego warsztatu rękopiśmiennego w ciągu ponad jednego stulecia, przechodzenia rozwiązań kompozycyjnych i formalnych z mistrza na ucznia, a także przypuszczalne dziedziczenie ars illuminandi, analogicznie do ars scribendi czy ars dictandi, w kontekście filiacji klasztorów cysterskich. Wykonane analizy historyczno-artystyczne, kodykologiczne – z uwzględnieniem problematyki warsztatowej – i paleograficzne pozwoliły (poza wskazaniem powyższej grupy 32 rękopisów jako wytworów pelplińskiego skryptorium) na chronologiczne zestawienie manuskryptów.
Skryptorium kodeksowe (niniejsze studium nie objęło swym zakresem żadnych dokumentów) w klasztorze nad Wierzycą zaczęło swoją działalność w pierwszej ćwierci XIV wieku, być może wraz z początkiem stulecia. Niewątpliwie pierwszy datowany kodeks o sygn. 30 (90) został przepisany w 1319 roku. W pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku czynnych było prawdopodobnie dwóch dekoratorów. Obaj czerpali z rozwiązań formalnych, ukształtowanych w macierzystym klasztorze, kreśląc dekoracje swobodnie, cienką kreską. Jeden z nich udekorował wspomnianą księgę z 1319 roku oraz cztery inne kodeksy: sygn. 17 (27), 27 (44), 57 (66) i Ms. theol. lat. fol. 483 ze Staatsbibliothek w Berlinie, które przepisane zostały w sumie przez czterech kopistów. Drugi iluminator, którego działalność w Pelplinie jest wielce prawdopodobna, choć nie w pełni potwierdzona, dekorował rękopisy od początku XIV stulecia. Jego ręka wyrysowała zdobienia w trzech woluminach o sygn. 45 (96), 66 (116) i L 36, których tekst kopiowało co najmniej ośmiu skrybów. Kolejny etap funkcjonowania warsztatu rękopiśmiennego jest uchwytny po połowie XIV wieku. W 1357 roku został przepisany zbiór kazań pod sygn. 50 (78). W trzeciej ćwierci tego stulecia powstało jeszcze najpewniej pięć innych kodeksów: sygn. 3 (4), 20 (47), 51 (95), L 9 i L 21, nad którymi pracowało w sumie przynajmniej pięciu pisarzy i trzech dekoratorów. Najpłodniejszy z całej trójki wprowadził zdobienia na karty pięciu ksiąg, korzystając z repertuaru motywów i kompozycji swoich poprzedników. Iluminator ten kreśli grube kreski, przez co jego kompozycje wydają się ciężkie, nierzadko niezgrabne.
Ostatnia ćwierć XIV wieku to czas działalności jednego dekoratora (i najpewniej skryby) – brata Jana i co najmniej pięciu kopistów. W latach 1375–1400 przyozdobił on osiem rękopisów: sygn. 67 (134), 85 (186), 99 (199), 109 (198), 156 (204), 180 (218), 182 (220) oraz L 13, z których dwa posiadają kolofony: sygn. 85 (186) z datą 1395 i 99 (199) z datą 1400. Graduał L 13 zaś jest identyfikowany z wpisem w Kronice pelplińskiego opactwa, przywołującym powstanie graduału w roku 1375. Zdobienia, kreślone przez brata Jana odznaczają się wielkim indywidualizmem, ze względu na wykorzystane motywy (zwłaszcza pękate pączki), ich wzajemne łączenie oraz zamaszyście prowadzoną kreskę. Filigrany jego autorstwa odznaczają się lekkością, przejrzystością, niemal ażurowością.
Pierwsza ćwierć XV stulecia to najpłodniejszy (przynajmniej podług zachowanego materiału) okres pelplińskiego skryptorium. Przepisanych zostało zapewne 10 rękopisów (dodatkowo jeszcze kopiarz dokumentów i nekrolog): sygn. 5 (1), 8 (5), 14 (17), 15 (10), 16 (16), 22 (11), 23 (19), 98 (206), 181 (219), L 21a, przez minimum sześciu skryptorów, których dekoracje wykreśliło czterech iluminatorów. Dwóch z nich podążyło drogą wytyczoną przez brata Jana, czerpiąc z jego rozwiązań i stylistyki. Nie pozostali oni jednak biernymi odbiorcami, ale rozbudowali repertuar motywów, przekształcając niektóre z nich i kompilując inaczej. Jeden z dekoratorów – wyuczony w innym środowisku lub inspirujący się innymi kompozycjami – kreślił proste kompozycje zbudowane zaledwie z dwóch motywów. Ostatni z czwórki wzorował się na pelplińskich dekoracjach z 1. i 3. ćwierci XIV wieku.
Na marginesie rozważań niniejszej pracy pozostało zagadnienie identyfikacji rękopisów z przedwojennego zasobu biblioteki pelplińskiej. Z zachowanego inwentarza z początku XX wieku wynika, że w książnicy brakuje najpewniej dwudziestu dziewięciu sygnatur. Jedną z nich oznaczony jest kodeks w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie o pelplińskiej sygn. 210 (138), kolejny w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu o pelplińskiej sygn. 209 (137) (choć posiada taką samą sygnaturę, jak inny kodeks w Pelplinie). Natomiast w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu jeden wolumin nie jest już opatrzony obecną sygnaturą pelplińską (posiada jednak starsze oznaczenia), ale można go identyfikować z jedną z sygnatur we wspomnianym inwentarzu: 39 (56).
Niniejsze studium – niewyczerpujące wprawdzie złożonej problematyki skryptorium – wnosi nowe ustalenia, zwłaszcza w kontekście iluminatorstwa i działalności skryptoryjnej na terenie państwa zakonnego. Praca ta, bazująca na analizie dekoracji filigranowych, którą wykorzystano celem rozpoznania wytworów jednego skryptorium, ukazuje też szerokie perspektywy badań w tym zakresie.
PhD thesis
The collection of medieval manuscripts from the Diocesan Library in Pelplin is the mos... more PhD thesis
The collection of medieval manuscripts from the Diocesan Library in Pelplin is the most numerous one among those held by church institutions and the fifth in the general ranking of all Polish library collections. As many as 187 out of 273 volumes held at the Pelplin Diocesan Library are of Cistercian origin. Part of the former Cistercian repository has been dispersed among different archives in Poland and abroad (Berlin, Kórnik, Linköping, Poznań, Toruń, Warszawa, Wilno and Wrocław). 202 medieval manuscripts have already been identified (also in this study) as volumes from the former Cistercian repository. Out of these, 34 codices were copied at the monastic scriptorium in Pelplin sometime between the beginning of the 14th century and ca. 1427 (these include: a fragment of an antiphonary, which now forms the upper and the lower pastedowns of Graduale L 21; two quires sewn into a 13th-century Processionale Cisterciense; a cartulary and a Liber mortuorum – the latter two volumes are not discussed here since they are not decorated). No manuscripts testifying to the later evolution of the scriptorium have been selected as plausible candidates for an analysis in this dissertation. The Pelplin manuscripts have been identified on the basis of provenance notes, colophons, chronicle records and, last but not least, a comparative analysis of pen-flourish motifs. It should be pointed out that only 15 manuscripts have been singled out in previous studies so far as works originating from the Cistercian scriptorium in Pelplin. Moreover, the ascription of some of these volumes was merely impressionistic (four volumes do not meet the criteria adopted in this dissertation and, therefore, their Cistercian provenance cannot be verified).
The aim of this dissertation is to establish the scope of the scattered Cistercian collection by comparing and verifying the state-of-the-art research on the Pelplin Library and the local scriptorium. The methodology adopted here involves codicological, historical-artistic and paleographical aspects. Owing to this multi-dimensional approach, it has been possible to establish certain facts concerning the organization of work within the scriptorium and its dynamics over four generations (furthermore, an attempt has been made to estimate the number of monks responsible for the writing and for the decoration of parchment and paper leaves).
The most important part of the study is the historical-artistic analysis of the pen-flourish. On the basis of a comparative analysis of the pen-flourish it was possible to identify a group of medieval manuscripts written at the Pelplin scriptorium. Accordingly, chapter Pen-flourish at the Pelplin scriptorium – the evolution and authors, outlines the evolution of the decorations in the scriptorium over the span of more than one century. It focuses on such aspects as the transfer of the composition techniques and the formal skills from the master to a disciple, and the continuity of ars illuminandi per analogiam to ars scribendi or ars dictandi, as practiced in Cistercian monasteries. The methodology adopted in this dissertation, in particular, research into the historical-artistic, paleographical and codicological aspects, was not only instrumental in the identification of the above-mentioned 32 Pelplin manuscripts, but it also helped to determine the chronological arrangement of the sources.
The activity of the scriptorium at the Pelplin monastery (documents are outside the scope of this dissertation) was initiated in the 1st quarter of the 14th century, or, perhaps, slightly earlier – at the beginning of the 14th century. The first codex copied there has been dated to 1319 on the basis of a colophon analysis. Presumably, two decorators were active there in the first decades of the 14th century. They both drew the decorations in an informal style, applying a thin line. This style was derived from the formal techniques originally created in the mother house in Doberan. One of the artists decorated the book from 1319, mentioned above, and four other volumes, namely, 17 (27), 27 (44), 57 (66) and Ms. theol. lat. fol. 483 from Staatsbibliothek in Berlin. All of these manuscripts were copied by four scribes. The affiliation of the second artist as a Pelplin-based illuminator is highly plausible but it has not been verified equally convincingly. The latter artist decorated manuscripts from the beginning of the 14th century. He drew pen-flourish motifs in three manuscripts: 45 (96), 66 (116), L 36, which were copied by eight copyists. The next stage of the scriptorium activity can be associated with the second part of the 14th century. This is when Sermones hiemales 50 (78) were copied (1357). Five other manuscripts, namely, 3 (4), 20 (47), 51 (95), L 9 and L 21, were made in the 3rd quarter of the 14th century. The books were copied by at least five scribes and decorated by three illuminators. The most prolific artist of the group painted the pen-flourish in five codices imitating the motifs and compositions introduced by his predecessors. This illuminator drew thick lines, which makes his compositions heavy and often somewhat clumsy.
