Mart (planeta)

Mart – Mars
	Mars amb Valles Marineris vistes de lo Viking 1,; 22 de febrièr de 1980.
	Caracteristicas orbitalas (Epòca J2000.0);
Afèli	2,49232 × 108 km; (1,666 UA);
Perièli	2,06655 × 108 km; (1,381 UA);
Semiaxe major	2,2794382 × 108 km; (1,523662 UA);
Excentricitat	0,0933941;
Circonferéncia orbitala	1,429 × 109 km;
Velocitat orbitala mejana	86,677 km/s;
Satellits	Fòbos e Deimos
	Caracteristicas fisicas;
Superfícia	1,4437 × 108 km²; (0,283 Tèrra);
Volum	1,63116 × 1011 km³; (0,151 Tèrra);
Massa	6,4169 × 1023 kg; (0,107 Tèrra);
Gravitat a la superfícia	3,71 m/s²; (0,38 g);
Velocitat de liberacion	18 108 km/s;
Temperatura de superfícia	Min. : 120 K (−153 °C); Max. : 293 K (20 °C)
	Caracteristicas de l'atmosfèra;
Pression atmosferica	0,6 kPa;
Dioxid de carbòni : CO2	95,32 %;
Nitrogèn : N2	2,7 %;
Argon : Ar	1,6 %;
Oxigèn : O2	0,13 %;
Monoxid de carbòni : CO	0,08 %

Pels articles omonims, vejatz Mart/març/dimars (omonimia).

Mart o Mars fa partida de çò que se sona planetas telluricas (es a dire de natura rocosa, coma la Tèrra) e es la primièra de las planetas exterioras a l'orbita terrèstra. A dos satellits naturals o lunas, Fòbos e Deimos, de talha plan pichona e de forma irregulara.

Lo prefixe areo- s'aplica per Mart coma lo prefixe geo- per se referir a la Tèrra. Ven d'Arès, lo dieu de la guèrra dels grècs ancians^[1].

Lo gentilici es marcian -a^[2].

Los noms de la planeta Mart

Mart èra ja coneguda dempuèi los tempses mai ancians de l'Antiquitat. Los egipcians la sonavan «Her Deschel» çò que significa «la Roja». Los babilonians la coneissián jol nom de «Nirgal» o «l'Estela de la Mòrt». Los grècs l'identificavan amb lo dieu de la guèrra, Arès. Pasmens los romans foguèron los que li donèron son nom modèrne, a partir de lor pròpri dieu de la guèrra Mart.

La color roja de la planeta Mart, clarament visibla a uèlh nus, faguèt que se considerèsse dempuèi de tempses immemorials coma ligada amb la sang, la guèrra e la mòrt. De còps que i a se fa referéncia a Mart coma la Planeta Roja.

Caracteristicas generalas

Mart (o Mars) es la quatrena planeta del Sistèma Solar en foncion de sa distància al Solelh.

La planeta Mart a una forma leugièrament ellipsoïdala, amb un diamètre eqüatorial de 6792,4 km^[3] e un diamètre polar de 6752,4 km^[3]. De mesuras micrometricas fòrça precisas an donat un aplatiment de 0,01, es a dire tres còps pus important que lo de la Tèrra. Per encausa d'aqueste aplatiment, l'ais de rotacion es animat d'una precession lenta deguda a l'atraccion del Solelh sus l'enflor eqüatoriala de la planeta; mas la precession lunara, que sus nòstra planeta es dos còps pus granda que la solara, a pas d'equivalent sus Mart.

Mart es un mond plan mai pichonèl que la Tèrra. Sas caracteristicas principalas, en proporcion amb las del glòbe terrèstre, son las seguentas: diamètre 53%, superficia 28%, volum 15% e massa 11%^[3]. Puèi que los oceans cobrisson 71% de la superficia terrèstra e Mart ten pas de mars, las tèrras dels dos monds an aperaquí la meteissa superficia. Sa densitat es inferiora a la de la Tèrra, e equival a 3,94 còps la densitat de l'aiga. Un còrs sus Mart pesariá 1/3 de son pes sus Tèrra, per encausa de la febla atraccion gravitacionala.

Vistas de la Tèrra e amb de telescòpis modèstes, qualques caracteristicas de la superficia marciana an l'aparéncia de «tacas» mai o mens escuras e plan delimitadas que son de ponches de referéncia excellents. Foguèron observadas pel primièr còp en 1659 per Christiaan Huygens, que gràcias a elas foguèt capable de mesurar lo periòde de rotacion de Mart en obtenir la valor d'un jorn. En 1666, Giovanni Cassini lo precisèt e obtenguèt 24 h 40 min, valor fòrça pròcha de la realitat. En comparar los dessenhs faches sus un interval de gaireben 300 ans, es estada establida la valor de 24 h 37 min 22,7 s pel jorn sideral (lo periòde de rotacion de la Tèrra es de 23 h 56 min 4,1 s).

A partir de la durada del jorn sideral, se dedusís aisidament que lo jorn solar marcian a una durada de 24 h 39 min 35,3 s. Lo jorn solar mejan, o temps entre dos passatges consecutius del Solelh pel meridian de l'endrech, dura 24 h 41 min 18,6 s. Lo jorn solar sus Mart a, coma sus Tèrra, una durada variabla, fenomèn degut al fach que las planetas an a l'entorn del Solelh d'orbitas ellipticas que son pas percorregudas unifòrmament (leis de Kepler). Sus Mart, la variacion es encara mai granda pr'amor que son orbita a una excentricitat elevada. Per aver mai de comoditat dins sos trabalhs, los responsables de las missions nòrd-americanas d'exploracion de Mart an decidit unilateralament de donar al jorn marcian lo nom de «sòl», sens se preocupar del fach que aqueste mot significa sòl en francés e designa en espanhòl e en catalan la lutz solara o, quand s'escriu amb una majuscula, l'astre central del sistèma planetari nòstre. L'annada marciana dura 687 jorns terrèstres o 668,6 sòls. Quand serà necessari d'aver un calendièr, aqueste deurà comptar doas annadas de 668 jorns per cada tres annadas de 669 jorns.

