मेसोअमेरिका

मेसोअमेरिका

मेसोअमेरिका (ग्रीक भासय्: मेसोस "μέσος" वा 'मध्यवर्ती' व अमेरिका) धाःगु अमेरिकी महाद्वीपया छगू ऐतिहासिक व सांस्कृतिक क्षेत्र ख गुकिलि मेक्सिकोया दक्षिणी बच्छि भाग, ग्वातेमाला, एल साल्भादोर, बेलिज, होन्डुरस, पश्चिमी निकारागुआ व कोस्टारिकाया भूभाग ला। पूर्व-कोलम्बियन कालय् थ्व थाय्या आदिवासी अमेरिकी जनजातितेगु महान सभ्यताया छगू भागया रुपय् म्हसीका दु। मेसोअमेरिका छगू तजिलजिं परिभाषित याःगु लागा खः। थ्व क्षेत्रय् तःधंगु जातीय वा भाषिक विविधताया समिश्रणया सीमा दुने आदिवासी सभ्यताया विकास खनेदत। मेसोअमेरिकन जनजातिया सांस्कृतिक एकताया यक्व चिं खनेदु गुकियात पल किर्चोफं (Paul Kirchhoff) सन् १९४३य् मेसोअमेरिकन कम्प्लेक्स(Mesoamerican complex)या रुपय् परिभाषित याःगु दु।

मेसोअमेरिकन लहनाया निंतिं छ्यलातःगु परिभाषा थ्व सभ्यताया विद्वानतय् दथुइ चर्चाया विषय ख। अथे जुसां थनया लहनातेगु छुं सामान्य लक्षणत दसु: बुंज्याय् आधारित अर्थतन्त्र, छुं बालीतेगु ग्राहस्थीकरण दसु: कोको, कःनि, बूबः, एभोकादो, भ्यानिला , स्क्वास, व मल्ता, नापं तर्की व खिचाया लहिना, निता नगुमाया छ्येलेज्या २६०न्हिया संस्कार व नागरिक ज्याया ३६५न्हि), धार्मिक अभिव्यक्ति व बलिप्रथा (मानव बलि), ल्वहँया प्रविधि व धातु विज्ञानया अभाव आदि छुं मंका लक्षण ख। उगु इया मेसोअमेरिकन लहनाया परिभाषां मेसोअमेरिकन जनजातियात उत्तरी व दक्षिणी जःलाखःला स्वया बायेत ग्वहालि याइ।

मेसोअमेरिकाया विकास यक्व सहस्राब्दीइ जूग ख। मेसोअमेरिकन लहनाया "शुरुवात"या बारेय् छगू मत मदु। छुं मतया कथं थ्व लहनातेगु प्रारम्भिक तकिं चाया थल दयेकिगु ज्याया विकासं जूगु ख। मेमेपिन्सं न्हापांगु मेसोअमेरिकन लहना १५गु व १२गु शताब्दी ईसापूर्वया दथुइ विकास जूगु माने याइ, थ्व ई ओल्मेक लहनाया समकालीन ई ख। तर ७,००० दँ स्वया अप्व न्ह्यःया होलोसिनया भूगर्भीय युगंनिसें बुंज्याया माध्यमं प्राकृतिक वातावरणय् उल्लेखनीय रुपान्तरण जुइधुंकूगु खनेदु।

थःगु इतिहासय् मेसोअमेरिकन मनुतेसं छगू तजिलजि दयेकल गुकिया अभिव्यक्तिं थी-थी मनुतेगु साझा तत्त्व व इमित छम्ह मेम्ह स्वया अलग याइगु लक्षण दयावल। सभ्यता प्रक्रिया न्ह्याःवंलिसे छुं लक्षणत अन्तरजातीय स्वापूलिं एकरुप जुल व मेमेगु छुं सन्दर्भय् विशिष्टता दयावल। थ्व प्रक्रिया निरन्तर जुयाच्वन व स्पेनिश उपनिवेशकाल तक दयाच्वन।