The last quarter of the 14th century is distinguished by one decorator (and likely also the scribe) – friar John and at least five copyists. Between 1375 and 1400 John decorated eight manuscripts: 67 (134), 85 (186), 99 (199), 109 (198), 156 (204), 180 (218), 182 (220) and L 13. Two of them bear colophons, namely, 85 (186), dated 1395, and 99 (199), dated 1400. As far as Graduale L 13 is concerned, its date has been established on the basis of the year given in the chronicle – 1375 – presumably the time when it was copied in Pelplin. The decorations carried out by friar John are distinctive and bear a number of characteristic features, such as specific motifs (especially the swelled bulbs) and their assembling as well as a characteristic flowing line. His pen-flourish details are distinctively light, clear, almost transparent.
The most fruitful period of the Cistercian scriptorium was the 1st quarter of the 15th century. Ten manuscripts (additionally a cartulary and Liber mortuorum) were copied at the time by at least six copyists and decorated by four illuminators: 5 (1), 8 (5), 14 (17), 15 (10), 16 (16), 22 (11), 23 (19), 98 (206), 181 (219), L 21a. Two of them imitated the solutions and the style of friar John. But they were not merely passive adapters. Rather, they expanded his repertoire of motifs reshaping some of them and merging others in novel ways. One of the decorators – educated elsewhere or, perhaps, inspired by other compositions – drew straight pen-flourish compositions based on two details only. Finally, the last decorator imitated the solutions derived from the Pelplin school in the 1st and 3rd quarter of the 14th century.
The identification of the manuscript sources which formed part of the pre-war Pelplin archives has been only marginally discussed in the dissertation. According to a 20th-century inventory, 29 volumes from this repository are missing. One of the missing sources may possibly be identified with a codex which bears a Pelplin classmark 210 (138) and is now held at the University Library in Warsaw. Another one has been tentatively associated with the Archdiocesan Archive in Poznań. The latter bears classmark 209 (137) (nb. the same classmark appears on one manuscript currently held in the Pelplin library). Yet another volume bearing a former Pelplin classmark (but not the contemporary one), namely 39 (56), can be found in the National Ossoliński Institute Library in Wrocław.
To conclude, this dissertation provides some answers to the questions regarding the art of illumination and other scribal activities in the Teutonic Order. The analysis presented here focuses on the pen-flourish decorations characteristic for one scriptorium but the adopted methodology paves the way for an extensive analysis in related areas.
Praca magisterska
Jest ona próbą dokonania analizy zabytkoznawczej, prześledzenia proweniencji i ... more Praca magisterska
Jest ona próbą dokonania analizy zabytkoznawczej, prześledzenia proweniencji i określenia czasu powstania rękopisu „Statutów zakonu krzyżackiego”, znajdującego się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu pod sygnaturą Rps 5/I. Jest to najstarszy zachowany egzemplarz najważniejszej księgi zakonu w wersji francuskojęzycznej oraz jeden z niewielu odpisów „Statutów”, zachowanych z terenów państwa zakonnego. W dotychczasowej literaturze kodeks ten traktowano przede wszystkim jako ważne źródło historyczne w kontekście dziejów zakonu krzyżackiego. Nie wzbudził on większego zainteresowania historii sztuki, choć cechy jego dekoracji pozwalają upatrywać w nim cennego zabytku średniowiecznego rękopiśmiennictwa oraz iluminatorstwa.
Praca została podzielona na rozdziały, które w jej początkowej części dotyczą kwestii ogólnych: stanu badań, treści księgi „Statutów”, opisu kodykologicznego i paleograficznego (I-IV), zaś w dalszej są stricte związane z Rps 5/I oraz analizą jego dekoracji (V-VIII). Autor zrekonstruował w niej prawdopodobny proces powstawania manuskryptu, posiłkując się własnymi obserwacjami oraz wybranymi publikacjami (V). Kolejny rozdział (VI) został podzielony na siedem części. W pierwszej zarysowano rozwój historyczno-stylistyczny dekoracji filigranowych na podstawie artykułu Patricii Stirnemann, która scharakteryzowała rozkwit tego typu zdobień w Paryżu w latach 1140-1314. W drugim podrozdziale, wykorzystując metodę opracowaną przez Sonię Scott-Fleming, starano się zwrócić uwagę na poszczególne komponenty wypustek marginalnych i dekoracji inicjałów, charakterystycznych dla iluminatorstwa XIII wieku. W następnym ustępie skupiono się natomiast na szczegółowej analizie formalnej dekoracji rękopisu toruńskiego. Dwa kolejne podrozdziały stanowi analiza porównawcza z innymi przykładami zdobień marginalnych, która ma za zadanie uchwycenie ram historycznych dla poszczególnych elementów zdobień filigranowych. Następną część poświęcono skryptoriom na terenie państwa zakonnego, zestawiając przykłady ksiąg, wykonanych w krzyżackich warsztatach. Kolejny ustęp (VII) traktuje o koncepcji zdobniczej masek zoomorficznych i antropomorficznych. W ostatniej zaś części (VIII) niniejszej rozprawy spróbowano bardziej szczegółowo powiązać toruński egzemplarz „Statutów” z postacią Karola z Trewiru. Uwzględniając dotychczasowe ustalenia historyków, skupiono się na wytwórczości lotaryńskich skryptoriów, zlokalizowanych w Metz. Wykazanie prawdopodobnej „wędrówki” Rps 5/I na ziemie państwa zakonnego łączy się nierozerwalnie z wielkim mistrzem z Trewiru, którego krótką biografię zarysowano, kończąc rozważania o toruńskich „Statutach”.
Prawdopodobnymi twórcami Rps5/I byli czterej skrybowie. Pisarz części niemieckiej – nieco starszy, piszący w tradycji XIII-wiecznej, wykazał gdzieniegdzie cechy typowe dla pisma z XIV stulecia. Kopista partii francuskiej natomiast, należący raczej do młodszego pokolenia, czerpał już z tendencji XIV-wiecznych, sporadycznie wstawiając elementy, antycypujące swą formą styl pisarski XV stulecia. Dwóch kolejnych skrybów zapisało łacińskie modlitwy. Dekorację wykonała najpewniej osoba, znająca język francuski, ale niebędąca chyba skrybą tego rękopisu. Możemy przypuszczać – zważając na aspekty językoznawcze – że kodeks 5/I jest dziełem warsztatów lotaryńskich, być może zlokalizowanych w Metz, choć opcji „przybysza”, proponowanej niegdyś przez Karłowską-Kamzową, definitywnie nie można wykluczyć. Wzornik filigranu, z którym stykamy się w Statutach, osadzony jest w tradycji francuskiej 3 ćwierci XIII wieku. Uwzględniając rys pisma, uzasadnionym zdaje się uznać kodeks toruński za wytwór 1 ćwierci XIV stulecia. W tym miejscu należy zaznaczyć, iż autor filigranu był prawdopodobnie w dość podeszłym wieku, stąd stosował nieco przestarzałe formy dekoracji.
Papers by Mateusz Marszalkowski
Studia i materiały z dziedzictwa kulturowego Torunia i regionu. Tom 2, 2018
Acta Universitatis Nicolai Copernici Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, 2016
Stare i nowe dziedzictwo Torunia, Bydgoszczy i regionu, red. Juliusz Raczkowski, Monika Jakubek-Raczkowska t. 2, (Studia i Materiały z Dziedzictwa Kulturowego Torunia i Regionu, t. 3), Toruń, 2020
Manuscript with signature 12/II preserved in the University Library in Toruń since 1946 is part o... more Manuscript with signature 12/II preserved in the University Library in Toruń since 1946 is part of Toruń’s heritage. First of all, however, it is part of the legacy of the mon- asteries resolved in the former Pomerania region. Codex, written in the end of the first quart of 13th century, has an ownership signature: Liber Sancte Mariae in Polplin (fol. 2r) and another: Jacobus Coloniensis prior (fol. 1v). This article presents and characteriz- es the penwork decorations of this manuscript, which are not strictly Gothic yet. Most pen-flourish decorations display features of early stage of the development. Due to the time the manuscript was written we could join the one with group of the manuscripts from original endowment. However at the Diocesan Library in Pelplin there is one manuscript from 15th century, with ownership signature [...]ris Jacobi Coloniensis pri- oris in pelpl[...] (on upper pastedown). Both of the ownership signatures with Jacobus Coloniensis was written in script from 15th century. Unfortunately we do not know who Jacobus Coloniensis was, except of his role of prior, which we know only from the two manuscripts. In other documents or manuscripts, even in Liber mortuorum, Jacobus Coloniensis does not appear.
In principio. Mit początku w kulturze średniowiecznej Europy. Tom dedykowany pamięci prof. Jacka Wiesiołowskiego. Materiały XXXVII Seminarium Mediewistycznego im. Alicji Karłowskiej-Kamzowej, red. Jacek Kowalski, Witold Miedziak, Poznań, 2020
Pelplińscy cystersi przybyli na Pomorze w 1258 roku z Doberanu, zabierając ze sobą tzw. pierwotne... more Pelplińscy cystersi przybyli na Pomorze w 1258 roku z Doberanu, zabierając ze sobą tzw. pierwotne uposażenie, w którego skład wchodziły także iluminowane księgi. Potwierdzonych źródłowo jest pięć kodeksów. Siedem kolejnych uznaje się również za rękopisy z „pierwszego importu”. W Bibliotece Diecezjalnej w Pelplinie przechowywanych jest około dwustu woluminów z dawnej librarii cystersów, z czego co najmniej 70 procent stanowią księgi importowane. W moim wystąpieniu przybliżę wybrane manuskrypty z fondu uposażeniowego oraz te, które są z nim łączone. Ponadto wskażę inne z przełomu XII i XIII stulecia oraz XIII-wieczne kodeksy, pochodzące z terenów zachodnioeuropejskich. Scharakteryzuję ich dekoracje filigranowe, które przysłużą się do weryfikacji panujących w dotychczasowej literaturze, zwłaszcza hisotrycznej, opinii na temat ich czasu oraz miejsca powstania. Owe wymienione manuskrypty były zaczątkiem bogato wyposażonej biblioteki szarych mnichów, z której obecnie pozostała jedynie pewna część.