Mart a de periòdes sasonièrs que semblan als de la Tèrra, encara que las sieus sasons sián mai longas, perque una annada marciana es gaireben dos còps pus longa qu'una annada terrèstra. La variacion de la distància del Solelh causa una variacion de temperatura d'aperaquí 30 °C dins lo ponch subsolar entre l'afèli e lo perièli.

Los pòls de Mart son marcats per doas calòtas polaras de color blanca esbleugissenta, qu'an facilitat fòrça la determinacion de l'angle entre l'eqüator de la planeta e lo plan de son orbita, angle equivalent a l'obliqüitat de l'ecliptica sus Tèrra. Las mesuras fachas per Camichel sus d'imatges pres al Pic de Miègjorn an donat per aqueste angle 24º 48’. Dempuèi l'exploracion espaciala s'accèpta una valor de 25,19º, un pauc pus granda que l'obliqüitat de l'ecliptica (23º 27’).

Superfícia

Geografia

La superfícia de Mart presenta de caracteristicas morfologicas semblablas a las de la Tèrra e tanben de la Luna: de cratèrs, de camps de lava, de volcans, de maires secas de rius e de dunas de sabla. Pasmens l'aspècte general del païsatge marcian es pro diferent del que presenta nòstre satellit a causa de l'existéncia d'una atmosfèra tèuna sus Mart. En particular, lo vent cargat de particulas solidas produsís una ablacion que, dins lo cors dels tempses geologics, a ressat fòrça cràters. Son doncas los cratèrs plan mens nombroses que sus la Luna, e la màger part d'eles an de parets mai o mens rosegadas per l'erosion. D'un autre costat, los volums enòrmes de polsa entraïnada pel vent cobrisson los cratèrs mai menuts, las anfractuositats del terren e los autres accidents pas gaire importants. Demest los cratèrs d'impacte conven de remarcar Hellas Planitia dins l'emisfèri sud, qu'a 2000 km de diamètre e 6 km de prigondor. Demest los cratèrs d'impacte pus recents, bèl nombre an una morfologia que suggerís que la superfícia èra ima o plena de fanga quand se faguèt l'impacte.

Tocant l'eqüator, existís una brusca elevacion de qualques quilomètres de nautor que devesís Mart en doas regions clarament diferenciadas. Lo nòrd es practicament plan, jove e prigond ; lo sud, per contra es naut, vièlh e esquiu, amb de cratèrs que revèrtan las regions nautas de la Luna. Las rasons d'aquesta dicotomia globala son desconegudas.

I a de regions brilhantas de color irange rogenc, que recebon lo nom de desèrts, e que s'espandisson suls tres quarts de la superfícia de la planeta e li donan aquela color rogenca caracteristica o, per o dire melhor, la d'una immensa clapareda, vist que lo sòl es cobèrt de pèiras, de clapasses e de blòcs. D'autra part, de la Tèrra e pel mejan de telescòpis, s'obsèrva de tacas escuras (tacas d'albedo) que correspondon pas a d'accidents topografics mas que son de regions ont lo terren es cobèrt d'una polsa escura. Aquelas regions pòdon cambiar lentament quand lo vent entraïna la polsa. La taca escura pus caracteristica es Syrtis Major qu'es simplament un pendís de mens d'1% e sens res de notable.

Una caracteristica que domina una partida de l'emisfèri nòrd es l'existéncia d'una enòrma enflor que conten lo complèxe volcanic de Tharsis. S'i tròba Olympus Mons, lo pus gròs volcan del Sistèma Solar. A una nautor de 25 km (mai de dos còps e mièg la de l'Everest), e sa basa a un diamètre de 600 km. A sos pès, las coladas de lava an creat un sòcle que forma un bauç de 6 km de naut. Cal ajustar la granda estructura esfondrada d'Alba Patera. Las zonas volcanicas ocupan 10% de la superfícia de la planeta. Cèrts cratèrs mòstran de signes d'activitat recenta e an de lava petrificada sus sos versants.

Pròcha de l'eqüator e amb una longor de 2700 km, una largor que va fins a 500 km, e una prigondor d'entre 2 e 7 km, se tròba Valles Marineris, una gorga desmesurada qu'a respècte d'ela lo Grand Canhon del Colorado sembla pichonèl. Se formèt en seguida de l'esfondrament del terren, a causa de la formacion de l'enflor de Tharsis.

Geologia

La planeta Mart se compausa fondamentalament de basalt volcanic amb una proporcion importanta d'oxids de fèrre, çò qu'explica la color roja caracteristica de la superfícia. Per natura, revèrta la limonita, oxid de fèrre fòrça idratat. Mentre que dins las crostas de la Tèrra e de la Luna predominan los silicats e los aluminats, dins lo sòl de Mart son preponderants los ferrosilicats. Sos constituents principals son, per òrdre d'abondància: l'oxigèn (43,8%), lo silici (22,4%), lo fèrre (12,1%), l'alumini (5,5%), lo magnèsi (4,3%), lo calci (3,8%) e tanben lo titani e d'autres compausants en quantitats mendres. Per una analisi pus detalhada de la composicion del sòl marcian, vejatz: Resultats de Pathfinder

A la diferéncia de la Tèrra, Mart a pas de camp magnetic global. Pr'aquò, Mars Global Surveyor, en orbita marciana, a detectat de camps magnetics locals de bassa intensitat en divèrsas regions de l'escòrça. S'es descobèrt que las magnetizacions residualas de ròcas apareisson en bendas alternadas de 160 km de larg per 1000 km de long, parièras a las bendas observadas dins las dorsalas marinas de la Tèrra. Aquela descobèrta imprevista pòt aver d'implicacions interessantas per l'istòria geologica de Mart. Actualament, Mart presenta pas de tectonica de las placas activa. I a pas cap de pròvas de movements orizontals recents a la superfícia, coma per exemple de montanhas formadas per plegament. Mas es possible qu'aguèsse agut una tectonica de las placas al començament de son istòria. En aqueste cas, aquò poiriá aver ajudat a mantenir una atmosfèra parièra a l'atmosfèra terrèstra, en transportant de ròcas ricas en carbòni cap a la superfícia, mentre que la preséncia del camp magnetic auriá ajudat a aparar la planeta de la radiacion cosmica. Mas i a tanben d'autras explicacions possiblas.

