सोक्रेतिज

सोक्रेतिज (Σωκράτης)

लुभ संग्रहालयय् सोक्रेतिया छगू मार्बलया प्रतिमा (थ्व लिसिपसया छगू तनाच्वंगु कँय् प्रतिमाया प्रतिलिपि ख) ।
बूगु	c. 470 इपू देम एलोपेस, प्राचीन एथेन्स
मदूगु	३९९ इपू (थ्यं-मथ्यं ७१ दँय्) एथेन्स विष त्वंकाः जबरजस्ती आत्महत्या याःकूगु
कालखण्ड	प्राचीन ग्रीक दर्शन
क्षेत्र	पाश्चात्य दर्शन
विचारधारा	प्राचीन ग्रीक दर्शन
अभिरुचि	इपिस्तेमोलोजी, नैतिकता, तेलियोलोजी
नांजागु विचाः	Social gadfly Socratic dialogue Socratic intellectualism Socratic irony Socratic method Socratic paradox Socratic questioning "The unexamined life is not worth living"

सोक्रेतिज वा सुकरात ( ग्रीक भासय्: Σωκράτης; थ्यं-मथ्यं  ४७० – ३९९ ईसापूर्व) एथेन्सया छम्ह ग्रीक दार्शनिक ख। वय्कःयात पाश्चात्य दर्शनया पलिस्थामिया कथं नालेगु या। वय्कः नैतिक चिन्तन परम्पराया न्हापांम्ह नैतिक दार्शनिकय् छम्ह ख। छम्ह प्रभावशाली व्यक्तित्व दूम्ह सोक्रेतिजजुं छुं नं ग्रन्थ च्वया मदीसां पाश्चात्य शास्त्रीय च्वमितेगु वय्कःया मरणोपरान्तया विवरणया माध्यमं वय्कःयात म्हसीकिगु या। वय्कःया आपालं खँ विशेष यानाः वय्कःया विद्यार्थी प्लेटो व जेनोफोनया च्वखँय् कनातःगु दु। थथे च्वयातःगु च्वखँत खँल्हाबल्हाया पहः छ्यला च्वयातःगु दु। सोक्रेतिज व वय्कःया खँल्हामितेसं छगू विषययात न्ह्यसः लिसःया पहः छ्यला जाँच याइ। थथे च्वयातःगु च्वखँतेगु झ्वलं सोक्रेतिजया खँल्हाबल्हा साहित्य विधा दयावल। सोक्रेतिजया खँय् च्वयातःगु थीथी विरोधाभासी विवरण दु गुकिया लिच्वः कथं वय्कःया दर्शनया पुनर्निर्माण याये लगभग मछिं। थ्व स्थितियात सोक्रेतिक प्रब्लेम (Socratic problem)या नामं म्हसीकिगु या। वय्कः एथेनियन समाजयात ध्रुवीकरण याइम्ह छम्ह व्यक्ति खः। ३९९ ईसापूर्वय् वय्कःयात अभद्रता व ल्याम्हतय्त भ्रष्ट याःगु द्वपं लाःगु खः। छन्हु तक मुद्दा सनेधुंकाः वय्कःयात मृत्युदण्डया सजायँ बिल। वय्कलं थःगु लिपांगु न्हि जेलय् हे बिकल व वय्कःयात जेलं बिस्युं वनेत ग्वाहालि यायेगु प्रस्तावयात अस्वीकार यानादिल।