Zisterzienserwege. Die Wege zu den Klosterstätten des südlichen Ostseeraums (Convent. Beiträge zur Geschichte des Klosterwesens in Mecklenburg und Vorpommern, Bd 8), 2020
STARE I NOWE DZIEDZICTWO TORUNIA, BYDGOSZCZY I REGIONU. STUDIA I MATERIAŁY Z DZIEDZICTWA KULTUROWEGO TORUNIA I REGIONU, t. 2, Toruń, 2018
Codex 27/II preserved in the Univeristy Library in Toruń, was adorned with distinct
penwork deco... more Codex 27/II preserved in the Univeristy Library in Toruń, was adorned with distinct
penwork decoration. It is a manuscript 18 x 24 cm in size, composed of 38 parchment
leaves, which contain the Epistulaad Alexandrum of Pseudo-Aristotle (fol. Ir-1r),
the sentence of Henry, the provost of Mielno, sub-delegate Meinhard, the custodian of
Visegrad, and judge sent by the Apostolic See to oversee the court case concerning the
parish of Sasmuk in Prague in 2.12.1328 (fol. Ir, 3v), the De Nilo by Pseudo-Aristotle, (fol.
1v-2v), a dictionary of human characteristics (fol. 2v-3v), and on folia 4r–38v, the Summa
iuris canonici by Bernardus Parmensis de Bottone. The binding of this volume was
made of wooden boards covered with leather which was dyed in a pattern of red and
black diamonds. It is one of the more interesting examples of bindings in the collection
of the University Library in Toruń.
The Summa Bernhardi contains 126 blue or red initials (incipit initial on fol. 4r
– bicolored), with a modest calligraphic decoration of the opposite colour. Lettres d’attente can be found on the margins. Pen-flourished decoration of a palmette type dominates both in the bowls and the counters of the letters. However other types of flourishing, for example bulb, fibril, double contour lines, stamen decorations, grapes, floral patterns, caterpillars, and the ear infillings are also present; there are also individual
instances of a mace and a tracery motif. The pen flourishing surrounds initials have
been drawn parallel to the writing columns; they ‘go out’ into the top and bottom margins
only from time to time. In most cases they are not particularly complex. The precision
of the decorations as well as the fitting and modest choice of forms are evidence
to the high level of skill of the illuminator and his aesthetic sense. The calligraphic
masks (eight cases) and two full-bodied zoomorphic representations deserve particular
attention. These have been rendered with great skill, with sophistication and attention
to detail, and resembling real-life inspirations, bearing similarity to dogs and birds.
Analysis of the penwork decorations helps narrow-down the dating of the volume to the
third quarter of the 13th century, but it does not help identify where the codex was compiled. This article aims to emphasize the need for further research in the area of calligraphic decorations.
Die Ausstattung des Doberaner Munster. Kunst im Kontext, hg. Gerhard Weilandt, Kaja von Cossart, Petersberg, 2018
The Diocesan library in Pelplin contains several manuscripts which originate from its mother mona... more The Diocesan library in Pelplin contains several manuscripts which originate from its mother monastery in Doberan. They probably came here with the first monks from Doberan to the newly founded monastery in Pogódki (1258) which moved to Pelplin a few years later (1276). The stock consists of six manuscripts with a definite possession note of Doberan Monastery and seven further handwritings which are classified by research work as originating from Doberan. The article presents the manuscripts and the current state of research.
Claritas et consonantia. Funkcje, formy i znaczenia w sztuce średniowiecza. Księga poświęcona pamięci prof. Kingi Szczepkowskiej-Naliwajek w dziesiątą rocznicę śmierci, red. Monika Jakubek-Raczkowska, Juliusz Raczkowski, Toruń–Warszawa, 2017
So far, studies of Pelplin's manuscripts have focused exclusively on selected, most prominent vol... more So far, studies of Pelplin's manuscripts have focused exclusively on selected, most prominent volumes with signatures 23 (19), 43 (79), L 13. Some scholars have attempted to attribute to Pelplin's Cistercian scriptorium also manuscripts 2 (3), 3 (4), 5 (1), 8 (5), 28 (20), 30 (90), 50 (78), 85 (186), L 21, though their analysis tend to omit calligraphic decorations (M. Nierzwicka being a notable exception). The analysis of penwork, however, is an invaluable tool for identifying the provenance and dating of manuscripts.
The collection of volumes in Pelplin currently includes two manuscripts with confirmed origin and creation date: "Summa Confessorum" 30 (90) and Gradual L 13. The first one has a colophon while the latter was subject of extensive provenance studies. Both were written in Pelplin: "Summa" in 1319 and the Gradual in the 2nd half 14th C. Comparative studies of other codices indicate that they too were most likely made by local monks. Decoration of manuscript 57 (66) and 27 (44) are nearly identical with those adoring pages of manuscript 30 (90). Though executed with less skill, the penwork of a group of writings marked with signature 17 (27) and dating probably to before 1319, are also similar to those in the "Summa". Nicholas of Lyra's "Commentaries" [sygn. 5 (1)] were made later which is indicated by both their content and its decorations which appropriate elements from manuscripts 30 (90) and, at the same time, serve as source of inspiration for Gradual L 13. The latter volume's decorations are also linked with the characteristic motif of swelling bulbs drawn in the manuscript 67 (134). The decoration of the initial incipit from manuscript 67 (134) was copied with almost no alternation in Nicholas of Lyra's "Commentaries" which, according to their colophon, were written in 1416 and are marked with signature 22 (11). It seems likely, that the distinct form of penwrok from the 'circle' of "Summa Confessorum", developed earlier. This process can be seen in volumes with signature 3 (4), 66 (116) and the Antiphonary L 9. Finally it can also be added that decorations in manuscript 20 (47) are analogous to some of those in L 9. It is very likely that the Antiphonary L 9 is either one of Pelplin's scriptorium earliest work or that it was used by local monks as a model for their works.
This is full version of papers below (the same title), but unpublished.
Acta Universitatis Nicolai Copernici, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, 46 (2015), 2015
Look the paper above for reading full version of the text.
The manuscript of the Statutes of the ... more Look the paper above for reading full version of the text.
The manuscript of the Statutes of the Teutonic Knights preserved in the University Library in Torun (Rps 5/I) is the oldest copy in French of the most important book of the Order and the one of the few copies preserved in the former State of Teutonic Knights. The codex is not only an important source to the history of the Teutonic Knights but first of all it is a precious artwork of medieval codicology and illumination. Richness of initials decorations (246), J-borders decorative and number of fantastic calligraphic masks (100), use of gold – this value determine traits of luxury and extraordinary value of this book. This small manuscript (15,5 x 11,5 cm) was written on one hundred parchments cards on both sides. The codex contains besides of French version of Statutes, also the German redaction and Latin prayers: Sequentiae sancti evangelii secundum Lucam et Ioannem (47r–48r), addition to Speculum artis bene moriendi (48v–49r), Orationes super morientem – prayers related with artis moriendi (49r–50v). In the current literature the codex functioned as an object created in middle of fourteenth-century in French circle, the most probably in south of Lorraine or north of Franche-Comté, either in situ – in the former State of Teutonic Knights. The analysis of historical and stylistic progress of pen-flourish and the comparative analysis could define that the pattern of decoration from Statutes is placed in French tradition from 3 quarter of the thirteenth-century. The additional analysis of paleography define that the form of writing has thirteenth- and fourteenth-century features and appears that Rps 5/I is a product from 1 quarter of the fourteenth-century. Furthermore, we need to maintain the hypothesis linking the book the grand master Karl von Trier who might had been the commissioner of the manuscript. The manuscript might have been imported from France, but the pointing out of the detailed place of its origin demands further and in depth research on the manuscript legacy of the Teutonic Order.
Talks by Mateusz Marszalkowski
About one hundred and fifty medieval manuscripts are conserved in Diocesan Library in Pelplin. Ma... more About one hundred and fifty medieval manuscripts are conserved in Diocesan Library in Pelplin. Many of them has pen flourishing decorating whose I research in my dissertation. I would like to show manuscripts which have been created in Pelplin’s scriptorium and separate them from these which have been written in different places of Western Europe. For this I must analyze every component of pen flourishing, style and form. The main task is to find the elements which could be classified as typical and individual only for Pelplin’s scriptorium. Next to some 13th-centrury codices, imported from main abbaye in Doberan in the time of Pelplin’s foundation, in Diocesan Library there is one (sygn. 30 (90)) very important early manuscript preserved, dated back to first decades of 14th century (with the sentence Explicit tabula Summe Confessorumcompleta in Polplin anno Domini MCCCXIX). Its decorating is very “western”, while the other codices supposed to be the local works of next decades, present much lower artistic quality. It’s one of the provenance problems, which are to be analyzed and decided in my dissertation. Furthermore I want to pay attention to the state of preservation of manuscripts, which are conserved not in good condition.
Drafts by Mateusz Marszalkowski
Katalog powstał w ramach projektu przedłożonego na konkurs o stypendium z budżetu Ministra Kultur... more Katalog powstał w ramach projektu przedłożonego na konkurs o stypendium z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na rok 2015. Celem przedsięwzięcia była kwerenda i opracowanie średniowiecznych zbiorów rękopiśmiennych z Biblioteki Diecezjalnej w Pelplinie, pochodzących z końca XIII i pierwszej połowy XIV wieku. Obecnie w Bibliotece przechowywane są 263 manuskrypty z czasów średniowiecza (stan na listopad 2015r.). Kilka z nich poddawanych jest aktualnie pracom konserwatorskim, część zaginęła. Kwerenda pozwoliła potwierdzić, że zdobienia posiada grupa 70 kodeksów. Po przeprowadzonej inwentaryzacji, do dalszych analiz wybranych zostało 27 iluminowanych manuskryptów. Nie wszystkie one pochodzą z cysterskiej librarii, niektóre zasilały w przeszłości księgozbiory innych klasztorów.
