पूर्वी टिमोर

प्रजातन्त्रिक गणतन्त्र टिमोर-लेस्टी Repúblika Demokrátika Timór-Leste (Tetum) República Democrática de Timor-Leste (Portuguese)
झन्डा प्रतीकचिह्न
आदर्श वाक्य: "Unidade, Acção, Progresso"  (Portuguese) ("Unity, Action, Progress")
राष्ट्रिय गान: Pátria
राजधानी र सबैभन्दा ठुलो सहर	दिली
आधिकारिक भाषाहरू	Tetum and Portuguese1
Working languages		Indonesian and English
रैथाने(हरू)	East Timorese
सरकार	Unitary parliamentary democratic republic
• राष्ट्रपति	José Ramos-Horta
• Prime Minister	Xanana Gusmão
स्वतन्त्र  from Portugal, Indonesia²
• Established	१७०२
• Declared	नोवेम्बर २८, १९७५
• Restored	मे २०, २००२
क्षेत्रफल
• जम्मा	१४,८७४ किमी२ (५,७४३ वर्ग माइल) (१५९ औंं)
• पानी (%)	negligible
जनसङ्ख्या
• २०१० अनुमानित	१,०६६,५८२ (१५५ औंं)
• घनत्व	७६.२ /किमी2 (१९७.४ /वर्ग माइल) (१३२ औंं)
कुल ग्राहस्थ उत्पादन (क्रय शक्ति समता)	२०११ लगत
• जम्मा	$3.355 billion
• प्रति व्यक्ति	$३,०७१
कुल ग्राहस्थ उत्पादन (साङ्केतिक)	२०११ लगत
• जम्मा	$७०९ मिलियन
• प्रति व्यक्ति	$६४८
मानव विकास सूचकाङ्क (२०१९)	0.606 मध्यम · १४१अैँ
मुद्रा	US$³ (USD)
समय क्षेत्र	अन्तर्राष्ट्रिय प्रमाणिक समय+९
सडक प्रयोग	दायाँ
टेलिफोन कोड	+६७०
इन्टरनेट डोमेन	.tl4
15 further "national languages" recognised by the Constitution. Indonesia invaded East Timor on December 7, 1975 and left in 1999. Centavo coins also used. .tp is being phased out.

पूर्वी टिमोर :-

           पूर्वी टिमोर जसलाई टिमोर लेस्टे (Timor-Leste) पनि भनिन्छ। दशकौं देखिको द्वन्द्वलाई जितेको छ र अब राष्ट्र निर्माण, दिगो विकास र वातावरणीय व्यवस्थापनमा केन्द्रित रहेको छ। दक्षिणपूर्व एशियामा अवस्थित एउटा सानो देश हो। शैक्षिक अवसरहरू र नयाँ अनुभवहरू खोज्ने विद्यार्थीहरू र आप्रवासीहरूका लागि यो एक आकर्षक गन्तव्य हो। यसको समृद्ध सांस्कृतिक सम्पदा, आश्चर्यजनक प्राकृतिक परिदृश्यहरू र स्थानीयहरूलाई स्वागत गर्ने टिमोर लेस्टेले यहाँ अध्ययन गर्न वा बस्नका लागि एक अद्वितीय र इनामदायी अनुभव प्रदान गर्दछ।

     पूर्वी टिमोर, टिमोरको आधा टापु ओगटेको दक्षिणपूर्वी एसियाली राष्ट्र, समुद्री जीवहरूले भरिएको कोरल चट्टानहरूले घेरिएको छ। राजधानी डिलीका स्थलचिह्नहरूले सन् १९७५ मा पोर्चुगल र त्यसपछि २००२ मा इन्डोनेसियाबाट स्वतन्त्रता प्राप्त गर्ने देशको सङ्घर्षको कुरा गर्छन्। प्रतिष्ठित २७ मिटर अग्लो क्रिस्टो रे डे डिलीको मूर्ति शहरको अग्लो पहाडमा छ। टिमोर टापुको पूर्वी भाग अग्लो छ। उच्च पठारको बिचमा रहेको माउन्ट टाटामेलाउ (टाटा मैलाउ) मा पहाडहरू ९,७२१ फिट (२,९६३ मिटर) उचाइमा छ। यस क्षेत्रमा सुख्खा उष्णकटिबंधीय हावापानी र मध्यम वर्षा हुन्छ। पहाडी क्षेत्रहरू चन्दनले ढाकेका हुन्छन्।