L'aiga sus Mart

I a d'indicis visibles d'erosion en divèrses endreches de Mart, tant a causa del vent coma de l'aiga. La superfícia de la planeta sèrva de vertadièrs malhums idrografics, ara eissuches, amb sas vals sinuosas escalpradas per las aigas dels rius, sos afluents, sos braces, separats per de bancs d'alluvions qu'an subsistit fins a nòstres jorns. Suggerisson un passat, amb de condicions environamentalas ont l'aiga modelèt lo terren per mejan d'inondacions catastroficas. D'unes suggerisson l'existéncia dins un passat alunhat de lacs e d'un vast ocean dins la region boreala de la planeta. Tot sembla d'indicar qu'aquò se passèt fa aperaquí quatre miliards d'annadas e solament pendent un cort periòde de temps.

Se dins lo passat, Mart aguèt de corses d'aiga abondants, es perque una atmosfèra fòrça mai densa permetiá de temperaturas pus nautas. L'aiga dispareguèt de la superfícia de Mart quand la màger part de l'atmosfèra se dissipèt dins l'espaci, e qu'atal mermèron la pression e la temperatura. Mas l'aiga subsistís encara dins l'atmosfèra, a l'estat de vapor, en quantitats minimas, e mai dins las calòtas polaras, constituidas per de grandas massas de glaces etèrnes (majoritàriament de CO₂ gelat), e (çò sembla), dins lo sossòl^[4].

Quand las pichonas palas mecanicas de las sondas espacialas cavan una rega dins lo sòl polsós de Mart, los bòrds d'aquesta excavacion se deurián esbosonar coma quand se practica una rega dins la sabla o dins un sòl terrós. En realitat, los bòrds de las regas practicadas sus Mart s'esbosonan pas, coma se lo sòl foguèsse umid. Tot permet de supausar qu'entre los grans del sòl i a d'aiga gelada, fenomèn que, d'autra part, es comun dins las regions fòrça frejas de la Tèrra ont, dempuèi las grandas glaciacions del qüaternari, lo sòl es prigondament gelat.

A l'entorn de cèrts cratèrs marcians (qu'an entre 5 km e 50 km de diamètre), s'obsèrva de formacions (ejecta) en forma de lòbes parièrs als regiscles que se vei quand se trai un còdol dins la fanga ; d'unes explican aquel fenomèn en admetent que lo sòl de Mart es gelat : la calor produsida per l'impacte del meteorit auriá provocat la vaporizacion del glaç. Se dispausa tanben de fotografias d'un autre tipe d'accident del relèu perfèctament explicat per l'existéncia d'un gelisòl. Se tracta d'un esfondrament del sòl de la depression que ne partís una maire seca amb l'emprenta de sos braces separats per de bancs d'alluvions. Sembla que dins la zona de la depression, la calor, probablament a causa d'un fenomèn volcanic, a provocat la fusion del glaç ; lo terren s'es esfondrat sot son pes pròpri, expulsant l'aiga fins a la superfícia; coma l'evaporacion del liquid, malgrat que siá ineluctabla, es pas instantanèa, l'aiga a pogut córrer sus lo sòl abans son evaporacion totala ; lo fenomèn a durat pro de temps per que lo cors de l'aiga atal creat per la fusion del permafròst aja cavat una maire.

En junh de 2000, la nau Mars Global Surveyor detectèt sus de parets de cratèrs o dins de vals prigondas ont lo solelh va jamai, d'accidents que pareisson de desbauces formats per de torrents d'aiga e los depaus de tèrra e de ròcas carrejats per eles. Apareisson solament a de nautas latituds de l'emisfèri sud. Cresèm de veire un escorrement superficial d'aiga semblable a un aquifèr. Aqueste aquifèr seriá situat entre 100 m e 400 m de prigondor. En gisclant a la superfícia, l'aiga se gèla e forma una restanca de glaç : quand se romp, produsís un torrent fòrça brèu, que dura fins que l'aiga s'evapore (puèi que pòt pas restar sot forma liquida dins las condicions de temperatura e de pression de la planeta).

En mai de 2002, la nau Mars Odyssey detectèt la signatura d'idrogèn superficial. Aqueste idrogèn poiriá èsser combinat en formant d'aiga gelada. Lo glaç formariá un jaç sos la superfícia, entre 30 cm e 60 cm, qu'anariá de las calòtas polaras fins a 60º de latitud. En genièr de 2004, la sonda europèa Mars Express a detectat d'aiga al pòl sud de la planeta ; l'observacion es estada facha a la fin de l'estiu quand lo "glaç sec" se sublima e laissa una calòta residuala d'aiga. Al pòl nòrd, sa preséncia èra ja confirmada.

I a tanben d'aiga dins l'atmosfèra de la planeta, mas en proporcion tant infima (0,01%) que, se condensèsse totalament e uniformament subre la superfícia de Mart, formariá una pellicula liquida d'aperaquí un centen de millimètre d'espés. Malgrat sa raretat, la vapor d'aiga participa d'un cicle annual. Sus Mart, la pression atmosferica es tan bassa que la vapor d'aiga se sublima dins lo sòl, sot forma de glaç, a la temperatura de −80 °C. Quand la temperatura remonta al dessús d'aquel limit, lo glaç se sublima en sens invèrs : se transforma en vapor sens passar per l'estat liquid.