प्लेटोया खँल्हाबल्हा च्वखँय् प्राचीन कालंनिसें म्वानाच्वंगु सोक्रेतिजया दकलय् व्यापक विवरण दु। थ्व च्वखँमुनाय् सोक्रेतिजया इपिस्तेमोलोजी व नैतिकता नापं दर्शनया क्षेत्रय् दृष्टिकोण क्यनि। प्लेटों च्वयादीगु सोक्रेतिजया च्वखँया आधारय् हे सोक्रेतिक पद्धति (Socratic method) व सोक्रेतिक आइरनि (Socratic irony) वा सोक्रेतिजया विडम्बनाया अवधारणा दयेकल। सोक्रेतिजया न्ह्यसःया विधियात एलेन्चस (elenchus) धाइ गुकिलि चिहाकःगु न्ह्यसः व लिसः छ्यला खँल्हाबल्हाया रुप काइ। थुकियात प्लेटोया ग्रन्थय् छ्यलातःगु दु। सोक्रेतिज व वय्कःया खँल्हामितेसं थ्व हे पहः छ्यला छगू विषय वा छगू अमूर्त अर्थया थी-थी पक्षया गुणनात्मक (Virtuous) जाँच याइ। थथे जांच यायां वनेवं खँल्हाबल्हाय् गतिरोध वइ व खंल्हामितेसं थःगु थुइका व बिचाः यात हे परिभाषित यायेत असक्षम जुइ। सोक्रेतिज थःगु पूर्ण अज्ञानताया घोषणा थःमं यायेगु निंतिं नांजाः। वय्कलं धयादीगु दु कि वय्कलं स्यूगु छगू हे जक खँ थःगु अज्ञानता ख। थ्व खँ थुइकिगु हे दर्शनया न्हापांगु पलाः खः धकाः अर्थ क्यनेगु कुतः वय्कलं यानादीगु दु।

सोक्रेतिजं थः लिपाया प्राचीन कालया दार्शनिकतेगु दथुइ तच्वःगु प्रभाव लाकल व आधुनिक युगय् नं थ्व प्रभाव खनेदु। वय्कःया अध्ययन मध्यकालीन व इस्लामिक विद्वानतेसं यानादिल व वय्कलं इटालियन पुनर्जागरणया चिन्तनय् विशेष यानाः मानवतावादी आन्दोलन दुने महत्त्वपूर्ण भूमिका म्हितादिल। वय्कःया प्रति दार्शनिकतेगु रुचि निरन्तर दयाच्वन, गुकियात सोरेन किर्केगार्ड व फ्रेडरिक नीत्शे आदि दार्शनिकतेगु च्वखँय् खनेदु। कला, साहित्य व लोक संस्कृतिइ वय्कःया चित्रणं वय्कःयात पाश्चात्य दार्शनिक परम्पराय् व्यापक रुपं नांजाम्ह व्यक्ति दयेकातःगु दु।

जीवनीया लिधंसा

सोक्रेतिजं थःगु शिक्षायात च्वयामदी। वय्कःया दक्वं खँ मेमेपिनिगु विवरणं वःगु दु: मू कथं दार्शनिक प्लेटो व इतिहासकार जेनोफोनया च्वखँलं, गुपिं निम्हं हे वय्कःया शिष्य ख। वय्कःया खँय् च्वयादीपिं मेमेपिं च्वमिइ एथेनियन न्हिला दबूप्याखँमि(नाटककार) एरिस्टोफेन्स(सोक्रेतिजया समकालीन); व प्लेटोया शिष्य एरिस्तोतल ला। एरिस्तोतल धाःसा सोक्रेतिजया मृत्यु धुंका जन्म जूम्ह खः। थ्व प्राचीन विवरणं प्रायः विरोधाभासी बाखंतेसं सोक्रेतिजया वास्तविक बिचाःयात विश्वसनीय रुपं पुनःनिर्माण यायेगु विद्वानतेगु क्षमतायात थाकूइका ब्यूगु दु। सोक्रेतिजया चरित्रयात अनुसन्धानात्मक साधनया रुपय् छ्येलिपिं प्लेटो, जेनोफोन व मेमेपिं च्वमितेगु च्वखँय् सोक्रेतिज व वय्कःया खँल्हामितेगु दथुइ खँल्हाबल्हाया रुपय् च्वयातःगु दु व सुकरातया जीवन व चिन्तनया जानकारीया मू स्रोत प्रदान याइ। सुकरात खँल्हाबल्हा (logos sokratikos) थ्व न्हुगु गठित साहित्यिक विधायात वर्णन यायेत एरिस्तोतलं दयेकूगु छगू खँग्वः ख। इमिगु च्वखँया यथार्थ तिथि मस्यूसां गुलिं धाःसा वय्कः मदयेधुंका च्वयातःगु जुइफु। एरिस्तोतलं थमंतुं टिप्पणी यानादीगु दु कि सोक्रेतिक खँल्हाबल्हाय् सोक्रेतिजयात प्रामाणिक रुपं गुलि तक चित्रण यानातःगु दु धइगु खँ बहसया विषय ख।