Uploads
Thesis by Mateusz Marszalkowski
Zbiór rękopisów średniowiecznych Biblioteki Diecezjalnej w Pelplinie jest najliczniejszy w skali instytucji kościelnych oraz piąty pod względem wielkości, biorąc pod uwagę wszystkie polskie księgozbiory. Wśród 273 woluminów, przechowywanych w pelplińskiej książnicy 187 stanowi spuściznę pocysterską. Część ksiąg z dawnej librarii szarych mnichów znajduje się obecnie w licznych bibliotekach krajowych i zagranicznych (Berlin, Kórnik, Linköping, Poznań, Toruń, Warszawa, Wilno, Wrocław). Dotychczas zidentyfikowane (również w ramach tej pracy) kodeksy średniowieczne, wchodzące w skład cysterskiej biblioteki prezentują się w liczbie 202 woluminów. Z całego tego zespołu w klasztornym skryptorium kodeksowym przepisane zostały 34 rękopisy (w tym fragment antyfonarza, stanowiący obecnie wyklejki graduału L 21 oraz dwie składki wszyte do XIII-wiecznego Processionale Cisterciense, a także kopiarz dokumentów i nekrolog – z czego dwa ostatnie, jako pozbawione zdobień, nie zostały jednak poddane badaniom), w ramach czasowych od początku XIV wieku do około 1427 roku. Dla czasów późniejszych nie uchwycono manuskryptów, które można by przebadać w niniejszej rozprawie i które tym samym stanowiłyby świadectwo dalszego rozwoju warsztatu rękopiśmiennego. Identyfikacji rękopisów pelplińskich dokonano na podstawie wpisów własnościowych, kolofonów, zapisów kronikarskich i wreszcie – analiz komparatystycznych dekoracji filigranowych. Należy zaznaczyć, że wcześniejsza literatura przywoływała tylko 15 manuskryptów jako dzieła mnichów znad Wierzycy, a rozpoznania niektórych z nich miały do pewnego stopnia charakter intuicyjny (potwierdzenie identyfikacji czterech z nich nie było możliwe na podstawie kryteriów, przyjętych w ramach niniejszych studiów).
Badania przeprowadzone w ramach dysertacji, objęły rozpoznanie pocysterskiego rozproszonego zbioru (ustalenia proweniencyjne), poprzez zestawienie i weryfikację zastanego stanu wiedzy w zakresie pelplińskiego księgozbioru, jak również tamtejszego skryptorium. Opracowanie podstawy merytorycznej i metodologicznej stało się punktem wyjścia do badań kodykologicznych, historyczno-artystycznych i paleograficznych. Wnioski płynące z powyższych analiz pozwoliły na ustalenia w kontekście organizacji pracy w skryptorium i jego dynamiki na przestrzeni czterech pokoleń (z próbą wskazania liczby zakonników, odpowiedzialnych za prace nad zapisem i dekoracją pergaminowych, jak również papierowych kart).
Najbardziej rozbudowaną część studium stanowi analiza historyczno-artystyczna dekoracji filigranowych. Prace komparatystyczne zdobień kaligraficznych stanowiły rdzeń poszukiwań i w następstwie rozpoznanie grupy rękopisów przepisanych w pelplińskim skryptorium. Rozdział, poświęcony filigranom pokazuje ich rozwój w obrębie jednego warsztatu rękopiśmiennego w ciągu ponad jednego stulecia, przechodzenia rozwiązań kompozycyjnych i formalnych z mistrza na ucznia, a także przypuszczalne dziedziczenie ars illuminandi, analogicznie do ars scribendi czy ars dictandi, w kontekście filiacji klasztorów cysterskich. Wykonane analizy historyczno-artystyczne, kodykologiczne – z uwzględnieniem problematyki warsztatowej – i paleograficzne pozwoliły (poza wskazaniem powyższej grupy 32 rękopisów jako wytworów pelplińskiego skryptorium) na chronologiczne zestawienie manuskryptów.
Skryptorium kodeksowe (niniejsze studium nie objęło swym zakresem żadnych dokumentów) w klasztorze nad Wierzycą zaczęło swoją działalność w pierwszej ćwierci XIV wieku, być może wraz z początkiem stulecia. Niewątpliwie pierwszy datowany kodeks o sygn. 30 (90) został przepisany w 1319 roku. W pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku czynnych było prawdopodobnie dwóch dekoratorów. Obaj czerpali z rozwiązań formalnych, ukształtowanych w macierzystym klasztorze, kreśląc dekoracje swobodnie, cienką kreską. Jeden z nich udekorował wspomnianą księgę z 1319 roku oraz cztery inne kodeksy: sygn. 17 (27), 27 (44), 57 (66) i Ms. theol. lat. fol. 483 ze Staatsbibliothek w Berlinie, które przepisane zostały w sumie przez czterech kopistów. Drugi iluminator, którego działalność w Pelplinie jest wielce prawdopodobna, choć nie w pełni potwierdzona, dekorował rękopisy od początku XIV stulecia. Jego ręka wyrysowała zdobienia w trzech woluminach o sygn. 45 (96), 66 (116) i L 36, których tekst kopiowało co najmniej ośmiu skrybów. Kolejny etap funkcjonowania warsztatu rękopiśmiennego jest uchwytny po połowie XIV wieku. W 1357 roku został przepisany zbiór kazań pod sygn. 50 (78). W trzeciej ćwierci tego stulecia powstało jeszcze najpewniej pięć innych kodeksów: sygn. 3 (4), 20 (47), 51 (95), L 9 i L 21, nad którymi pracowało w sumie przynajmniej pięciu pisarzy i trzech dekoratorów. Najpłodniejszy z całej trójki wprowadził zdobienia na karty pięciu ksiąg, korzystając z repertuaru motywów i kompozycji swoich poprzedników. Iluminator ten kreśli grube kreski, przez co jego kompozycje wydają się ciężkie, nierzadko niezgrabne.
Ostatnia ćwierć XIV wieku to czas działalności jednego dekoratora (i najpewniej skryby) – brata Jana i co najmniej pięciu kopistów. W latach 1375–1400 przyozdobił on osiem rękopisów: sygn. 67 (134), 85 (186), 99 (199), 109 (198), 156 (204), 180 (218), 182 (220) oraz L 13, z których dwa posiadają kolofony: sygn. 85 (186) z datą 1395 i 99 (199) z datą 1400. Graduał L 13 zaś jest identyfikowany z wpisem w Kronice pelplińskiego opactwa, przywołującym powstanie graduału w roku 1375. Zdobienia, kreślone przez brata Jana odznaczają się wielkim indywidualizmem, ze względu na wykorzystane motywy (zwłaszcza pękate pączki), ich wzajemne łączenie oraz zamaszyście prowadzoną kreskę. Filigrany jego autorstwa odznaczają się lekkością, przejrzystością, niemal ażurowością.
Pierwsza ćwierć XV stulecia to najpłodniejszy (przynajmniej podług zachowanego materiału) okres pelplińskiego skryptorium. Przepisanych zostało zapewne 10 rękopisów (dodatkowo jeszcze kopiarz dokumentów i nekrolog): sygn. 5 (1), 8 (5), 14 (17), 15 (10), 16 (16), 22 (11), 23 (19), 98 (206), 181 (219), L 21a, przez minimum sześciu skryptorów, których dekoracje wykreśliło czterech iluminatorów. Dwóch z nich podążyło drogą wytyczoną przez brata Jana, czerpiąc z jego rozwiązań i stylistyki. Nie pozostali oni jednak biernymi odbiorcami, ale rozbudowali repertuar motywów, przekształcając niektóre z nich i kompilując inaczej. Jeden z dekoratorów – wyuczony w innym środowisku lub inspirujący się innymi kompozycjami – kreślił proste kompozycje zbudowane zaledwie z dwóch motywów. Ostatni z czwórki wzorował się na pelplińskich dekoracjach z 1. i 3. ćwierci XIV wieku.
Na marginesie rozważań niniejszej pracy pozostało zagadnienie identyfikacji rękopisów z przedwojennego zasobu biblioteki pelplińskiej. Z zachowanego inwentarza z początku XX wieku wynika, że w książnicy brakuje najpewniej dwudziestu dziewięciu sygnatur. Jedną z nich oznaczony jest kodeks w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie o pelplińskiej sygn. 210 (138), kolejny w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu o pelplińskiej sygn. 209 (137) (choć posiada taką samą sygnaturę, jak inny kodeks w Pelplinie). Natomiast w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu jeden wolumin nie jest już opatrzony obecną sygnaturą pelplińską (posiada jednak starsze oznaczenia), ale można go identyfikować z jedną z sygnatur we wspomnianym inwentarzu: 39 (56).
Niniejsze studium – niewyczerpujące wprawdzie złożonej problematyki skryptorium – wnosi nowe ustalenia, zwłaszcza w kontekście iluminatorstwa i działalności skryptoryjnej na terenie państwa zakonnego. Praca ta, bazująca na analizie dekoracji filigranowych, którą wykorzystano celem rozpoznania wytworów jednego skryptorium, ukazuje też szerokie perspektywy badań w tym zakresie.
The collection of medieval manuscripts from the Diocesan Library in Pelplin is the most numerous one among those held by church institutions and the fifth in the general ranking of all Polish library collections. As many as 187 out of 273 volumes held at the Pelplin Diocesan Library are of Cistercian origin. Part of the former Cistercian repository has been dispersed among different archives in Poland and abroad (Berlin, Kórnik, Linköping, Poznań, Toruń, Warszawa, Wilno and Wrocław). 202 medieval manuscripts have already been identified (also in this study) as volumes from the former Cistercian repository. Out of these, 34 codices were copied at the monastic scriptorium in Pelplin sometime between the beginning of the 14th century and ca. 1427 (these include: a fragment of an antiphonary, which now forms the upper and the lower pastedowns of Graduale L 21; two quires sewn into a 13th-century Processionale Cisterciense; a cartulary and a Liber mortuorum – the latter two volumes are not discussed here since they are not decorated). No manuscripts testifying to the later evolution of the scriptorium have been selected as plausible candidates for an analysis in this dissertation. The Pelplin manuscripts have been identified on the basis of provenance notes, colophons, chronicle records and, last but not least, a comparative analysis of pen-flourish motifs. It should be pointed out that only 15 manuscripts have been singled out in previous studies so far as works originating from the Cistercian scriptorium in Pelplin. Moreover, the ascription of some of these volumes was merely impressionistic (four volumes do not meet the criteria adopted in this dissertation and, therefore, their Cistercian provenance cannot be verified).
