Улсын Их Хурал

Монгол Улсын Их Хурал
Танхимын тоо	Нэг танхим
Дарга удирдлага
Улсын Их Хурлын дарга	Дашзэгвийн Амарбаясгалан
Дэд дарга нар	Хүрэлбаатарын Булгантуяа Бөхчулууны Пүрэвдорж
Бүтэц бүрэлдэхүүн
Гишүүний тоо	126
Эрх баригч (68)   Монгол Ардын Нам (68) Сөрөг хүчин (58)   Ардчилсан нам (42)   ХҮН нам (8)   Үндэсний Эвсэл (4)   Иргэний Зориг Ногоон Нам (4)
Сонгууль
Өнгөрсөн сонгууль	2024 оны 6-р сарын 28-нд Улсын Их Хурлын сонгууль явагдсан.
Хуралдааны танхим
Төрийн ордон
Цахим хуудас
www.parliament.mn

Монгол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү Улсын Их Хуралд хадгална. Монгол Улсын Их Хурал нэг танхимтай бөгөөд 126 гишүүнтэй байна. Улсын Их Хурлын сонгуулийг сонгуулийн холимог тогтолцоогоор явуулна. Улсын Их Хурлын 78 гишүүнийг олныг төлөөлөх, 48 гишүүнийг хувь тэнцүүлэн төлөөлөх аргаар сонгоно. Улсын Их Хурлын гишүүнийг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж, 4 жилийн хугацаагаар сонгоно. /Монгол Улсын Үндсэн хуульийн 20, 21 дүгээр зүйл. 1992.01.13./ /Мөн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт 2023.05.31/

Монгол Улсын парламентын түүхэн товчоо

Их хуралдай

1206 онд Онон мөрний эхэнд Монголын язгууртан дээдсийн их чуулган хуралдаж Их Монгол Улс байгуулагдсаныг даяар олонд тунхаглан зарлаж, Тэмүүжинг Чингис хаанд өргөмжилсн юм. Чингис хааныг Хамаг Монголын хаанд өргөмжлөхөд Монгол овог аймгийн язгууртнууд цуглан Их Хуралдай хийж шийдвэрлэсэн нь анхны парламентын хэлбэр байжээ. Монголчуудын Их хуралдайгаар хааныг сонгох, дайн ба энхийн гэсэн чухал асуудлыг шийдвэрлэдэг байв.

1914.04.12

Улсын Дээд, Доод хурал байгуулагдав. 1915 оны 12 дугаар сар хүртэл оршин тогтосон Улсын хурлын газар төрийн бүтцэд тодорхой газарт суурь эзэлж, Богд Жибзүндбамба (Жавзандамба) хутагт хаан ба Засгийн газарт зөвлөхийн зэрэгцээ цөөнгүй асуудлаар төрийн яаманд үүрэг даалгавар өгч ажилладаг зөвлөх эрх бүхий хурлын байгууллага байв. Аливаа асуудлыг Улсын хурлын Дээд хурал, Доод хурал гэсэн хоёр танхимаараа дамжуулан хэлэлцэх ба шийдвэрийг Дээд хурал гарган эрх зүйн харилцааг зохицуулсан дүрэм, журмыг хэлэлцэн батлах үндсэн үүргээ биелүүлж байв.

1924.11.08

Улсын Анхдугаар хурал нээгдэв. 1924 оны 11 дүгээр сарын 26-ны өдөр Улсын Анхдугаар Их Хурлаар 6 бүлэг, 50 зүйл бүхий анхны Үндсэн хуулийг баталжээ. Тус Үндсэн хуульд "БНМАУ-ын дээд эрх Их Хуралд хадгалах бөгөөд мөн хурлын чөлөөт цагт Улсын Бага Хурал, Улсын Бага Хурлын чөлөөт цагт Бага Хурлын Тэргүүлэгчид ба Засгийн газарт улсын дээд эрхийг хадгалуулбал зохино" гэж заажээ. Ийнхүү Улсын Бага Хурлыг 30 гишүүнтэй, Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийг 5 гишүүнтэйгээр сонгон байгуулсан түүхтэй.

1940 он 6-р сар

Улсын VIII Их Хурал хуралдаж, Монгол Улсын хоёр дахь Үндсэн хуулийг батлав. БНМАУ-ын засгийн дээд эрхийг барих газар нь Улсын Их Хурал болно. Улсын Их Хурал бол хот ба аймгийн хурлуудаар хүн амын 1500 хүн тутмаас нэг төлөөлөгчөөр сонгогдсон хот, аймгийн хөдөлмөрчин ард олон ба ардын хувьсгалт цэргийн албан хаагчдын төлөөлөгчдөөс байгуулагдана. Улсын Их Хурлыг Улсын Бага Хурлаас гурван жилд нэгэн удаа зарлан хуралдуулна.