Calòtas polaras

La superfícia de la planeta presenta divèrses tipes de formacions permanentas, que demest elas, las pus aisidas d'observar son doas grandas tacas blancas situadas dins las regions polaras, una mena de calòtas polaras de la planeta. Atal coma la vapor d'aiga se sublima sus Mart aproximativament a −80 °C, lo gas carbonic o fa a −120 °C. Aquesta diferéncia dona a las calòtas polaras de Mart un caractèr singular. Quand arriba la sason freja, lo depaus de glaç etèrne comença per se cobrir d'un jaç de rosada blanca deguda, coma es estat dich, a la condensacion de la vapor d'aiga atmosferica ; puèi, quand la temperatura contunha de mermar e deven inferiora a −120 °C, l'aiga gelada dispareis sot un mantèl de nèu carbonica que, de la calòta polara, s'espandís fins a passar de vegadas lo parallèl dels 60º. N'es atal perque una partida de l'atmosfèra de CO₂ se gèla. Invèrsament, dins l'emisfèri opausat, la prima fa que la temperatura despasse −120 °C, çò que provòca la sublimacion de la neu carbonica e la reculada de la calòta polara; puèi, quand lo termomètre monta a mai de −80 °C, se sublima, a son torn, la rosada blanca ; alara demòran pas que los glaces permanents, mas ja lo freg torna e aqueles subiràn pas una ablacion importanta. La massa de glaç etèrne a aperaquí 100 km de diamètre e 10 m d'espés. Atal las calòtas polaras son formadas per un jaç fòrça prim de glaç de CO₂ («glaç sec») e se pòt qu'al dessot de la calòta sud i aja de glaç d'aiga. Pendent l'estiu austral, lo dioxid de carbòni se sublima entièrament, laissant un jaç residual de glaç d'aiga. En cent ans d'observacion, la calòta polara sud a disparegut dos còps completament, mentre qu'al nòrd o a pas jamai fach. Se sap pas se i a un jaç semblable de glaç d'aiga sot la calòta polara nòrd, donat que lo jaç de dioxid de carbòni dispareis pas jamai completament. Ven del fach que malgrat que lo clima dins l'emisfèri sud siá pus rigorós, las cortas sasons de la prima e de l'estiu de l'emisfèri austral arriban quand lo solelh es al perièli, atal las temperaturas maximalas arriban dins l'emisfèri sud e la calòta ne sofrís. Mentretant, las temperaturas pus bassas tanben arriban al sud perque l'auton e l'ivèrn son longs e que lo solelh es a l'afèli.

Las calòtas polaras mòstran una estructura estratificada amb de jaces alternats de glaç e de divèrsas quantitats de polsa escura. Se coneis pas amb certitud lo mecanisme qu'explica l'estratificacion, mas pòt èsser deguda a de cambiaments climatics religats a de variacions a tèrme long de l'inclinason de l'eqüator marcian (a respècte del plan de l'orbita). Poiriá tanben i aver d'aiga amagada sot la superfícia a de latituds mendres. Los cambiaments sasonièrs dins las calòtas produsisson de cambiaments de la pression atmosferica globala d'a l'entorn de 25% (mesurats als ponches d'aterratge dels Viking).

Mars Global Surveyor establiguèt a la fin de 1998 que la massa totala de glaç de la calòta polara nòrd equival a la mitat del glaç qu'existís en Groenlàndia e constituís la resèrva d'aiga màger del Sistèma Solar, exceptat la Tèrra. De mai, lo glaç del pòl nòrd de Mart es pausat subre una granda depression del terren e es cobèrt per de «glaç sec». Los traches topografics novèls suggerisson que la calòta nòrd marciana mòstra un gròs montèl de glaç descopat per un remolin semicircular que poiriá èsser d'origina eoliana. La calòta gelada sembla de s'enauçar abruptament del terren adjacent amb de penjals subtes e s'acabant en un plan de glaç. Lo glaç presenta a la broa de la calòta de bendas claras e escuras que semblan d'indicar de procès de sedimentacion. I a pas d'emprentas d'impacte, çò que significa que la calòta e sos depaus poirián aver solament 100 000 ans. Per contra, la calòta de l'emisfèri sud formada, çò sembla, pas que de CO₂ («glaç sec»), mòstra de cràters d'impacte que poirián indicar una ancianetat d'un miliard d'annadas.

Atmosfèra

L'atmosfèra de Mart es fòrça tèuna, amb una pression superficiala de 7 a 9 mbar, de comparar amb los 1033 mbar de l'atmosfèra terrèstra : es solament un centen de la pression terrèstra. La pression atmosferica varia amb l'altitud, de gaireben 9 mbar dins las depressions pus prigondas fins a 1 mbar a la cima de l'Olympus Mons. Se compausa mai que mai de dioxid de carbòni (95,3%) amb 2,7% d'azòt, 1,6% d'argon e de traças d'oxigèn (0,15%), de monoxid de carbòni (0,07%) e de vapor d'aiga (0,03%). La proporcion d'autres elements es infima e son dosatge escapa a la sensibilitat dels instruments utilizats fins ara; en particular, la concentracion d'ozòn es de centenats de còps mendre que sus Tèrra, e per aquesta rason la radiacion ultravioleta atenh lo sòl marcian sens èsser filtrada.

L'atmosfèra marciana es pas blava, coma la de la Tèrra, mas ròsa saumon a causa de la dispersion de la lutz pels grans de polsa fòrça fins provenent del sòl ferruginós. Es pro densa per èsser lo sèti de vents violents e de grandas tempèstas de polsa que, de vegadas, pòdon englobar la planeta entièra durant de meses. Aquestes vents son responsables de l'existéncia de dunas de sabla dins los desèrts marcians. Las nívols pòdon èsser de tres colors : blancas, jaunas e blavas. Las nívols blancas son de vapor d'aiga condensada o de dioxid de carbòni a las latituds polaras. Las jaunas, de natura pelosa, son lo resultat de las tempèstas de polsa e se compausan de particulas d'1 μm. D'ivèrn, a las latituds mejanas, la vapor d'aiga se condensa dins l'atmosfèra e forma de nívols leugièras de cristals de glaç extrèmament fins. A las nautas latituds, la condensacion de l'anidrid carbonic forma d'autras nívols compausadas de cristals de nèu carbonica.