The aim of this dissertation is to establish the scope of the scattered Cistercian collection by comparing and verifying the state-of-the-art research on the Pelplin Library and the local scriptorium. The methodology adopted here involves codicological, historical-artistic and paleographical aspects. Owing to this multi-dimensional approach, it has been possible to establish certain facts concerning the organization of work within the scriptorium and its dynamics over four generations (furthermore, an attempt has been made to estimate the number of monks responsible for the writing and for the decoration of parchment and paper leaves).
The most important part of the study is the historical-artistic analysis of the pen-flourish. On the basis of a comparative analysis of the pen-flourish it was possible to identify a group of medieval manuscripts written at the Pelplin scriptorium. Accordingly, chapter Pen-flourish at the Pelplin scriptorium – the evolution and authors, outlines the evolution of the decorations in the scriptorium over the span of more than one century. It focuses on such aspects as the transfer of the composition techniques and the formal skills from the master to a disciple, and the continuity of ars illuminandi per analogiam to ars scribendi or ars dictandi, as practiced in Cistercian monasteries. The methodology adopted in this dissertation, in particular, research into the historical-artistic, paleographical and codicological aspects, was not only instrumental in the identification of the above-mentioned 32 Pelplin manuscripts, but it also helped to determine the chronological arrangement of the sources.
The activity of the scriptorium at the Pelplin monastery (documents are outside the scope of this dissertation) was initiated in the 1st quarter of the 14th century, or, perhaps, slightly earlier – at the beginning of the 14th century. The first codex copied there has been dated to 1319 on the basis of a colophon analysis. Presumably, two decorators were active there in the first decades of the 14th century. They both drew the decorations in an informal style, applying a thin line. This style was derived from the formal techniques originally created in the mother house in Doberan. One of the artists decorated the book from 1319, mentioned above, and four other volumes, namely, 17 (27), 27 (44), 57 (66) and Ms. theol. lat. fol. 483 from Staatsbibliothek in Berlin. All of these manuscripts were copied by four scribes. The affiliation of the second artist as a Pelplin-based illuminator is highly plausible but it has not been verified equally convincingly. The latter artist decorated manuscripts from the beginning of the 14th century. He drew pen-flourish motifs in three manuscripts: 45 (96), 66 (116), L 36, which were copied by eight copyists. The next stage of the scriptorium activity can be associated with the second part of the 14th century. This is when Sermones hiemales 50 (78) were copied (1357). Five other manuscripts, namely, 3 (4), 20 (47), 51 (95), L 9 and L 21, were made in the 3rd quarter of the 14th century. The books were copied by at least five scribes and decorated by three illuminators. The most prolific artist of the group painted the pen-flourish in five codices imitating the motifs and compositions introduced by his predecessors. This illuminator drew thick lines, which makes his compositions heavy and often somewhat clumsy.
The last quarter of the 14th century is distinguished by one decorator (and likely also the scribe) – friar John and at least five copyists. Between 1375 and 1400 John decorated eight manuscripts: 67 (134), 85 (186), 99 (199), 109 (198), 156 (204), 180 (218), 182 (220) and L 13. Two of them bear colophons, namely, 85 (186), dated 1395, and 99 (199), dated 1400. As far as Graduale L 13 is concerned, its date has been established on the basis of the year given in the chronicle – 1375 – presumably the time when it was copied in Pelplin. The decorations carried out by friar John are distinctive and bear a number of characteristic features, such as specific motifs (especially the swelled bulbs) and their assembling as well as a characteristic flowing line. His pen-flourish details are distinctively light, clear, almost transparent.
The most fruitful period of the Cistercian scriptorium was the 1st quarter of the 15th century. Ten manuscripts (additionally a cartulary and Liber mortuorum) were copied at the time by at least six copyists and decorated by four illuminators: 5 (1), 8 (5), 14 (17), 15 (10), 16 (16), 22 (11), 23 (19), 98 (206), 181 (219), L 21a. Two of them imitated the solutions and the style of friar John. But they were not merely passive adapters. Rather, they expanded his repertoire of motifs reshaping some of them and merging others in novel ways. One of the decorators – educated elsewhere or, perhaps, inspired by other compositions – drew straight pen-flourish compositions based on two details only. Finally, the last decorator imitated the solutions derived from the Pelplin school in the 1st and 3rd quarter of the 14th century.
The identification of the manuscript sources which formed part of the pre-war Pelplin archives has been only marginally discussed in the dissertation. According to a 20th-century inventory, 29 volumes from this repository are missing. One of the missing sources may possibly be identified with a codex which bears a Pelplin classmark 210 (138) and is now held at the University Library in Warsaw. Another one has been tentatively associated with the Archdiocesan Archive in Poznań. The latter bears classmark 209 (137) (nb. the same classmark appears on one manuscript currently held in the Pelplin library). Yet another volume bearing a former Pelplin classmark (but not the contemporary one), namely 39 (56), can be found in the National Ossoliński Institute Library in Wrocław.
To conclude, this dissertation provides some answers to the questions regarding the art of illumination and other scribal activities in the Teutonic Order. The analysis presented here focuses on the pen-flourish decorations characteristic for one scriptorium but the adopted methodology paves the way for an extensive analysis in related areas.
Jest ona próbą dokonania analizy zabytkoznawczej, prześledzenia proweniencji i określenia czasu powstania rękopisu „Statutów zakonu krzyżackiego”, znajdującego się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu pod sygnaturą Rps 5/I. Jest to najstarszy zachowany egzemplarz najważniejszej księgi zakonu w wersji francuskojęzycznej oraz jeden z niewielu odpisów „Statutów”, zachowanych z terenów państwa zakonnego. W dotychczasowej literaturze kodeks ten traktowano przede wszystkim jako ważne źródło historyczne w kontekście dziejów zakonu krzyżackiego. Nie wzbudził on większego zainteresowania historii sztuki, choć cechy jego dekoracji pozwalają upatrywać w nim cennego zabytku średniowiecznego rękopiśmiennictwa oraz iluminatorstwa.
Praca została podzielona na rozdziały, które w jej początkowej części dotyczą kwestii ogólnych: stanu badań, treści księgi „Statutów”, opisu kodykologicznego i paleograficznego (I-IV), zaś w dalszej są stricte związane z Rps 5/I oraz analizą jego dekoracji (V-VIII). Autor zrekonstruował w niej prawdopodobny proces powstawania manuskryptu, posiłkując się własnymi obserwacjami oraz wybranymi publikacjami (V). Kolejny rozdział (VI) został podzielony na siedem części. W pierwszej zarysowano rozwój historyczno-stylistyczny dekoracji filigranowych na podstawie artykułu Patricii Stirnemann, która scharakteryzowała rozkwit tego typu zdobień w Paryżu w latach 1140-1314. W drugim podrozdziale, wykorzystując metodę opracowaną przez Sonię Scott-Fleming, starano się zwrócić uwagę na poszczególne komponenty wypustek marginalnych i dekoracji inicjałów, charakterystycznych dla iluminatorstwa XIII wieku. W następnym ustępie skupiono się natomiast na szczegółowej analizie formalnej dekoracji rękopisu toruńskiego. Dwa kolejne podrozdziały stanowi analiza porównawcza z innymi przykładami zdobień marginalnych, która ma za zadanie uchwycenie ram historycznych dla poszczególnych elementów zdobień filigranowych. Następną część poświęcono skryptoriom na terenie państwa zakonnego, zestawiając przykłady ksiąg, wykonanych w krzyżackich warsztatach. Kolejny ustęp (VII) traktuje o koncepcji zdobniczej masek zoomorficznych i antropomorficznych. W ostatniej zaś części (VIII) niniejszej rozprawy spróbowano bardziej szczegółowo powiązać toruński egzemplarz „Statutów” z postacią Karola z Trewiru. Uwzględniając dotychczasowe ustalenia historyków, skupiono się na wytwórczości lotaryńskich skryptoriów, zlokalizowanych w Metz. Wykazanie prawdopodobnej „wędrówki” Rps 5/I na ziemie państwa zakonnego łączy się nierozerwalnie z wielkim mistrzem z Trewiru, którego krótką biografię zarysowano, kończąc rozważania o toruńskich „Statutach”.
Prawdopodobnymi twórcami Rps5/I byli czterej skrybowie. Pisarz części niemieckiej – nieco starszy, piszący w tradycji XIII-wiecznej, wykazał gdzieniegdzie cechy typowe dla pisma z XIV stulecia. Kopista partii francuskiej natomiast, należący raczej do młodszego pokolenia, czerpał już z tendencji XIV-wiecznych, sporadycznie wstawiając elementy, antycypujące swą formą styl pisarski XV stulecia. Dwóch kolejnych skrybów zapisało łacińskie modlitwy. Dekorację wykonała najpewniej osoba, znająca język francuski, ale niebędąca chyba skrybą tego rękopisu. Możemy przypuszczać – zważając na aspekty językoznawcze – że kodeks 5/I jest dziełem warsztatów lotaryńskich, być może zlokalizowanych w Metz, choć opcji „przybysza”, proponowanej niegdyś przez Karłowską-Kamzową, definitywnie nie można wykluczyć. Wzornik filigranu, z którym stykamy się w Statutach, osadzony jest w tradycji francuskiej 3 ćwierci XIII wieku. Uwzględniając rys pisma, uzasadnionym zdaje się uznać kodeks toruński za wytwór 1 ćwierci XIV stulecia. W tym miejscu należy zaznaczyć, iż autor filigranu był prawdopodobnie w dość podeszłym wieku, stąd stosował nieco przestarzałe formy dekoracji.