प्लेतो व जेनोफोन

जेनोफोन छम्ह इमान्दार मनू जुसां प्रशिक्षित दार्शनिक धाःसा मखु। वय्कलं सोक्रेतिजया तर्कयात नं पूवंकः थूगु वय्कःया च्वखँय् खनेमदु। वय्कलं सोक्रेतिजया बुद्धि, देशभक्ति व युद्धभूमिइ साहसया निंतिं प्रशंसा यानादिल। वय्कलं सोक्रेतिजया खँय् प्यंगू ग्रन्थय् च्वयादिल: द मेमोराबिलिया (the Memorabilia), द ओइकोनोमिकस (the Oeconomicus), द सिम्पोजियम (the Symposium) व द एपोलोजी अफ सोक्रेतिज (the Apology of Socrates)। वय्कलं थःगु एनाबासिस(Anabasis)य् सुकरातयात दुथ्याकातःगु छगू बाखं नं च्वयादीगु दु। ओइकोनोमिकसं व्यावहारिक बुंज्याया विषयय् जूगु छगू चर्चायात लुमंकादिल। प्लेटोया एपोलोजी थें जेनोफोनया एपोलोजियाय् नं सुकरातया मुद्दा संकूगु वर्णन यानातःगु दु। डब्लुकेसी गुथ्रीया कथं धाःसा थ्व निता कृतित छगू थासय् यक्व हे पाः। जेनोफोनया विवरणय् सोक्रेतिजयात "असहनीय स्मगनेस व आत्मसंतोष" (intolerable smugness and complacency)या चित्रण यानातःगु दु। सिम्पोजियमय् सोक्रेतिजया मेमेपिं मू एथेनियनतेगु भ्वय् धुंका सहलहया झ्वलय् जूगु खँल्हाबल्हा ख। तर थ्व प्लेटोया सिम्पोजियम स्वया तसकं पाः: पाहाँ धलखय् छम्ह नं पाहां नितां धलखय् मदु व थीथी मेमेपिं हे पाहांत प्लेतो व जेनोफोनं थः-थःगु धलखय् दुथ्याःकूगु दु। मेमोराबिलियाय् वय्कलं सोक्रेतिजयात ल्यामहतेत भ्रष्ट याःगु व द्यःतेगु विरुद्ध जूगु द्वपनय् सोक्रेतिजया पतिं लिनादिल। मूल रुपं थ्व सोक्रेतिजया निंतिं न्हुगु माफी दयेकेत छथाय् मुनातःगु थी-थी बाखंया मुना ख।

प्लेतोया सोक्रेतिजया चित्रण तपेंक मयाः। प्लेति सोक्रेतिज शिष्य ख व वय्कः सोक्रेतिज धुंका न्या दशक स्वया अप्व म्वानादिल। अतः, सोक्रेतिजया चरित्रया प्रतिनिधित्व यायेगुलिइ प्लेति गुलि विश्वास यायेबहःम्ह खः धइगु खँ बहसया विषय खः। वय्कलं थःगु च्वखँय् "सोक्रेतिज"या पात्र छ्यला सोक्रेतिजयागु जक दर्शन गुलि प्रतिनिधित्व यानादिल धिऔग खँय् समकालीन विज्ञतेगु छगू मत मदु। थ्व शंकाया छगू कारण वय्कःया च्वखँय् दूगु सोक्रेतिजया द्वपनाच्वंगु चरित्र ख। थ्व असंगतिया छगू सामान्य व्याख्या थथे दु: प्लेतों न्हापा ऐतिहासिक व धाथेंयाम्ह सोक्रेतिजयात पाय्छि जुइक प्रतिनिधित्व यायेगु कुतः यानादिल धाःसा लिपा थःगु च्वसुइ वय्कलं सोक्रेतिज वय्कःया विचाःकथं, वय्कलं थूगु पहंः च्वयादिल। थ्व आधारय् प्लेतोया न्हापाया च्वखँया सोक्रेतिजयात वास्तविक वा सोक्रेतिक सोक्रेतिज व प्लेटोया लिपाया च्वखंया सोक्रेतिजयात प्लेतोनिक सोक्रेतिज धकाः म्हसीकातःगु दु। अथे जुसां थ्व हिला बिस्तारं जूगुलिं पात्रया निम्ह रुपया दथुइ सीमा धुमिल खनेदु।