L'atmosfèra marciana es de segonda generacion. L'atmosfèra que l'a precedida a dobèrt camin a una autra, que sos elements provenon pas dirèctament de la nebulosa primitiva. Una atmosfèra de segonda generacion es lo resultat de l'activitat de la planeta. Atal, lo volcanisme voja dins l'atmosfèra cèrts gas, que demest eles predominan lo gas carbonic e la vapor d'aiga. Lo primièr rèsta dins l'atmosfèra, del temps que lo segond tend a se gelar dins lo sòl freg. L'azòt e l'oxigèn son produches sus Mart pas qu'en proporcions infimas. Al contrari, l'argon es relativament abondant dins l'atmosfèra marciana. Aquò a pas res d'estranh : los elements leugièrs de l'atmosfèra (idrogèn, èli, etc.) son los que se dissipan pus aisidament dins l'espaci interplanetari perque sos atòms e moleculas, quand se dordan entre eles, atenhon la segonda velocitat cosmica ; los gas pus pesants finisson per se combinar amb los elements del sòl ; l'argon, malgrat que siá leugièr, es pro pesant per que son escapament cap a l'espaci interplanetari siá malaisit, e d'autra part, coma es un gas neutre o inèrt, se combina pas amb los autres elements ; atal, malgrat que se libère del sòl en proporcions infimas, s'acumula progressivament.

Malgrat que i aja pas d'indicis d'activitat volcanica actuala, recentament la nau europèa Mars Express a trobat de traças de metan dins una proporcion de 10 parts per un miliard. Aqueste gas a necessàriament una origina volcanica o biologica. Lo metan pòt pas demorar longtemps dins l'atmosfèra ; s'estima a 400 ans lo temps que met per disparéisser de l'atmosfèra de Mart. Aquò supausa que i a una font que lo produsís ; se pòt que de volcans coma Olympus Mons ajan conservat una activitat residuala.

Mart a pas de cencha de radiacion, mas a una ionosfèra compausada de dos (e benlèu tres) jaces

Climatologia

Subre las temperaturas que reinan sus Mart, se dispausa pas encara de donadas sufisentas permetent de conéisser son evolucion dins lo corrent de l'annada marciana e a las diferentas latituds e, encara mens, las particularitats regionalas. De fach, son de mal comparar las temperaturas enregistradas per las diferentas sondas qu'an explorat aquela planeta : non solament s'es utilizat d'instruments de naturas divèrsas, mas tanben las condicions de son emplec an variat, puèi que dins cèrts cases la temperatura es estada mesurada dins lo quite sòl, dins d'autres, a una cèrta nautor, mentre que d'autras sondas mesuravan la temperatura del sòl dempuèi l'orbita ont èran satellizadas.

Coma Mart es fòrça mai luènh del Solelh que la Tèrra, son clima es pus freg, d'aitant mai que l'atmosfèra, fòrça tèuna, reten pauc de calor : d'onte la diferéncia pus prononciada que sus nòstra planeta entre las temperaturas diürnas e nocturnas ; la bassa conductivitat termica del sòl marcian i contribuís tanben. La durada del jorn e de la nuèch sus Mart es aproximativament la meteissa que sus Tèrra.
La temperatura a la superfícia depend de la latitud e presenta de variacions sasonièras. La temperatura mejana superficiala es aperaquí de 218 K (−55 °C). La variacion diürna de las temperaturas es fòrça importanta, coma conven a una atmosfèra tan tèuna. Las maximalas diürnas, a l'eqüator e d'estiu, pòdon aténher 20 °C o mai, mentre que las maximalas nocturnas pòdon aténher aisidament −80 °C. Dins las calòtas polaras, d'ivèrn las temperaturas pòdon baissar fins a −130 °C.
Un còp que Mart se trobava lo pus près possible del Solelh, s'enregistrèt a l'eqüator, en plen estiu, la temperatura de 27 °C, del temps qu'al pòl de l'autre emisfèri, ont senhorejava l'ivèrn, se mesurava −128 °C. En 1976, Mart se trobava, al contrari, a sa distància maximala del Solelh quand arribèron las sondas Viking. La primièra aterrèt a una latitud (22,46º N) qu'es aproximativament la de L'Avana o de La Mèca ; ailai, en plen estiu, la temperatura diürna maximala enregistrada foguèt de −13 °C (a 15 h) e la minimala de −86 °C (a 6 h, que lo Solelh èra pas levat). De son costat, la segonda se pausèt a la latitud de 47,89º N (aproximativament la de Viena) e mesurèt ailai, tanben en plen estiu, de temperaturas maximalas e minimalas que, en mejana, foguèron respectivament de −38 °C e −89 °C.
D'enòrmas tempèstas de polsa, causadas per de vents de mai de 150 km/h, que duran de setmanas e mai de meses en escurzissent tota la planeta, pòdon aparéisser tot d'una (malgrat que sián pus frequentas après lo perièli de la planeta, e dins l'emisfèri sud, a la fin de la prima). Atal coma sus Tèrra un vent de 50 km/h a 60 km/h sufís per levar de nívols de polsa, sus Mart, a causa de l'infima densitat de l'aire, cal un ventàs de 200 km/h per produsir lo meteis efècte, e encara en admetent que lo sòl es sec (avèm ja vist que sa consisténcia marca qu'es cargat d'umiditat gelada). Aquelas tempèstas, observadas de la Tèrra pels astronòms, e qu'atenhon una dimension planetària, an per origina la diferéncia d'energia solara recebuda per la planeta a l'afèli e al perièli, deguda a la fòrta excentricitat de l'orbita marciana. Quand Mart se tròba a proximitat del perièli de son orbita (es a dire a sa distància minimala del Solelh), es la fin de la prima dins l'emisfèri sud, ont la montada de la temperatura provòca la pèrda d'umiditat del sòl. Dins cèrtas regions, especialament entre Noachis e Hellas, se desencadena alara una violenta tempèsta locala qu'arranca al sòl sec de massas impausantas de polsa. Aquesta, fòrça fina, s'enauça a de grandas altituds e, en qualques setmanas, cobrís non solament tot un emisfèri, mas la quasi totalitat de la planeta. La polsa en suspension dins l'atmosfèra forma una nèbla jauna qu'escurzís los accidents pus caracteristics de la planeta. Coma tapa la radiacion solara, las temperaturas maximalas demenisson, mas a son torn agís com una cobèrta qu'empacha la dissipacion de la calor, e las temperaturas minimalas aumentan. Per consequent l'oscillacion termica diürna demenís drasticament. Se passèt atal en 1971, empachant pendent qualques tempses las observacions que devián efectuar las quatre sondas (doas Mars sovieticas e doas Mariner americanas) que venián d'arribar sus la planeta roja. Aquestes vels de polsa que se desplaçan d'una partida a una autra, que segon las sasons cobrisson e descobrisson de regions d'una autra color o nuança, e aquestes vents qu'orientan las particulas del sòl e las dunas, explican los cambiaments de color qu'afèctan lo disc marcian vist de la Tèrra e qu'avián tant intrigat los astronòms pendent mai d'un sègle.
Pendent una annada marciana, una partida del CO₂ de l'atmosfèra se condensa dins l'emisfèri ont es l'ivèrn, o se sublima del pòl dins l'atmosfèra quand es l'estiu. Per consequent la pression atmosferica a una variacion annuala.