गुलिखे च्वमितेसं मेसोअमेरिकाया मूल वस्तु व अवधारणातेगु वर्णन यायेत नाहुआ नांया हिलाबुला छ्येलि, व मेमेपिंसं थ्व क्षेत्रया मनुतेगु दथुइ भिन्नतायात उजागर याइ।

अधिकांश मेसोअमेरिकन मनुतेसं ल्हाइगु भाय् थ्व भाषिक परिवारय् ला: ओतोमान्गुएन (Otomanguean), मायान (Mayan), मिक्सेजोकियन (Mixezoquean), तोतोनाक (Totonac), व युतो-एजतेकन (Uto-Aztecan)।

मेमेगु भाषात स्पेनिश उपनिवेशं न्ह्याःगु व थौंतक नं न्ह्यानाच्वंगु क्यास्टिलियनाइजेशन(Castilianization) वा क्यास्तिलियन स्पेनी भाषाया दबदबाया प्रक्रियाय् मदया वंगुलिं वर्गीकरण यायेमफुगु अवस्था दु।

मेसोअमेरिकाया थीथी इलय् दूगु लहनाया छाप वर्तमान मेसोअमेरिकन जनजातिया तजिलजिइ खनेदु। थनया दकलय् अप्व अध्ययन जूगु लहना व तजिलजि थथे दु: मेक्सिका, माया, तिओतिहुआकन, तोल्तेक, जापोटेक, मिक्स्टेक, ओल्मेक वा पुरेपेचा। थ्व महत्त्वपूर्ण लहनाया केन्द्र जूगु जूसां मेसोअमेरिका यक्व तजिलजि धाःसा नकतिनिया उत्खननया माध्यमं अनुसन्धान यायेगु ज्या नकतिनि जक न्ह्याःगु दु। थन्याःगु तजिलजितेसं थःगु च्वयेगु प्रणालि आविष्कार यानातःगु, तर मायालिपि थें उन्नत मजूगु खं खनेदु।

"मेसोअमेरिका" खँग्वः उत्पत्तिया कारण

मेसोअमेरिकाया अर्थ "मध्य अमेरिका" ख। थ्व खँग्वः मेक्सिकोया दक्षिणी भागं कोस्ता रिकाया गुआनाकास्त प्रान्त तक्क थ्यंगु छगू सांस्कृतिक थाय् यात म्हसीकेत प्रस्तावित याःगु ख। थनया च्वनामितेगु जीवनशैली (म्वामि), थनया लफय् व थःगु भूगोलया कारणं मेमेगु क्षेत्र स्वया पाः। मेसोअमेरिका थी-थी लफय् व परिदृश्यया थाय् ख। थन स्वनिगः, पर्वः वा गुँ, सिथ वा तट, झ्वास्या वा दलदल व जंगल आदि थीथी बं दयाच्वंगु दु। थनया बं आर्द्र व उर्वर दु। थ्व बुँज्याया निंतिं उपयुक्त जु अले थन यक्व पुखू व खुसि नं दु। थ्व विविधता नापं नं थ्व क्षेत्रया बासिन्दातेगु छुं लक्षण ज्वः, दसुया निंतिं इमिगु समाजत थी-थी ज्या व महत्त्व दूगु पुचलय् संगठित यानातःगु दु। आपालं इमिगु समाजय् छखे शासकत, धर्म व सैनिक नेतात, अले मेखे कारीगर व बुंज्यामित दु।