जेनोफोन व प्लेतोया विवरणय् सोक्रेतिजयात छम्ह व्यक्तिया रुपय् न्ह्यब्वयेगुलिइ भिन्नता खनेदु। जेनोफोनया सोक्रेतिज प्लेतोया स्वया सादा रुपय् म्हो झःझः धाम्ह, म्हो न्हिला व विडम्बनापूर्ण पात्रया रुपय् ब्वयातःगु दु। जेनोफोनया सोक्रेतिजय् प्लेटोया सोक्रेतिजया दार्शनिक विशेषता- अज्ञानता, सोक्रेतिजया पद्धति वा एलेन्चसया अभाव दु। जेनोफोनया च्वखँय् धाःसा एन्क्रातेइया वा आत्मनियन्त्रण (enkrateia, self-control)यात सोक्रेतिजया केन्द्रिय महत्त्वया विषय दयेकातःगु दु गुगु प्लेटोया सोक्रेतिजय् मदु। सामान्यतया लोगोइ सोक्रातिकोइं (logoi Sokratikoi) ऐतिहासिक सोक्रेतिजया जीवनया झकातेगु पुनर्निर्माण यायेत असमर्थ जु। इमिगु आख्यान थः दथुइ हे ल्वाकज्यागु व च्वमितेसं छम्हं मेम्हसिया विवरणयात प्रभावित याःगु जुइफूगु सम्भावना दूगुलिं छु सत्य व छु मित्था धकाः पाय्छि कथं धायेमछिं।

एरिस्तोफेन्स व मेमेगु लिधंसा

एरिस्तोफेन्स नापं एथेनियन ख्यालि च्वमितेसं नं सोक्रेतिजया खँय् च्वयादीगु दु। सोक्रेतिजया विषयय् एरिस्टोफेन्सया दकलय् महत्त्वपूर्ण ख्यालि च्वखँ "द क्लाउद्स" ख, गुकिलि सोक्रेतिज छम्ह केन्द्रिय पात्र ख। थ्व नाटकय् एरिस्टोफेन्सं सोक्रेतिजं सोफिजम (sophism)या पहं लिनाच्वंगु छगू ध्याचू (क्यारिकेचर) न्ह्यब्वयादिल। एरिस्तोफेन्सं थ्व ज्याझ्वलय् सोक्रेतिजयात छम्ह बेतुका नास्तिक (absurd atheist) धकाः ख्याच्वः बियादिल। क्लाउडय् सोक्रेतिज छम्ह प्राकृतिक दर्शनय् रुचि दुम्ह मनूया रुपय् चित्रण यानातःगु दु गुगु खँ प्लेटोया फेदो (Phaedo)य् वय्कःयागु चित्रण नापं मिलेजु। एरिस्तोफेन्सया च्वखँया लिच्वः कथं छु धायेछिं धाःसा ४५ दँया उमेरय् सोक्रेतिजं एथेनियनतय्गु दार्शनिकया रुपय् थःगु छवि दयेकादीधुंकूगु खः। एरिस्टोफेन्सया थ्व कृतिं ऐतिहासिक सोक्रेतिजया पुनर्निर्माणय् उपयोगी दु कि मदु धइगु खँ धाःसा स्पष्ट मजू।

सोक्रेतिजया बारेय् च्वयादीपिं मेमेपिं प्राचीन च्वमिपिं एस्किन अफ स्फेटस, एन्टिस्थेन्स, एरिस्टिपस, ब्रायसन, सेबेस, क्रिटो, युक्लिड अफ मेगारा, फेदो व एरिस्टोटल ख। इमिसं धाःसा वय्कः मदयेधुंका जक वय्कःया खँ च्वयादिल। एरिस्तोतल सोक्रेतिजया समकालीन मखु व वय्कलं प्लेटोया एकेडेमीइ नीदँ तक अध्ययन यानादिल। एरिस्तोतलं थःगु च्वखँय् सोक्रेतिजयात वय्कःनाप भावनात्मक स्वापू दूम्ह जेनोफोन व प्लेटोया पूर्वाग्रह मतःसें च्वयादीगु दु। वय्कलं सोक्रेतिजया सिद्धान्तेत छम्ह दार्शनिकया रुपय् छानबिन व मूल्यांकन यानादिल। एरिस्तोतल सोक्रेतिजया थी-थी च्वयातःगु व कनातःगु बाखंनाप परिचित जूम्ह मनू ख। सोक्रेतिजयात थुइकेगु ज्याय् वय्कःया भूमिका सीमित दु। वय्कलं सोक्रेतिजया खँय् यक्व च्वयादीगु मदु। वय्कलं च्वयादीगु खँ प्लेटोया प्रारम्भिक खँल्हाबल्हाय् सीमित दु। दर्शनया इतिहासय् वय्कःया च्वखँया विश्वसनीयताय् नं शंका दु। अथे जुसां सोक्रेतिजयात थुइकेत वय्कःया च्वखँ तसकं महत्वपूर्ण दु।