देशको संक्षिप्त इतिहास: सन् 1520 देखि 1914 सम्म टिमोर टापु पोर्चुगिज द्वारा शासित थियो। त्यसपछि टापुको विभाजनको सन्दर्भमा, अन्तर्राष्ट्रिय अदालतले फैसला गर्‍यो। यसरी टापुलाई पूर्वी भागमा विभाजन गरियो। आज टिमोर-लेस्टे, जहाँ पोर्चुगिजहरू रहे र पश्चिमी भाग डच ईस्टइन्डिजको हिस्सा बन्यो जुन आज इन्डोनेसिया भनेर चिनिन्छ।

     सन् १९७५ मा पोर्चुगल स्वतन्त्र हुँदा इन्डोनेसियाली सेनाले पूर्वी टिमोरमा आक्रमण गरी देश कब्जा गरे। यसले इन्डोनेसियाको कब्जा गर्ने शक्तिलाई असन्तुष्ट बनायो र देशको ठूलो भागलाई नष्ट गर्‍यो। यी हिंसाका कारण संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् 1999 मे 20 सम्मको अस्थायी प्रशासनलाई लिई पूर्वी-टिमोर राज्यको स्थापना गर्‍यो। राज्यको स्थापना भइसकेपछि पनि राष्ट्रसंघलाई अझै केही वर्ष देशमा आफ्नो उपस्थिति जारी राख्न बाध्य पार्ने हिंसा रोकिएको छैन।

प्रमुख शहरहरू: टिमोर-लेस्टेका प्रमुख सहरहरू समावेश डिली, मलियाना, सुई, लिकिसा, आइलेउ, लोस्पलोस, मौबारा, बाउकाउ र भेनिलाले।

ऐतिहासिक, सांस्कृतिक तथ्य र धर्म: पूर्वी टिमोरलाई १६औं शताब्दीमा पोर्चुगलले उपनिवेश बनाएको थियो र २८ नोभेम्बर १९७५ सम्म पोर्चुगल टिमोर भनेर चिनिन्थ्यो,  जबसम्म स्वतन्त्र पूर्वी टिमोरको क्रान्तिकारी मोर्चा (फ्रेटिलिन) ले यस क्षेत्रको स्वतन्त्रता घोषणा गर्‍यो। पूर्वी टिमोरको संस्कृतिले पूर्वी टिमोरका आदिवासी अस्ट्रोनेसियाली संस्कृतिहरूमा पोर्चुगिज, रोमन क्याथोलिक र मलाय लगायत धेरै सांस्कृतिक प्रभावहरू प्रतिबिम्बित गर्दछ। पूर्वी टिमोरको अधिकांश जनसंख्या क्याथोलिक हो र क्याथोलिक चर्च प्रमुख धार्मिक संस्था हो यद्यपि यो औपचारिक रूपमा राज्य धर्म होइन। त्यहाँ साना प्रोटेस्टेन्ट र सुन्नी मुस्लिम समुदायहरू पनि छन्।