थ्व सामाजिक विभाजन शासकत च्वनाच्वंगु लाय्कू, देगः, कोथा व नगरया थासं खनेदु। इमिगु आहारय् कःनि, बूबः, मल्ता, स्क्वास वा गुइकोय (güicoy), एभोकाडो व कोको दइ। इमिसं वा वइगु लः, खुसि व पुखूयात नियन्त्रण व लबः कायेत महत्वपूर्ण ज्या यागु दु। इमिगु धर्म बहुदेववादी खः, इमिके धार्मिक विश्वासयात इमिसं खगोलशास्त्र, गणित, इन्जिनियरिङ, कला, च्वज्या व चिकित्साया ज्ञानलिसे स्वानाःतल। थुकिया लिसें इमिसं नगरय् भकुंग्वारा कासा संस्कारया निंतिं दयेकूगु मन्दः व भवन नं उल्लेखनीय दु। इमिसं भिजेसिमल आधार (vigesimal base) दूगु नम्बरिङ प्रणालीया आविष्कार यात व इमिगु च्वसु वैचारिक दु, अर्थात इमिसं विचाःयात प्रतिनिधित्व याइगु अभिव्यक्ति च्वयेगु क्षमता विकशित यात। इमिसं निगु थी-थी पात्रों शासन यात: बुंज्याया निंतिं ३६५ न्हुया पात्रो व इमिगु धार्मिक विश्वासया निंतिं २६० न्हुया पात्रो। थःगु मिथकं इमिसं प्राकृतिक व मानवीय संसारया जटिलतायात व्याख्या यायेगु कुतः यात व निगुलिं पक्षया दथुइ सद्भाव संरक्षण यायेगु कुतः यात।

मेसोअमेरिकाया परिभाषा

मध्य अमेरिका व मेक्सिकोया आदिवासी संस्कृतिइ रुचि अप्वया वःलिसें विशेषज्ञतयेसं आदिवासी जनजातिया बारेय् उपलब्ध तथ्यांकया व्याख्या यायेगु समस्याया सामना यायेमाल। मध्य मेक्सिकोय् पुरातात्विक अनुसन्धानय् महत्वपूर्ण प्रगति जुल। थ्व प्रगति विशेष यानाः ओक्साकाय् जुल गन अल्फोन्सो कासों(Alfonso Caso)या पुचलं मोन्टे अल्बान(Monte Albán)य् उत्खननया नेतृत्व यात व माया क्षेत्रय् रिकेटसन(Ricketson)या पुचलं ग्वातेमालाया उआक्साक्टुन (Uaxactún)या अनुसन्धानय् आधारित दु। थुकिलिं क्यंगु दु कि थ्व क्षेत्रया लहना दथुइ १९४०या दशक तक छम्ह मेम्हलिसे स्वापू मदूगु धैगु विचाः थनया तःधंगु सांस्कृतिक समानतां समर्थन मया।

सन् १९३९इ अल्फ्रेड क्रोबरं छगू हे क्षेत्रय् भूगोलं अपेक्षाकृत ब्यागलं च्वंपिं जनजातिइ समान सांस्कृतिक लक्षणयात सम्बोधन यायेत ८गू सांस्कृतिक क्षेत्रया अवधारणा न्ह्यथनादिल। थःगु ज्या कल्चरल एन्द न्याचुरल एरियाज अफ द नेतिभ नर्थ अमेरिकाय् (Cultural and natural areas of native North America) क्रोबरं उत्तरी मध्य अमेरिका व मेक्सिकोया बुंज्यामि जनजातिया भूभाग छगू सांस्कृतिक क्षेत्रया गठन यायेगु प्रस्ताव तःगु दु, तर वयागु प्रस्ताव पुरातात्विक वृत्तय् प्रचलित मजूगु खनेदु। सन् १९४३इ पल किर्चोफं थःगु च्वसु मेसोअमेरिका पिथनादिल, गुकिलि वय्कलं माया क्षेत्र व मध्य मेक्सिकोया सांस्कृतिक एकतायात चुनौति यानादिल। किर्चोफं थःगु पाठय् उत्तरी मध्य अमेरिका व मध्य व दक्षिणी मेक्सिकोया जनजातिइ महत्त्वपूर्ण लक्षणया छझ्वः रुपरेखा दयेकादिल, गुकिलिं इमित मेमेगु अमेरिकी संस्कृति स्वया अलग याइ। किर्चोफं धाःगु दु कि मेसोअमेरिकाया उत्तरी सीमा सिनालोआ खुसि, सियरा माद्रे ओक्सिडेन्टल, लेर्मा व पानुको खुसिया बेसिन व दक्षिणी सीमा मोटागुआ खुसिया मुहान व कोस्टारिकाय् निकोयाया खाडीया दथुइ च्वंगु ध्वः ख।