Papers by Mateusz Marszalkowski
penwork decoration. It is a manuscript 18 x 24 cm in size, composed of 38 parchment
leaves, which contain the Epistulaad Alexandrum of Pseudo-Aristotle (fol. Ir-1r),
the sentence of Henry, the provost of Mielno, sub-delegate Meinhard, the custodian of
Visegrad, and judge sent by the Apostolic See to oversee the court case concerning the
parish of Sasmuk in Prague in 2.12.1328 (fol. Ir, 3v), the De Nilo by Pseudo-Aristotle, (fol.
1v-2v), a dictionary of human characteristics (fol. 2v-3v), and on folia 4r–38v, the Summa
iuris canonici by Bernardus Parmensis de Bottone. The binding of this volume was
made of wooden boards covered with leather which was dyed in a pattern of red and
black diamonds. It is one of the more interesting examples of bindings in the collection
of the University Library in Toruń.
The Summa Bernhardi contains 126 blue or red initials (incipit initial on fol. 4r
– bicolored), with a modest calligraphic decoration of the opposite colour. Lettres d’attente can be found on the margins. Pen-flourished decoration of a palmette type dominates both in the bowls and the counters of the letters. However other types of flourishing, for example bulb, fibril, double contour lines, stamen decorations, grapes, floral patterns, caterpillars, and the ear infillings are also present; there are also individual
instances of a mace and a tracery motif. The pen flourishing surrounds initials have
been drawn parallel to the writing columns; they ‘go out’ into the top and bottom margins
only from time to time. In most cases they are not particularly complex. The precision
of the decorations as well as the fitting and modest choice of forms are evidence
to the high level of skill of the illuminator and his aesthetic sense. The calligraphic
masks (eight cases) and two full-bodied zoomorphic representations deserve particular
attention. These have been rendered with great skill, with sophistication and attention
to detail, and resembling real-life inspirations, bearing similarity to dogs and birds.
Analysis of the penwork decorations helps narrow-down the dating of the volume to the
third quarter of the 13th century, but it does not help identify where the codex was compiled. This article aims to emphasize the need for further research in the area of calligraphic decorations.
The collection of volumes in Pelplin currently includes two manuscripts with confirmed origin and creation date: "Summa Confessorum" 30 (90) and Gradual L 13. The first one has a colophon while the latter was subject of extensive provenance studies. Both were written in Pelplin: "Summa" in 1319 and the Gradual in the 2nd half 14th C. Comparative studies of other codices indicate that they too were most likely made by local monks. Decoration of manuscript 57 (66) and 27 (44) are nearly identical with those adoring pages of manuscript 30 (90). Though executed with less skill, the penwork of a group of writings marked with signature 17 (27) and dating probably to before 1319, are also similar to those in the "Summa". Nicholas of Lyra's "Commentaries" [sygn. 5 (1)] were made later which is indicated by both their content and its decorations which appropriate elements from manuscripts 30 (90) and, at the same time, serve as source of inspiration for Gradual L 13. The latter volume's decorations are also linked with the characteristic motif of swelling bulbs drawn in the manuscript 67 (134). The decoration of the initial incipit from manuscript 67 (134) was copied with almost no alternation in Nicholas of Lyra's "Commentaries" which, according to their colophon, were written in 1416 and are marked with signature 22 (11). It seems likely, that the distinct form of penwrok from the 'circle' of "Summa Confessorum", developed earlier. This process can be seen in volumes with signature 3 (4), 66 (116) and the Antiphonary L 9. Finally it can also be added that decorations in manuscript 20 (47) are analogous to some of those in L 9. It is very likely that the Antiphonary L 9 is either one of Pelplin's scriptorium earliest work or that it was used by local monks as a model for their works.
The manuscript of the Statutes of the Teutonic Knights preserved in the University Library in Torun (Rps 5/I) is the oldest copy in French of the most important book of the Order and the one of the few copies preserved in the former State of Teutonic Knights. The codex is not only an important source to the history of the Teutonic Knights but first of all it is a precious artwork of medieval codicology and illumination. Richness of initials decorations (246), J-borders decorative and number of fantastic calligraphic masks (100), use of gold – this value determine traits of luxury and extraordinary value of this book. This small manuscript (15,5 x 11,5 cm) was written on one hundred parchments cards on both sides. The codex contains besides of French version of Statutes, also the German redaction and Latin prayers: Sequentiae sancti evangelii secundum Lucam et Ioannem (47r–48r), addition to Speculum artis bene moriendi (48v–49r), Orationes super morientem – prayers related with artis moriendi (49r–50v). In the current literature the codex functioned as an object created in middle of fourteenth-century in French circle, the most probably in south of Lorraine or north of Franche-Comté, either in situ – in the former State of Teutonic Knights. The analysis of historical and stylistic progress of pen-flourish and the comparative analysis could define that the pattern of decoration from Statutes is placed in French tradition from 3 quarter of the thirteenth-century. The additional analysis of paleography define that the form of writing has thirteenth- and fourteenth-century features and appears that Rps 5/I is a product from 1 quarter of the fourteenth-century. Furthermore, we need to maintain the hypothesis linking the book the grand master Karl von Trier who might had been the commissioner of the manuscript. The manuscript might have been imported from France, but the pointing out of the detailed place of its origin demands further and in depth research on the manuscript legacy of the Teutonic Order.
Talks by Mateusz Marszalkowski
Drafts by Mateusz Marszalkowski
Zbiór rękopisów średniowiecznych Biblioteki Diecezjalnej w Pelplinie jest najliczniejszy w skali instytucji kościelnych oraz piąty pod względem wielkości, biorąc pod uwagę wszystkie polskie księgozbiory. Wśród 273 woluminów, przechowywanych w pelplińskiej książnicy 187 stanowi spuściznę pocysterską. Część ksiąg z dawnej librarii szarych mnichów znajduje się obecnie w licznych bibliotekach krajowych i zagranicznych (Berlin, Kórnik, Linköping, Poznań, Toruń, Warszawa, Wilno, Wrocław). Dotychczas zidentyfikowane (również w ramach tej pracy) kodeksy średniowieczne, wchodzące w skład cysterskiej biblioteki prezentują się w liczbie 202 woluminów. Z całego tego zespołu w klasztornym skryptorium kodeksowym przepisane zostały 34 rękopisy (w tym fragment antyfonarza, stanowiący obecnie wyklejki graduału L 21 oraz dwie składki wszyte do XIII-wiecznego Processionale Cisterciense, a także kopiarz dokumentów i nekrolog – z czego dwa ostatnie, jako pozbawione zdobień, nie zostały jednak poddane badaniom), w ramach czasowych od początku XIV wieku do około 1427 roku. Dla czasów późniejszych nie uchwycono manuskryptów, które można by przebadać w niniejszej rozprawie i które tym samym stanowiłyby świadectwo dalszego rozwoju warsztatu rękopiśmiennego. Identyfikacji rękopisów pelplińskich dokonano na podstawie wpisów własnościowych, kolofonów, zapisów kronikarskich i wreszcie – analiz komparatystycznych dekoracji filigranowych. Należy zaznaczyć, że wcześniejsza literatura przywoływała tylko 15 manuskryptów jako dzieła mnichów znad Wierzycy, a rozpoznania niektórych z nich miały do pewnego stopnia charakter intuicyjny (potwierdzenie identyfikacji czterech z nich nie było możliwe na podstawie kryteriów, przyjętych w ramach niniejszych studiów).
Badania przeprowadzone w ramach dysertacji, objęły rozpoznanie pocysterskiego rozproszonego zbioru (ustalenia proweniencyjne), poprzez zestawienie i weryfikację zastanego stanu wiedzy w zakresie pelplińskiego księgozbioru, jak również tamtejszego skryptorium. Opracowanie podstawy merytorycznej i metodologicznej stało się punktem wyjścia do badań kodykologicznych, historyczno-artystycznych i paleograficznych. Wnioski płynące z powyższych analiz pozwoliły na ustalenia w kontekście organizacji pracy w skryptorium i jego dynamiki na przestrzeni czterech pokoleń (z próbą wskazania liczby zakonników, odpowiedzialnych za prace nad zapisem i dekoracją pergaminowych, jak również papierowych kart).
Najbardziej rozbudowaną część studium stanowi analiza historyczno-artystyczna dekoracji filigranowych. Prace komparatystyczne zdobień kaligraficznych stanowiły rdzeń poszukiwań i w następstwie rozpoznanie grupy rękopisów przepisanych w pelplińskim skryptorium. Rozdział, poświęcony filigranom pokazuje ich rozwój w obrębie jednego warsztatu rękopiśmiennego w ciągu ponad jednego stulecia, przechodzenia rozwiązań kompozycyjnych i formalnych z mistrza na ucznia, a także przypuszczalne dziedziczenie ars illuminandi, analogicznie do ars scribendi czy ars dictandi, w kontekście filiacji klasztorów cysterskich. Wykonane analizy historyczno-artystyczne, kodykologiczne – z uwzględnieniem problematyki warsztatowej – i paleograficzne pozwoliły (poza wskazaniem powyższej grupy 32 rękopisów jako wytworów pelplińskiego skryptorium) na chronologiczne zestawienie manuskryptów.
Skryptorium kodeksowe (niniejsze studium nie objęło swym zakresem żadnych dokumentów) w klasztorze nad Wierzycą zaczęło swoją działalność w pierwszej ćwierci XIV wieku, być może wraz z początkiem stulecia. Niewątpliwie pierwszy datowany kodeks o sygn. 30 (90) został przepisany w 1319 roku. W pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku czynnych było prawdopodobnie dwóch dekoratorów. Obaj czerpali z rozwiązań formalnych, ukształtowanych w macierzystym klasztorze, kreśląc dekoracje swobodnie, cienką kreską. Jeden z nich udekorował wspomnianą księgę z 1319 roku oraz cztery inne kodeksy: sygn. 17 (27), 27 (44), 57 (66) i Ms. theol. lat. fol. 483 ze Staatsbibliothek w Berlinie, które przepisane zostały w sumie przez czterech kopistów. Drugi iluminator, którego działalność w Pelplinie jest wielce prawdopodobna, choć nie w pełni potwierdzona, dekorował rękopisy od początku XIV stulecia. Jego ręka wyrysowała zdobienia w trzech woluminach o sygn. 45 (96), 66 (116) i L 36, których tekst kopiowało co najmniej ośmiu skrybów. Kolejny etap funkcjonowania warsztatu rękopiśmiennego jest uchwytny po połowie XIV wieku. W 1357 roku został przepisany zbiór kazań pod sygn. 50 (78). W trzeciej ćwierci tego stulecia powstało jeszcze najpewniej pięć innych kodeksów: sygn. 3 (4), 20 (47), 51 (95), L 9 i L 21, nad którymi pracowało w sumie przynajmniej pięciu pisarzy i trzech dekoratorów. Najpłodniejszy z całej trójki wprowadził zdobienia na karty pięciu ksiąg, korzystając z repertuaru motywów i kompozycji swoich poprzedników. Iluminator ten kreśli grube kreski, przez co jego kompozycje wydają się ciężkie, nierzadko niezgrabne.