लिखित र बोलिने भाषाहरु: पूर्वी टिमोरका भाषाहरूमा अस्ट्रोनेसियाली र पापुआन दुवै भाषाहरू समावेश छन्। पूर्वी टिमोरको भाषा र राष्ट्रिय भाषा टेटम हो, पोर्चुगिजद्वारा प्रभावित अस्ट्रोनेसियाली भाषा जसको साथमा यसलाई आधिकारिक भाषाको रूपमा समान दर्जा दिइएको छ। पूर्वी टिमोरको लिंग्वा फ्रान्का र राष्ट्रिय भाषा टेटम हो। पोर्चुगिजद्वारा प्रभावित अस्ट्रोनेसियाली भाषा जसको साथ यो आधिकारिक भाषाको रूपमा बराबर छ। Ocussi exclave को भाषा Uab Meto (Dawan) हो।

टिमोर-लेस्टेमा वाणिज्यका महत्त्वपूर्ण प्रकारहरू: पूर्वी टिमोर दक्षिण पूर्व एशियामा पाइने एक सार्वभौम राज्य हो। यो टिमोर टापु र छिमेकी टापुहरू ज्याको, ओकुसे र अटाउरोको भाग मिलेर बनेको छ। देशको आकार लगभग 5,400 वर्ग माइल छ। विश्व बैंकका अनुसार पूर्वी टिमोर मानव विकासको मध्यम स्तरको कम अर्थतन्त्र भएको देश हो। यहाँ कुल जनसंख्याको 20% भन्दा बढी बेरोजगार छन्, र 50% भन्दा बढी प्रति दिन $1 भन्दा कममा बाँचिरहेका छन्।

     सन् 2012 मा, देशको GDP अनुमानित $1.293 बिलियन थियो जसमा प्रति व्यक्ति GDP $3,620 अनुमान गरिएको थियो। सोही वर्ष कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा कृषिको योगदान ३२.१ प्रतिशत रहेको छ भने उद्योगको योगदान १२.९ प्रतिशत र सेवा उद्योगले देशको कुल ग्राहस्थ उत्पादनको ५५ प्रतिशत ओगटेको छ। हजारौं नागरिकलाई विस्थापित गर्ने र ७०% आर्थिक पूर्वाधारलाई गम्भीर रूपमा ध्वस्त पार्ने इन्डोनेसियाविरुद्ध दशकौंदेखिको मुक्ति सङ्घर्षको परिणाम देशले अझै भोगिरहेको छ। पूर्वी टिमोरको बजार अर्थतन्त्र जुन छ त्यो कफि, संगमरमर, चन्दन र पेट्रोलियम जस्ता केही वस्तुहरूको निर्यातमा निर्भर छ। पूर्वी टिमोरमा प्रमुख उद्योगहरूमा कृषि, तेल, ग्याँस, विनिर्माण समावेश छन्।

शैक्षिक संस्थाहरू: Timor-Leste ले स्थानीय र अन्तर्राष्ट्रिय विद्यार्थीहरूलाई पूरा गर्ने धेरै शैक्षिक संस्थाहरू गर्व गर्न लायक छ। देशको शिक्षा प्रणाली द्रुत गतिमा बढिरहेको छ र त्यहाँ छनौट गर्न विभिन्न विश्वविद्यालयहरू, कलेजहरू र व्यावसायिक प्रशिक्षण केन्द्रहरू छन्। यी संस्थाहरूले व्यवसाय, इन्जिनियरिङ्ग, मानविकी र थप अन्य कार्यक्रमहरूसहित पाठ्यक्रमहरूको विस्तृत श्रृंखला प्रदान गरेकव छ। विद्यार्थीहरूको सिकाइ यात्रालाई समर्थन गर्न उच्च गुणस्तरको शिक्षा र आधुनिक सुविधाहरूमा पहुँचको अपेक्षा गर्न सक्छन्।

कामको अवस्था र रोजगारीको स्थिति: टिमोर-लेस्टेमा काम गर्न खोजिरहेका विद्यार्थी र आप्रवासीहरूका लागि रोजगार बजारले आशाजनक अवसरहरू प्रदान गर्दछ। देशको बढ्दो अर्थव्यवस्था विशेष गरी तेल, ग्याँस, कृषि, पर्यटन र शिक्षा जस्ता क्षेत्रहरूमा सहि सीप र योग्यताको साथ व्यक्तिहरूले सार्वजनिक र निजी दुवै क्षेत्रमा रोजगार पाउन सक्छन्। टिमोर-लेस्टेमा काम गर्नका लागि रोजगारी बजार अनुसन्धान गर्न, विशेष आवश्यकताहरू र नियमहरू बुझ्न सल्लाह दिइन्छ।