मेसोअमेरिकाया लागाया परिधि समयनापं पाइ, अर्थात मौसम कथं संसाधन अप्वइगु बाय् म्ह्व जुइगुली निर्भर जुइ। मेसोअमेरिकाया सकल क्षेत्रफल १,००,२१८ किमि^२ दु। थ्व सांस्कृतिक लक्षणया झ्वलय् स्थायी बसोबास, बाली म्हुइगु व चायेगु ज्याभःया छ्यलाबुला, कःनि (मिल्पा)या बुंज्या व थुकिया निक्स्टामलाइजेशन , भकुंग्वारा कासाया म्हिताः, छगू ​​भिजेसिमल आधार दूगु ल्याः प्रणाली, २६०-न्हि संस्कारया पात्रो या छ्यलाबुला, थीथी कथंया मानव बलिप्रथा व किपालिपि प्रणाली दुथ्या। लिपाया ज्याय् किर्चोफं पुरातात्विक वृत्तय् मेसोअमेरिका खँग्वःया अवधारणाय् यक्व खँल्हाबल्हा मजूगुलिं निराश जुयादिल।

वय्कःया प्रस्तावयात थथे म्हो जक प्रतिकृया वःसां मेसोअमेरिकन मनुतेगु पुरातत्वय् जूगु प्रगतिइ किर्चोफं मूल रुपं न्ह्यब्वःगु मेसोअमेरिकाया परिभाषाय् छुं कमजोरी खने दु। दकलय् न्हापां, थ्व परिभाषाय् ऐतिहासिक व संस्कृतिवादी जोड तसकं दु, गुकिं मेसोअमेरिकन सभ्यतायात असंबद्ध तत्वया छगू सेटया रुपय् परिभाषित यायेगु कुतः याइ। थुकिलिं संस्कृतियात जातीय समूह व भाषिक समुदायलिसे म्हसीकेगु प्रवृत्ति छ्यलातःगु दु। वयां लिपाया दशकय् मध्य अमेरिकाया पूर्व कोलम्बियाली जनजातिया सभ्यतायात सम्बोधन यायेत न्हूगु दृष्टिकोण विकास जूगु दु । मेमेगु खँया दथुइ, थुकी आदिवासी कालक्रमया संशोधन नं दुथ्याः ।

भूगोल

मेसोअमेरिकन भूगोलया ऐतिहासिक आयाम

मेसोअमेरिका विविध जातीय मूलया मनुतेगु मंका सभ्यता ख व प्राचीन मिस्र वा मेसोपोटामिया थें न्याःगु मेमेगु सभ्यता थें मखु। मेसोअमेरिकन सभ्यता हनिपिं मनुतेसं गबलें नं छगू राजनीतिक इकाईया गठन मयाः। अतः, थ्व छगू सांस्कृतिक क्षेत्र ख। मेसोअमेरिकाया लागा नं छुं नं आधुनिक देय्या लागानाप ज्वःमलाः। स्पेनिश विजय धुंका मेसोअमेरिकन जनजातितेत न्हुगु स्पेनया उपराज्यय् दुथ्याकल, तर स्पेनिश शासनय् थ्व डोमेनय् थी-थी संस्कृतिया मेमेगु पुचःत नं दुथ्याःगु दु गथेकि ओएसिस अमेरिकी, एरिडोअमेरिकाया फिरन्ते जाति व निम्न मध्य अमेरिकाया जातित।