Ostatnia ćwierć XIV wieku to czas działalności jednego dekoratora (i najpewniej skryby) – brata Jana i co najmniej pięciu kopistów. W latach 1375–1400 przyozdobił on osiem rękopisów: sygn. 67 (134), 85 (186), 99 (199), 109 (198), 156 (204), 180 (218), 182 (220) oraz L 13, z których dwa posiadają kolofony: sygn. 85 (186) z datą 1395 i 99 (199) z datą 1400. Graduał L 13 zaś jest identyfikowany z wpisem w Kronice pelplińskiego opactwa, przywołującym powstanie graduału w roku 1375. Zdobienia, kreślone przez brata Jana odznaczają się wielkim indywidualizmem, ze względu na wykorzystane motywy (zwłaszcza pękate pączki), ich wzajemne łączenie oraz zamaszyście prowadzoną kreskę. Filigrany jego autorstwa odznaczają się lekkością, przejrzystością, niemal ażurowością.
Pierwsza ćwierć XV stulecia to najpłodniejszy (przynajmniej podług zachowanego materiału) okres pelplińskiego skryptorium. Przepisanych zostało zapewne 10 rękopisów (dodatkowo jeszcze kopiarz dokumentów i nekrolog): sygn. 5 (1), 8 (5), 14 (17), 15 (10), 16 (16), 22 (11), 23 (19), 98 (206), 181 (219), L 21a, przez minimum sześciu skryptorów, których dekoracje wykreśliło czterech iluminatorów. Dwóch z nich podążyło drogą wytyczoną przez brata Jana, czerpiąc z jego rozwiązań i stylistyki. Nie pozostali oni jednak biernymi odbiorcami, ale rozbudowali repertuar motywów, przekształcając niektóre z nich i kompilując inaczej. Jeden z dekoratorów – wyuczony w innym środowisku lub inspirujący się innymi kompozycjami – kreślił proste kompozycje zbudowane zaledwie z dwóch motywów. Ostatni z czwórki wzorował się na pelplińskich dekoracjach z 1. i 3. ćwierci XIV wieku.
Na marginesie rozważań niniejszej pracy pozostało zagadnienie identyfikacji rękopisów z przedwojennego zasobu biblioteki pelplińskiej. Z zachowanego inwentarza z początku XX wieku wynika, że w książnicy brakuje najpewniej dwudziestu dziewięciu sygnatur. Jedną z nich oznaczony jest kodeks w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie o pelplińskiej sygn. 210 (138), kolejny w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu o pelplińskiej sygn. 209 (137) (choć posiada taką samą sygnaturę, jak inny kodeks w Pelplinie). Natomiast w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu jeden wolumin nie jest już opatrzony obecną sygnaturą pelplińską (posiada jednak starsze oznaczenia), ale można go identyfikować z jedną z sygnatur we wspomnianym inwentarzu: 39 (56).
Niniejsze studium – niewyczerpujące wprawdzie złożonej problematyki skryptorium – wnosi nowe ustalenia, zwłaszcza w kontekście iluminatorstwa i działalności skryptoryjnej na terenie państwa zakonnego. Praca ta, bazująca na analizie dekoracji filigranowych, którą wykorzystano celem rozpoznania wytworów jednego skryptorium, ukazuje też szerokie perspektywy badań w tym zakresie.
The collection of medieval manuscripts from the Diocesan Library in Pelplin is the most numerous one among those held by church institutions and the fifth in the general ranking of all Polish library collections. As many as 187 out of 273 volumes held at the Pelplin Diocesan Library are of Cistercian origin. Part of the former Cistercian repository has been dispersed among different archives in Poland and abroad (Berlin, Kórnik, Linköping, Poznań, Toruń, Warszawa, Wilno and Wrocław). 202 medieval manuscripts have already been identified (also in this study) as volumes from the former Cistercian repository. Out of these, 34 codices were copied at the monastic scriptorium in Pelplin sometime between the beginning of the 14th century and ca. 1427 (these include: a fragment of an antiphonary, which now forms the upper and the lower pastedowns of Graduale L 21; two quires sewn into a 13th-century Processionale Cisterciense; a cartulary and a Liber mortuorum – the latter two volumes are not discussed here since they are not decorated). No manuscripts testifying to the later evolution of the scriptorium have been selected as plausible candidates for an analysis in this dissertation. The Pelplin manuscripts have been identified on the basis of provenance notes, colophons, chronicle records and, last but not least, a comparative analysis of pen-flourish motifs. It should be pointed out that only 15 manuscripts have been singled out in previous studies so far as works originating from the Cistercian scriptorium in Pelplin. Moreover, the ascription of some of these volumes was merely impressionistic (four volumes do not meet the criteria adopted in this dissertation and, therefore, their Cistercian provenance cannot be verified).
The aim of this dissertation is to establish the scope of the scattered Cistercian collection by comparing and verifying the state-of-the-art research on the Pelplin Library and the local scriptorium. The methodology adopted here involves codicological, historical-artistic and paleographical aspects. Owing to this multi-dimensional approach, it has been possible to establish certain facts concerning the organization of work within the scriptorium and its dynamics over four generations (furthermore, an attempt has been made to estimate the number of monks responsible for the writing and for the decoration of parchment and paper leaves).
The most important part of the study is the historical-artistic analysis of the pen-flourish. On the basis of a comparative analysis of the pen-flourish it was possible to identify a group of medieval manuscripts written at the Pelplin scriptorium. Accordingly, chapter Pen-flourish at the Pelplin scriptorium – the evolution and authors, outlines the evolution of the decorations in the scriptorium over the span of more than one century. It focuses on such aspects as the transfer of the composition techniques and the formal skills from the master to a disciple, and the continuity of ars illuminandi per analogiam to ars scribendi or ars dictandi, as practiced in Cistercian monasteries. The methodology adopted in this dissertation, in particular, research into the historical-artistic, paleographical and codicological aspects, was not only instrumental in the identification of the above-mentioned 32 Pelplin manuscripts, but it also helped to determine the chronological arrangement of the sources.
The activity of the scriptorium at the Pelplin monastery (documents are outside the scope of this dissertation) was initiated in the 1st quarter of the 14th century, or, perhaps, slightly earlier – at the beginning of the 14th century. The first codex copied there has been dated to 1319 on the basis of a colophon analysis. Presumably, two decorators were active there in the first decades of the 14th century. They both drew the decorations in an informal style, applying a thin line. This style was derived from the formal techniques originally created in the mother house in Doberan. One of the artists decorated the book from 1319, mentioned above, and four other volumes, namely, 17 (27), 27 (44), 57 (66) and Ms. theol. lat. fol. 483 from Staatsbibliothek in Berlin. All of these manuscripts were copied by four scribes. The affiliation of the second artist as a Pelplin-based illuminator is highly plausible but it has not been verified equally convincingly. The latter artist decorated manuscripts from the beginning of the 14th century. He drew pen-flourish motifs in three manuscripts: 45 (96), 66 (116), L 36, which were copied by eight copyists. The next stage of the scriptorium activity can be associated with the second part of the 14th century. This is when Sermones hiemales 50 (78) were copied (1357). Five other manuscripts, namely, 3 (4), 20 (47), 51 (95), L 9 and L 21, were made in the 3rd quarter of the 14th century. The books were copied by at least five scribes and decorated by three illuminators. The most prolific artist of the group painted the pen-flourish in five codices imitating the motifs and compositions introduced by his predecessors. This illuminator drew thick lines, which makes his compositions heavy and often somewhat clumsy.
The last quarter of the 14th century is distinguished by one decorator (and likely also the scribe) – friar John and at least five copyists. Between 1375 and 1400 John decorated eight manuscripts: 67 (134), 85 (186), 99 (199), 109 (198), 156 (204), 180 (218), 182 (220) and L 13. Two of them bear colophons, namely, 85 (186), dated 1395, and 99 (199), dated 1400. As far as Graduale L 13 is concerned, its date has been established on the basis of the year given in the chronicle – 1375 – presumably the time when it was copied in Pelplin. The decorations carried out by friar John are distinctive and bear a number of characteristic features, such as specific motifs (especially the swelled bulbs) and their assembling as well as a characteristic flowing line. His pen-flourish details are distinctively light, clear, almost transparent.
The most fruitful period of the Cistercian scriptorium was the 1st quarter of the 15th century. Ten manuscripts (additionally a cartulary and Liber mortuorum) were copied at the time by at least six copyists and decorated by four illuminators: 5 (1), 8 (5), 14 (17), 15 (10), 16 (16), 22 (11), 23 (19), 98 (206), 181 (219), L 21a. Two of them imitated the solutions and the style of friar John. But they were not merely passive adapters. Rather, they expanded his repertoire of motifs reshaping some of them and merging others in novel ways. One of the decorators – educated elsewhere or, perhaps, inspired by other compositions – drew straight pen-flourish compositions based on two details only. Finally, the last decorator imitated the solutions derived from the Pelplin school in the 1st and 3rd quarter of the 14th century.
The identification of the manuscript sources which formed part of the pre-war Pelplin archives has been only marginally discussed in the dissertation. According to a 20th-century inventory, 29 volumes from this repository are missing. One of the missing sources may possibly be identified with a codex which bears a Pelplin classmark 210 (138) and is now held at the University Library in Warsaw. Another one has been tentatively associated with the Archdiocesan Archive in Poznań. The latter bears classmark 209 (137) (nb. the same classmark appears on one manuscript currently held in the Pelplin library). Yet another volume bearing a former Pelplin classmark (but not the contemporary one), namely 39 (56), can be found in the National Ossoliński Institute Library in Wrocław.