Las sasons sus Mart

Coma lo de la Tèrra, l'eqüator marcian es inclinat a respècte del plan de l'orbita : fa un angle de 25,19º. Los dos plans se copan en indicant una direccion qu'es nomenada punt Àries (Vernal) en la Tèrra o punt Vernal de Mart quand l'orbita copa l'eqüator de la planeta dins lo sens ascendent. Los dos punts son pres per origina de las longituds solaras (aerocentricas, en onor del dieu Arès) Ls, mesuradas sus l'orbita, o de las Ascensions Drechas As, mesuradas sus l'eqüator. La prima comença dins l'emisfèri nòrd a l'equinòcci de prima, quand lo Solelh travèrsa lo punt vernal en passant de l'emisfèri Sud al Nòrd (Ls = 0 e creissent). Dins lo cas de Mart, aquò a tanben una significacion climatica. Los jorns e las nuèchs son de durada egala e la prima comença dins l'emisfèri nòrd ; aquesta dura fins que LS = 90º : es lo solstici d'estiu ont lo jorn a una durada maximala dins l'emisfèri nòrd e minimala dins l'emisfèri sud.

D'un biais analòg, Ls = 90°, 180°, e 270° indican per l'emisfèri nòrd lo solstici d'estiu, l'equinòcci d'auton, e lo solstici d'ivèrn respectivament, mentre que dins l'emisfèri sud es l'invèrs. Coma la durada de l'annada marciana es aproximativament dobla de la de l'annada terrèstra, la durada de las sasons o es tanben. La diferéncia entre sas duradas es pus importanta (pòt aténher 51 sòls, mentre que sus Tèrra, despassa pas 4,5 jorns) perque l'excentricitat de l'orbita marciana es fòrça mai granda que la terrèstra. Vaquí la durada de las quatre sasons sus Mart :

SASON		DURADA SUS MART		DURADA SUS TÈRRA
emisfèri boreal	emisfèri austral	Sòls	Jorns	Jorns
prima	auton	194	199	92,9
estiu	ivèrn	178	183	93,6
auton	prima	143	147	89,7
ivèrn	estiu	154	158	89,1

Actualament l'emisfèri nòrd benefícia d'un clima pus doç que l'emisfèri sud. La rason es evidenta : l'emisfèri nòrd a d'autons (143 jorns) e d'ivèrns (154 jorns) corts e de mai quand lo Solelh es al perièli, çò que fa que sián pus doces, vist l'excentricitat de l'orbita de la planeta. De mai la prima (194 jorns) e l'estiu (178 jorns) son longs, mas coma lo Solelh es a l'afèli, son pus fregs que los de l'emisfèri sud. Per l'emisfèri sud, la situacion es invèrsa. Atal, i a una compensacion parciala entre los dos emisfèris pel fach que las sasons de pus corta durada an luòc quand la planeta es al perièli e que recep alara del Solelh mai de lutz e de calor. A causa de la retrogradacion del punt Vernal e de l'avança del perièli, la situacion se decanta de mai en mai. Dins 2940 annadas terrèstras, lo perièli s'alinharà sul solstici d'ivèrn. Carl Sagan prepausèt en 1971, per conciliar l'evidenta erosion idrica amb l'actuala raretat de vapor d'aiga, la teoria del «long ivèrn». Amb l'alinhament del perièli sul solstici d'ivèrn, i aurà dins l'emisfèri nòrd, d'ivèrns corts e fòrça doces (vist la proximitat del perièli) e d'estius longs. A l'invèrs dins l'emisfèri sud. Aquò provocariá lo transferiment a travèrs de l'atmosfèra de l'importanta calòta polara nòrd al pòl sud. Dins l'operacion, la màger part dels glaces d'aiga e de CO₂ se trobarián sot forma de vapor dins l'atmosfèra, produsent un efècte de sèrra. La temperatura superficiala montariá, la pression aumentariá e pendent qualques milièrs d'annadas s'interrompriá lo «long ivèrn» per donar luòc a una «corta prima». Al cap de 27 850 ans la situacion s'invertiriá.

Satellits de Mart

Mart a dos satellits minusculs, dos rocàs de forma irregulara, Fòbos e Deimos^[5]. Lo primièr mesura 27 x 21 x 19 km e lo segond 15 x 12 x 11 km. Deimos gravita a 20 000 km d'altitud e Fòbos a 6100 km. Malgrat que sián tan pròches, aqueles astres son visibles dins lo cèl marcian pas que coma de ponches luminoses plan lusents. La luminositat de Deimos pòt èsser comparabla a la de Vènus vista de la Tèrra ; la de Fòbos es mantun còp pus intensa.