मेसोअमेरिका पश्चिमय् प्रशान्त महासागर व उत्तर व पूर्वय् क्यारिबियन सागर व मेक्सिकोया खाडीया दथुइ च्वंगु अमेरिकी महाद्वीपया छगू भागय् दयाच्वन। युकाटन प्रायद्वीपया अपवादयात त्वःताः थुकिया उत्तरी सीमा म्हो जक स्पष्ट दु। महाद्वीप दुनेया दकलय् अप्व प्रगतिया ईले, उत्तरय्, मेसोअमेरिकाया भूभागय् डुरान्गो व जाकातेकासया सिएरा माद्रे ओक्सिडेन्टल, सिएरा गोर्दा, ट्युनल ग्रान्दे व सिएरा डे तमौलिपास ला। थ्व विस्तार क्लासिक ईलय् जूगु खः। उत्तरय् थ्व अग्रगमनया निंतिं लफय् परिस्थितिं अनुकूल जुल गुकिलिं बुंज्या व शहरी एकाग्रता यायेत अनुमति बिल। ताःहाकःगु इतक वा मवगुलिं व राजनीतिक संकटं उत्तरी मेसोअमेरिकाया समाजयात क्वय् घ्वानाः यंकल व ईस्वीया ८गु शताब्दीइ एरिदोअमेरिकन फिरन्तेजाति तेसं थ्व उत्तरी क्षेत्रयात कब्जा यात।

मेखे मेसोअमेरिकाया दक्षिणी व पूर्वी सीमा धाःसा स्थिर जुयाच्वन। अथे जुसां थ्व थाय्या मनुतेगु छुं अभिव्यक्ति लिपाया प्रीक्लासिक व प्रारम्भिक क्लासिक (४गु शताब्दी ईसापूर्व-७गु शताब्दी ईसापूर्व)या ईले मेसोअमेरिकन स्वरुपं तापाक्क वन। थ्व ईले केद्रिय अमेरिकाया सांस्कृतिक क्षेत्र मध्य अमेरिकाया संस्कृति स्वया तापाना वन। थ्व चरणया अन्तय् मेसोअमेरिकन संस्कृतिनापया स्वापू पुनःस्थापना जुल व ओटोमान्गुएन पुचः ( चोरोटेगास व म्यान्गुएज) व युतो-एजटेकन (पाइपिल्स व निकाराओस)या आप्रवासनं थ्व स्वापूयात बल्लाकल।

मेसोअमेरिकाया भौगोलिक विशेषता

• • क्वजाःगु बं
  • तजाःगु बं

सांस्कृतिक क्षेत्र

• मध्य मेक्सिको
• माया क्षेत्र
• ओक्साका
• गुरेरो
• पश्चिमी मेक्सिको
• उत्तरी मेक्सिको
• मध्य अमेरिका

मेसोअमेरिकनत

• ओटोमान्गुएन भाय् ल्हाइपिं मनूत
• माया भाषी जनजाति

बुंज्या

• कःनि

मेसोअमेरिकन सभ्यताया लक्षण

• २६० न्हुया पात्रो
• ग्लिफिक च्वज्या
• पृथ्वीयात देछाना पुजा
• मानव बलि
• बहुदेववाद
• द्वन्द्ववादी बिचाः प्रणालि
  • नाहुवाद
  • भकुंग्वारा कासा
• वासः
• गणित
• खगोलशास्त्र
• सांकेतिक थाय् - ई
• लागा व अनुष्ठान केन्द्र
• लागा स्वया पिनेया यात्रा
• राजनीतिक-धार्मिक कला

इतिहास

• प्रिक्लासिक ई
  • ओल्मेक्स
• शास्त्रीय काल
  • तिओतिहुआनाक
• क्लासिक माया
• एपिक्लासिक ई
• पोस्टक्लासिक ई
  • मेक्सिको

स्वयादिसँ

• लहना