दर्शन

सोक्रेतिक विधि वा पद्धति

प्लेतोया सोक्रेतिजया च्वखँया छगू मूलभूत विशेषता सोक्रेतिक मेथद (Socratic method) वा सोक्रेतिजया विधि ख। थ्व छगू तर्क खण्डनया विधि ख व थुकियात एलेन्कस (elenchus)नं धाइ। थ्व प्लेतोया न्हापांया च्वखँय् दकलय् अप्व खने दु, विशेष याना एपोलोजी, क्रिटो, गोर्गियास, रिपब्लिक आदि ग्रन्थय्। एलेन्कस थ्व पहलं न्ह्याइ: सोक्रेतिजं छगू विषयय् छम्ह नांजाःम्ह विज्ञनाप छपुचः ल्याय्म्हतेगु न्ह्यःने सहलह न्ह्याकी व खँल्हा-ल्हां विज्ञया विश्वास व तर्कयात विरोधाभासी साबित याइ। सोक्रेतिज थः खँल्हामियात विषयया परिभाषा न्यनाः खँल्हा न्ह्यथनादी। वय्कलं अप्वः न्ह्यसः न्यनेवं, खँल्हामिया लिसः लिपतय् न्हापांगु परिभाषाया विरोधाभास जुइ। थथे ल्हाःगु खँल्हाया लिच्वःया कथं विज्ञं धात्थें हे परिभाषा मस्युगु खँ खनेदइ। खँल्हामिं मेगु हे परिभाषा बिइगु कुतः याइ। थ्व न्हूगु परिभाषा सोक्रेतिजया न्ह्यसःया जाँचया अन्तर्गतय् खँल्हा विस्तार जुइ। न्ह्यसः लिसःया सकल चरणय् सोक्रेतिज व वय्कःया खँल्हामिं फतिंफतलय् सत्यया लिक्क थ्यंकेगु आशा याइ। अप्वः धया थें हे खँल्हाय् धाःसा इमिसं थःगु अज्ञानता पितब्वयी व इमिसं गुलि मस्यु धकाः क्यनि। थथे च्वयातःगु च्वखँय् खँल्हामितेगु परिभाषां आपालं अबिलेया समाजया छुं विषयय् मूलधारया धारणायात ब्वयेगु जूगुलिं थन्याःगु खँल्हाय् सर्वसाधारण जनमानसया मंका धारणा व विचाःयात शंका यासें न्ह्यःस न्यनेमाःगु खँ ब्वयातःगु दु।

सोक्रेतिजं सोक्रेतिक विधिया माध्यमं थःगु बिचाःयात परीक्षण याइ। थुकथं सोक्रेतिजं छगू निश्चित दार्शनिक सिद्धान्त स्यनीगु ज्या यायेगु पलेसा सत्य मालेगु झ्वलय् थःगु अज्ञानतायात स्वीकार याइगु ज्या यानादिल।

मेमेगु

• परिभाषाया सुकरात प्राथमिकता
• सोक्रेतिजया अज्ञानता
• सोक्रेतिक विडम्बना
• सोक्रेतिक युडाइमोनिज्म व बौद्धिकतावाद
• सोक्रेतिजया धर्मदर्शन
• सोक्रेतिक देमोनियन (daimonion)
• सोक्रेतिजया सद्गुण व ज्ञान दर्शन
• सोक्रेतिजया मतिना दर्शन
• सोक्रेतिक राजनैतिक दर्शन

स्वयादिसँ

• पाश्चात्य दर्शन