Fòbos vira a l'entorn de Mart en 7 h 39 min 14 s. Coma sa revolucion es fòrça mai rapida que la rotacion de la planeta subre son axe, lo satellit sembla de descriure un movement retrograd : se lèva a l'Oèst e trescòla a l'Èst. Deimos inverteix 30 h 17 min 55 s en recórrer son orbita. Sa revolucion es, per consequent, un pauc pus longa que la rotacion de la planeta, çò que fa que lo satellit se desplaça lentament dins lo cèl : tarda 64 h entre son levar, a l'Èst e son trescòl, a l'Oèst. Çò pus curiós es que pendent lo temps que rèsta visible, complís dos còps lo cicle complet de sas fasas. Una autra particularitat d'aquestes satellits es que, coma gravitan dins lo plan eqüatorial de la planeta e tan près de la superfícia d'aquesta, son etèrnament invisibles de las regions polaras : Deimos pòt pas èsser vist al delà del parallèl 82º e Fòbos al delà del parallèl 69º. De tot biais, compte tengut de sas dimensions pichonas, aquestas lunas minusculas pòdon a pena dissipar las tenèbras de la nuèch marciana, e aquò pendent de corts periòdes de temps, puèi que, en gravitant tan près de la planeta e sus d'orbitas eqüatorialas, passan la màger part de la nuèch amagats dins lo còn de l'ombra projectada per la planeta, es a dire sens èsser esclairats per la lutz solara.

S'es observat que Fòbos subís una acceleracion seculara que l'apròcha lentament de la superfícia de la planeta (tan lentament que se seràn passadas cent milions d'annadas abans que tombe). Aquesta acceleracion s'es pas poguda explicar fins ara. Tanben se pausa als astronòms lo problèma de las originas d'aquestes astres pichonèls, puèi que cèrtas rasons s'opausan que sián d'asteroïdes capturats e d'autras que sián de còrses formats a l'entorn de la planeta e en meteis temps qu'ela. De mai, Fòbos presenta d'estrats que suggerisson qu'aqueste satellit es un fragment separat d'un autre astre màger.

Astronomia dins lo cèl de Mart

Trescòl de Solelh observat de la superfícia de Mart per lo robòt Spirit.

Las planetas superioras o exterioras passan pas jamai entre lo Solelh e la Tèrra : sas fasas son pauc marcadas (se vei totjorn mai de la mitat del disc), fach qu'es aisit de demostrar per la geometria elementària. Considerant lo triangle Solelh-Mart-Tèrra, l'angle de fasa es lo que forman lo Solelh e la Tèrra vistes de Mart ; atenh sa valor maximala a las qüadraturas quand lo triangle STM es rectangle en la Tèrra. Per Mart, aqueste angle de fasa es pas jamai superior a 42º, e son aspècte de disc gibós es analòg al que presenta la Luna 3,5 jorns abans o après la luna plena (la partida escura passa pas 1/8 del disc). Aquesta fasa, aisidament visibla amb un telescòpi d'amator, Galileo Galilei la poguèt pas jamai veire, e supausèt solament son existéncia.

Observacion del Solelh

Vist de Mart, lo Solelh a un diamètre aparent de 21' (al luòc de 31,5' a 32,6' quand es vist de la Tèrra). Los scientifics que menavan Spirit e Opportunity li faguèron observar un trescòl de Solelh ; se poguèt constatar coma s'avalís, escondut per la polsa en suspension dins l'atmosfèra.

Observacion dels eclipsis solars de Fòbos


Transits de Fòbos e Deimos davant lo Solelh tals coma los veguèt la nau Opportunity lo 10 de març de 2004 sus Fòbos (esquèrra) e lo 4 de març de 2004 sus Deimos (drecha)

Las camèras de la nau Opportunity captèron lo 10 de març de 2004 l'eclipsi parcial de Solelh causat pel satellit Fòbos. Lo satellit tapa una granda partida del Solelh car es pus grand que Deimos e orbita fòrça mai près de Mart. L'eclipsi de Deimos captat lo 4 de març de 2004 es comparable al transit d'una planeta.

Observacion de la Tèrra

Vista de Mart pels futurs astronautas, la Tèrra serà una magnifica estela blavenca e tan lusenta coma Jupitèr, almens pendent los periòdes favorables (conjoncions inferioras de la Tèrra), puèi que nòstre glòbe presentarà, vist de Mart, las meteissas fasas que Vènus vista de la Tèrra. Tanben, coma Vènus e Mercuri, la Tèrra serà un astre visible alternativament de matin e de vèspre. Amb un telescòpi installat sus Mart se poirà apreciar l'espectacle resultant de la conjugason dels movements de la Tèrra e de la Luna, e tanben de la combinason de las fasas dels dos astres: passatge de la mièjaluna sus la mitat escura del disc terrèstre ; passatge del sistèma Tèrra-Luna davant lo disc solar pendent los eclipsis.

Transits de la Terra sus lo disc solar

Lo 10 de novembre de 2084 escairà lo transit venent, vist de Mart, de la Tèrra sus lo disc solar. Aquestes transits se repetisson aproximativament cada 79 ans. Los transits d'octobre-novembre escason quand Mart es en oposicion e près del nos ascendent ; los transits d'abril-mai quand es près del nos descendent. Lo transit de l'11 de mai de 1984 previst per J. Meeus serviguèt d'inspiracion a l'escrivan Arthur C. Clarke per escriure Transit of Earth ont un astronauta laissat sol sus Mart descriu lo rar fenomèn astronomic pauc abans de morir a causa de la manca d'oxigèn.

Observacion de Mart

Se dins l'orbita marciana se dessenha la de la Tèrra, fòrça mens alongada, se pòt observar tanben que la distància de la Tèrra a Mart vària considerablament. Al moment de la conjoncion, es a dire quand lo Solelh es situat entre las doas planetas, la distància entre aquestas pòt èsser de 399 000 000 km e lo diamètre aparent de Mart es de 3,5" ; pendent las oposicions pus favorablas, aquesta distància es redusida a mens de 56 000 000 km e lo diamètre aparent de Mart es de 25". Pendent l'oposicion, atenh una magnitud de -2,0 e a las oposicions perielicas -2,8 que la planeta es alara la pus lusenta a l'excepcion de Vènus e Jupitèr. Compte tengut de la pichonetat del glòbe marcian, son observacion telescopica es interessanta solament pendent los periòdes que precedisson o seguisson las oposicions.