जीवन र आयको गुणस्तर: टिमोर-लेस्टेले आफ्ना बासिन्दाहरूलाई उच्च गुणस्तरको जीवन प्रदान गर्दछ। जीवनयापनको लागत अपेक्षाकृत किफायती छ। यसले विद्यार्थी र आप्रवासीहरूको लागि आकर्षक गन्तव्य बनाउँछ। देशको प्राकृतिक सौन्दर्य, प्राचीन समुद्र तटहरू, रमणीय पहाडहरू र विविध वन्यजन्तुहरू सहित बाहिरी गतिविधि र अन्वेषणको लागि पर्याप्त अवसरहरू प्रदान गर्दछ।

     आम्दानीको हिसाबले, यो ध्यान दिनु महत्त्वपूर्ण छ कि टिमोर-लेस्टेमा ज्याला केही विकसित देशहरूको जत्तिकै उच्च नहुन सक्छ। यद्यपि, जीवनयापनको कम लागतले यसलाई अफसेट गर्दछ। व्यक्तिहरूलाई आरामदायी जीवनशैलीको आनन्द लिन अनुमति दिन्छ। टिमोर-लेस्टेमा सर्नु अघि व्यक्तिगत आर्थिक परिस्थितिहरू विचार गर्न र तदनुसार योजना बनाउन महत्त्वपूर्ण छ।

पर्यटक आकर्षणहरू: देशले यसको प्राकृतिक सौन्दर्य र सांस्कृतिक सम्पदा देखाउने आकर्षणहरूको सम्पत्ति प्रदान गर्दछ। साहसिक उत्साहीहरूले हाइकिंग, डाइभिङ र स्नोर्कलिंग जस्ता गतिविधिहरूमा पनि संलग्न हुन सक्छन्। यसबाहेक टिमोर-लेस्टेका जीवन्त चाडपर्वहरू र परम्परागत समारोहहरूले स्थानीय संस्कृति र परम्पराहरूमा एक अद्वितीय अन्तरदृष्टि प्रदान गर्दछ। आगन्तुकहरूले आफूलाई जीवन्त वातावरणमा डुबाउन सक्छन् र टिमोरका मानिसहरूको न्यानोपन र आतिथ्यताको अनुभव गर्न सक्छन्।

निष्कर्ष: टिमोर-लेस्टे एक मनमोहक देश हो जसले विद्यार्थी र आप्रवासीहरूका लागि प्रशस्त अवसरहरू प्रदान गर्दछ। यसको बढ्दो शिक्षा क्षेत्र, आशाजनक रोजगार बजार, जीवनको उच्च गुणस्तर र आश्चर्यजनक पर्यटक आकर्षणहरू सँगै यो नयाँ अनुभव र जीवन्त सांस्कृतिक वातावरण खोज्नेहरूका लागि विचार गर्न लायकको गन्तव्य हो। चाहे तपाईं उच्च शिक्षा हासिल गर्न खोज्दै हुनुहुन्छ चाहे नयाँ क्यारियर सुरु गर्न चाहनुहुन्छ वा केवल दक्षिणपूर्व एशियाको सौन्दर्य अन्वेषण गर्न चाहनुहुन्छ।

पूर्वी टिमोरको बारेमा मुख्य बुँदाहरु:

इतिहास:

• यो राष्ट्र 18औं शताब्दीमा पोर्चुगलद्वारा उपनिवेशिकरण भएको थियो र 1975 सम्म पोर्चुगलको नियन्त्रणमा रह्यो।
• जब पोर्चुगिजहरू यस क्षेत्रबाट फिर्ता भए, इन्डोनेसियाले यसलाई आक्रमण गर्यो र पूर्वी टिमोरलाई यसको 27औं प्रान्तको रूपमा स्थापित गर्‍यो।
• पूर्वी टिमोरको स्वतन्त्रताको लागि एक लामो र रक्तपातपूर्ण संघर्ष भयो जसमा कम्तिमा 1,00,000 मानिसहरु मारिए।
• सन् 1999 मा पूर्वी टिमोरले संयुक्त राष्ट्रद्वारा पर्यवेक्षित जनमत संग्रहमा स्वतन्त्रताको पक्षमा मतदान गर्‍यो तर यसले शान्ति सेनालाई यस क्षेत्रमा प्रवेश गर्न अनुमति नदिएसम्म हिंसात्मक गतिविधिहरूलाई बढावा मिल्यो।
• यो देशलाई सन् २००२ मा संयुक्त राष्ट्र संघले आधिकारिक मान्यता दिएको थियो।
• पूर्वी टिमोरले पनि एसोसिएसन अफ साउथ ईस्ट एसियन नेसन्स (आसियान) को सदस्य बन्न आवेदन दिएको हो।
• अहिले यसको हैसियत पर्यवेक्षकको रुपमा रहेको छ।

भौगोलिक स्थिति:

• पूर्वी टिमोरको दक्षिणपूर्वमा टिमोर सागर, उत्तरमा वेटर स्ट्रेट, उत्तरपश्चिममा ओम्बाई स्ट्रेट र दक्षिण पश्चिममा पश्चिम टिमोर (इण्डोनेसियाको पूर्वी नुसा टेङ्गारा प्रान्तको भाग) ले घेरिएको छ।
• पूर्वी टिमोरले टिमोर टापुको पूर्वी आधा भाग समावेश छ, जसको पश्चिमी आधा भाग इन्डोनेसियाको भाग हो।
• यो इजरायल भन्दा थोरै सानो 15,000 वर्ग किलोमिटरको क्षेत्रफलमा फैलिएको छ। यसको 1.3 मिलियन मानिसहरू मुख्य रूपमा रोमन क्याथोलिक छन्।

अर्थतन्त्र र राजनीतिक प्रणालीको बारेमा:

राजनीति:

• स्वतन्त्रतापछि लगभग 20 वर्षसम्म पूर्वी टिमोरको राष्ट्रपति र संसदीय चुनावमा समान मानिसहरूको प्रभुत्व रहेको छ।
• यसको राजनीतिक प्रणालीमा राष्ट्रपतिले केही कार्यकारी शक्तिहरूको बाँडफाँड गर्दछ। साथै सरकारको नियुक्ति गर्दछ र मन्त्रीहरूलाई भिटो वा संसद विघटन गर्ने अधिकार रहन्छ।

अर्थ व्यवस्था: 

• तेल र ग्याँस भण्डारबाट प्राप्त राजस्वमा देश निर्भर हुन्छ, जुन यसको कुल ग्राहस्थ उत्पादन (जीडीपी) को 90% हो।
• यसले अष्ट्रेलियासँग ग्रेटर सनराइज ग्यास क्षेत्रको लागि सम्झौता गरेको छ, जसको मूल्य 65 बिलियन अमेरिकी डलर रहेको अनुमान गरिएको छ ।
• बेयू अंडरन ग्यास क्षेत्र (Bayu Undan gas field) यसको मुख्य राजस्व क्षेत्र 2023 सम्म सुख्खा हुने परिस्थितीमा छ। देशले अष्ट्रेलियाका कम्पनीहरूसँग मिलेर कार्बन क्याप्चर सुविधामा रूपान्तरण गर्ने योजना बनाई रहेको छ।

नोट तथा सन्दर्भ समाग्रीहरू

नोटहरू

सन्दर्भ समाग्रीहरू