To conclude, this dissertation provides some answers to the questions regarding the art of illumination and other scribal activities in the Teutonic Order. The analysis presented here focuses on the pen-flourish decorations characteristic for one scriptorium but the adopted methodology paves the way for an extensive analysis in related areas.
Jest ona próbą dokonania analizy zabytkoznawczej, prześledzenia proweniencji i określenia czasu powstania rękopisu „Statutów zakonu krzyżackiego”, znajdującego się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu pod sygnaturą Rps 5/I. Jest to najstarszy zachowany egzemplarz najważniejszej księgi zakonu w wersji francuskojęzycznej oraz jeden z niewielu odpisów „Statutów”, zachowanych z terenów państwa zakonnego. W dotychczasowej literaturze kodeks ten traktowano przede wszystkim jako ważne źródło historyczne w kontekście dziejów zakonu krzyżackiego. Nie wzbudził on większego zainteresowania historii sztuki, choć cechy jego dekoracji pozwalają upatrywać w nim cennego zabytku średniowiecznego rękopiśmiennictwa oraz iluminatorstwa.
Praca została podzielona na rozdziały, które w jej początkowej części dotyczą kwestii ogólnych: stanu badań, treści księgi „Statutów”, opisu kodykologicznego i paleograficznego (I-IV), zaś w dalszej są stricte związane z Rps 5/I oraz analizą jego dekoracji (V-VIII). Autor zrekonstruował w niej prawdopodobny proces powstawania manuskryptu, posiłkując się własnymi obserwacjami oraz wybranymi publikacjami (V). Kolejny rozdział (VI) został podzielony na siedem części. W pierwszej zarysowano rozwój historyczno-stylistyczny dekoracji filigranowych na podstawie artykułu Patricii Stirnemann, która scharakteryzowała rozkwit tego typu zdobień w Paryżu w latach 1140-1314. W drugim podrozdziale, wykorzystując metodę opracowaną przez Sonię Scott-Fleming, starano się zwrócić uwagę na poszczególne komponenty wypustek marginalnych i dekoracji inicjałów, charakterystycznych dla iluminatorstwa XIII wieku. W następnym ustępie skupiono się natomiast na szczegółowej analizie formalnej dekoracji rękopisu toruńskiego. Dwa kolejne podrozdziały stanowi analiza porównawcza z innymi przykładami zdobień marginalnych, która ma za zadanie uchwycenie ram historycznych dla poszczególnych elementów zdobień filigranowych. Następną część poświęcono skryptoriom na terenie państwa zakonnego, zestawiając przykłady ksiąg, wykonanych w krzyżackich warsztatach. Kolejny ustęp (VII) traktuje o koncepcji zdobniczej masek zoomorficznych i antropomorficznych. W ostatniej zaś części (VIII) niniejszej rozprawy spróbowano bardziej szczegółowo powiązać toruński egzemplarz „Statutów” z postacią Karola z Trewiru. Uwzględniając dotychczasowe ustalenia historyków, skupiono się na wytwórczości lotaryńskich skryptoriów, zlokalizowanych w Metz. Wykazanie prawdopodobnej „wędrówki” Rps 5/I na ziemie państwa zakonnego łączy się nierozerwalnie z wielkim mistrzem z Trewiru, którego krótką biografię zarysowano, kończąc rozważania o toruńskich „Statutach”.
Prawdopodobnymi twórcami Rps5/I byli czterej skrybowie. Pisarz części niemieckiej – nieco starszy, piszący w tradycji XIII-wiecznej, wykazał gdzieniegdzie cechy typowe dla pisma z XIV stulecia. Kopista partii francuskiej natomiast, należący raczej do młodszego pokolenia, czerpał już z tendencji XIV-wiecznych, sporadycznie wstawiając elementy, antycypujące swą formą styl pisarski XV stulecia. Dwóch kolejnych skrybów zapisało łacińskie modlitwy. Dekorację wykonała najpewniej osoba, znająca język francuski, ale niebędąca chyba skrybą tego rękopisu. Możemy przypuszczać – zważając na aspekty językoznawcze – że kodeks 5/I jest dziełem warsztatów lotaryńskich, być może zlokalizowanych w Metz, choć opcji „przybysza”, proponowanej niegdyś przez Karłowską-Kamzową, definitywnie nie można wykluczyć. Wzornik filigranu, z którym stykamy się w Statutach, osadzony jest w tradycji francuskiej 3 ćwierci XIII wieku. Uwzględniając rys pisma, uzasadnionym zdaje się uznać kodeks toruński za wytwór 1 ćwierci XIV stulecia. W tym miejscu należy zaznaczyć, iż autor filigranu był prawdopodobnie w dość podeszłym wieku, stąd stosował nieco przestarzałe formy dekoracji.
penwork decoration. It is a manuscript 18 x 24 cm in size, composed of 38 parchment
leaves, which contain the Epistulaad Alexandrum of Pseudo-Aristotle (fol. Ir-1r),
the sentence of Henry, the provost of Mielno, sub-delegate Meinhard, the custodian of
Visegrad, and judge sent by the Apostolic See to oversee the court case concerning the
parish of Sasmuk in Prague in 2.12.1328 (fol. Ir, 3v), the De Nilo by Pseudo-Aristotle, (fol.
1v-2v), a dictionary of human characteristics (fol. 2v-3v), and on folia 4r–38v, the Summa
iuris canonici by Bernardus Parmensis de Bottone. The binding of this volume was
made of wooden boards covered with leather which was dyed in a pattern of red and
black diamonds. It is one of the more interesting examples of bindings in the collection
of the University Library in Toruń.
The Summa Bernhardi contains 126 blue or red initials (incipit initial on fol. 4r
– bicolored), with a modest calligraphic decoration of the opposite colour. Lettres d’attente can be found on the margins. Pen-flourished decoration of a palmette type dominates both in the bowls and the counters of the letters. However other types of flourishing, for example bulb, fibril, double contour lines, stamen decorations, grapes, floral patterns, caterpillars, and the ear infillings are also present; there are also individual
instances of a mace and a tracery motif. The pen flourishing surrounds initials have
been drawn parallel to the writing columns; they ‘go out’ into the top and bottom margins
only from time to time. In most cases they are not particularly complex. The precision
of the decorations as well as the fitting and modest choice of forms are evidence
to the high level of skill of the illuminator and his aesthetic sense. The calligraphic
masks (eight cases) and two full-bodied zoomorphic representations deserve particular
attention. These have been rendered with great skill, with sophistication and attention
to detail, and resembling real-life inspirations, bearing similarity to dogs and birds.
Analysis of the penwork decorations helps narrow-down the dating of the volume to the
third quarter of the 13th century, but it does not help identify where the codex was compiled. This article aims to emphasize the need for further research in the area of calligraphic decorations.
The collection of volumes in Pelplin currently includes two manuscripts with confirmed origin and creation date: "Summa Confessorum" 30 (90) and Gradual L 13. The first one has a colophon while the latter was subject of extensive provenance studies. Both were written in Pelplin: "Summa" in 1319 and the Gradual in the 2nd half 14th C. Comparative studies of other codices indicate that they too were most likely made by local monks. Decoration of manuscript 57 (66) and 27 (44) are nearly identical with those adoring pages of manuscript 30 (90). Though executed with less skill, the penwork of a group of writings marked with signature 17 (27) and dating probably to before 1319, are also similar to those in the "Summa". Nicholas of Lyra's "Commentaries" [sygn. 5 (1)] were made later which is indicated by both their content and its decorations which appropriate elements from manuscripts 30 (90) and, at the same time, serve as source of inspiration for Gradual L 13. The latter volume's decorations are also linked with the characteristic motif of swelling bulbs drawn in the manuscript 67 (134). The decoration of the initial incipit from manuscript 67 (134) was copied with almost no alternation in Nicholas of Lyra's "Commentaries" which, according to their colophon, were written in 1416 and are marked with signature 22 (11). It seems likely, that the distinct form of penwrok from the 'circle' of "Summa Confessorum", developed earlier. This process can be seen in volumes with signature 3 (4), 66 (116) and the Antiphonary L 9. Finally it can also be added that decorations in manuscript 20 (47) are analogous to some of those in L 9. It is very likely that the Antiphonary L 9 is either one of Pelplin's scriptorium earliest work or that it was used by local monks as a model for their works.
The manuscript of the Statutes of the Teutonic Knights preserved in the University Library in Torun (Rps 5/I) is the oldest copy in French of the most important book of the Order and the one of the few copies preserved in the former State of Teutonic Knights. The codex is not only an important source to the history of the Teutonic Knights but first of all it is a precious artwork of medieval codicology and illumination. Richness of initials decorations (246), J-borders decorative and number of fantastic calligraphic masks (100), use of gold – this value determine traits of luxury and extraordinary value of this book. This small manuscript (15,5 x 11,5 cm) was written on one hundred parchments cards on both sides. The codex contains besides of French version of Statutes, also the German redaction and Latin prayers: Sequentiae sancti evangelii secundum Lucam et Ioannem (47r–48r), addition to Speculum artis bene moriendi (48v–49r), Orationes super morientem – prayers related with artis moriendi (49r–50v). In the current literature the codex functioned as an object created in middle of fourteenth-century in French circle, the most probably in south of Lorraine or north of Franche-Comté, either in situ – in the former State of Teutonic Knights. The analysis of historical and stylistic progress of pen-flourish and the comparative analysis could define that the pattern of decoration from Statutes is placed in French tradition from 3 quarter of the thirteenth-century. The additional analysis of paleography define that the form of writing has thirteenth- and fourteenth-century features and appears that Rps 5/I is a product from 1 quarter of the fourteenth-century. Furthermore, we need to maintain the hypothesis linking the book the grand master Karl von Trier who might had been the commissioner of the manuscript. The manuscript might have been imported from France, but the pointing out of the detailed place of its origin demands further and in depth research on the manuscript legacy of the Teutonic Order.