Istòria de l'observacion de Mart

Tycho Brahe mesurèt escrupulosament lo movement de Mart dins lo cèl. Sas observacions astronomicas excellentas, sonhosament notadas, permetèron a Johannes Kepler de descobrir la natura elliptica de l'orbita marciana, e pus generalament de totas las orbitas planetàrias, que fins alara èran consideradas circularas. Kepler sintetizèt sas descobèrtas en tres leis, actualament conegudas amb lo nom de leis de Kepler.

Fins al sègle XVII la motivacion principala de l'observacion de Mart èra astrologica. Un còp inventat lo telescòpi, Galileo Galilei vèrs 1610 ja descriguèt Mart coma un disc, en li donant l'estatut de mond, coma la Tèrra o la Luna. En 1659, Christiaan Huygens descriguèt e dessenhèt la primièra caracteristica de Mart, ben visibla, un triangle escur nomenat pus tard Syrtis Major. En seguent aquesta marca, Huygens dedusiguèt corrèctament la durada del jorn marcian, una pauc pus long que lo de la Tèrra. Cap al decènni de 1670, Giovanni Cassini detectèt las marcas lusentas e blancas dels pòls.

A la fin del sègle XVIII, William Herschel melhorèt l'optica dels telescòpis e contunhèt l'observacion de Mart. Confirmèt l'existéncia dels pòls, e son expansion pendent l'ivèrn e mai sa quasi disparicion pendent l'estiu. Justifiquèt aqueste fach en argumentant que la planeta roja, coma la Tèrra, a una inclinason axiala ; aiçò explica l'existéncia de sasons (mas i son aperaquí dos còps pus longas que sus Tèrra). Tanben observèt de tacas lusentas e mobilas qu'interpretèt corrèctament coma de nívols.

Dins los decènnis que seguiguèron, d'erudits nombrós dessenhèron divèrsas cartas de Mart e nomenèron las tacas escuras o claras de sa superfícia. Pasmens, fòrça d'aquestas cartas se contradisián entre elas.

El 1877, quand Mart s'aprochèt de l'orbita terrèstra, Giovanni Schiaparelli dessenhèt la melhora carta jamai facha de la planeta roja. De mai, prepausèt una seria de noms en latin que, adaptats, foguèron acceptats ulteriorament per l'Union Astronomica Internacionala en 1958 e son encara utilizats uèi. La nomenclatura de Mart, coma la de la Luna, nomena las tacas escuras coma de massas d'aiga e las tacas lusentas coma de superfícias terrèstras. Qualques exemples : Mare Sirenum "mar de las serenas", Solis lacus "lac del Solelh", Chryse Planitia "plana daurada", Utopia, Arcadia...

Exploracion espaciala de Mart

La primièra sonda que visitèt Mart foguèt Mariner 4 en 1965. Amb Mariner 6 e 7, qu'arribèron sus Mart en 1969, capitèron pas qu'a observar una planeta plena de cratèrs e parièra a la Luna. Mariner 9 foguèt la primièra que se placèt en orbita marciana, al mitan d'una tempèsta de polsa espectaclosa, la primièra que mostrèt una planeta amb de canals semblant un malhum idrografic, de vapor d'aiga dins l'atmosfèra, suggerissent atal un passat de Mart diferent. Las primièras naus qu'aterrèron sus Mart foguèron Viking 1 e 2 en 1976. Après los resultats negatius de sas experiéncias biologicas, l'exploracion marciana s'interrompèt pendent 20 ans. Lo 4 de julhet de 1997, Mars Pathfinder aterrèt sus Mart e provèt qu'èra possible qu'un robòt pichonèl (Sojourner) se passegèsse sus la planeta. En 2004 la mission Mars Exploration Rover, scientificament pus ambiciosa, mandèt dos robòts, Spirit e Opportunity, qu'aterrèron dins doas zonas de Mart diametralament opausadas per analisar las ròcas, en cèrca d'una preséncia anciana e prolongada d'aiga. Mars Express, Mars Odissey e Mars Global Surveyor son d'autras sondas arribadas sus Mart dins los darrièrs ans e que contunhan encara sa mission scientifica. La darrièra sonda qu'arribèt sus Mart foguèt Mars Reconnaissance Orbiter que se metèt en orbita marciana lo 10 de març de 2006.

Meteorits d'origina marciana

Los meteorits nomenats SNC son originaris de Mart. Se coneis amb seguretat son origina car contenon de pichonas bofigas de gas que sa composicion coïncidís amb la mesurada per las sondas Viking.

Lo 6 d'agost de 1996, lo Dr. David McKay, de la NASA, anoncièt l'identificacion de compausats organics dins lo meteorit marcian ALH84001. Lo meteorit foguèt ejectat de Mart per un impacte meteoric fa 15 milions d'annadas, tombèt dins l'Antartida fa 13 000 ans e foguèt trobat en 1984. Proven d'una ròca marciana solidificada fa 4,5 miliards d'annadas quand se formèt la planeta. Fòrça scientifics foguèron pas d'acòrdi amb l'anonci, que qualifiquèron de prematur e probablament faus. Las revelacions extraordinàrias exigisson de pròvas extraordinàriament fisablas ; la simpla preséncia de rèstas coma las que crèa lo material organic significa pas qu'aja una relacion amb la vida, malgrat qu'una explicacion non biologica siá improbabla. En decembre de 1997, un grop de scientifics desmentiguèt totalament la NASA en demostrant que dins la ròca i aviá de minerals d'aparéncia parièra a cèrts microorganismes, mas amb una origina quimica e sens res de veire amb la vida.