1960.07.13

Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын гурав дахь Үндсэн хуулийг батлав. БНМАУ-ын төрийн эрх барих дээд байгууллага нь Ардын Их Хурал мөн. БНМАУ-д гагцхүү Ардын Их Хурал хууль тогтоох эрхтэй байна. БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын байнгын комисс, Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчид, Сайд нарын Зөвлөл, БНМАУ-ын Дээд шүүх, Ардын Их Хурлын депутатууд хуулийн төсөл боловсруулж оруулах эрхтэй.

Монгол Улсын байнгын ажиллагаатай парламент

БНМАУ-ын Бага Хурал (1990-1992)

Монгол Улсад 1989 оны сүүлчээс нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэлтийн үйл явц өрнөж, Ардчилсан хүчний эвлэл, холбоод үүсэж байгуулагдан улс төрийн олон намын эхлэл тавигдсан билээ. Үүний үр дүнд манай оронд нэг намын тогтолцоог халж, ардчилсан чөлөөт сонгуулийг 1990 оны 7-р сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан түүхтэй.  

1990 оны 9-р сарын 03-ны өдөр Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс (БНМАУ)-ын Ардын Их Хурлын депутатуудын 12 дахь удаагийн сонгуулийн анхдугаар чуулган ажлаа эхэлж, БНМАУ-ын Ерөнхийлөгч, Дэд ерөнхийлөгчийг сонгох, Улсын Бага Хурлыг байгуулах, Засгийн газрын бүрэн эрхийг дуусгавар болгон шилжүүлэх, Ерөнхий сайдыг томилох зэрэг бусад асуудлуудыг хэлэлцэв.

Ардын Их Хурлын анхдугаар чуулганаар БНМАУ-ын Ерөнхийлөгчөөр П.Очирбат, БНМАУ-ын Дэд ерөнхийлөгч, Улсын Бага Хурлын даргаар Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж, Улсын Бага Хурлын орлогч даргаар Кинаятын Зардыхан, Улсын Бага Хурлын нарийн бичгийн даргаар Бяраагийн Чимидийг тус тус сонгожээ.  

БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын 1990 оны 9-р сарын 9-ний өдрийн 16 тоот тогтоолоор Улсын Бага Хурлыг 50 гишүүний бүрэлдэхүүнтэй сонгосон байна. Үүнд, МАХН-аас 31, МоАН-аас 13, МҮДН-аас 3, МСДН-аас 3 депутат тус тус сонгогдсон бөгөөд нөхөн сонгуулиар 9 гишүүнийг сонгожээ.  1990-1992 оны Улсын Бага Хурал нь бүтцийн хувьд 5 байнгын хороотой үйл ажиллагаагаа явуулав.  

Үүнд:  

1. Төрийн байгуулалтын байнгын хороо,
2. Хууль зүйн байнгын хороо,
3. Эдийн засгийн байнгын хороо,
4. Нийгмийн бодлогын байнгын хороо,
5. Эмэгтэйчүүд, хүүхэд, залуучуудын асуудлын байнгын хороо.

Улсын Бага Хурлын анхдугаар чуулган 1990 оны 9-р сарын 13-нд болж, Улсын Бага Хурлын дарга, БНМАУ-ын Дэд ерөнхийлөгч Р.Гончигдорж чуулганыг нээж, Ерөнхийлөгч П.Очирбат үг хэллээ. Тэрбээр, Монголын нийгмийг шинэ маягаар эмхлэн төвхнүүлэх, хууль цаазат төрийг төлөвшүүлэх их үйлсийг БНМАУ-ын Бага Хурал гардан хариуцаж, шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэх учиртайг онцлон тэмдэглэжээ.  

Улсын Бага Хурлын отгон тавдугаар чуулганаар Монгол Улсын Их Хурлын тухай, Үндэсний аюулгүй байдлын Зөвлөлийн тухай, Үндсэн хуулийн цэцийн тухай, Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай зэрэг шинэ Үндсэн хуулийн дагуу шинэчлэгдвэл зохих хуулийг хэлэлцэн баталжээ.  

Шинэ Үндсэн хуулийн дагуу байгуулагдах төрийн дээд байгууллага - Монгол Улсын Их Хурлын анхдугаар чуулганы бэлтгэлийг хангах ажлын хүрээнд Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хууль, Улсын Их Хурлын сонгуулийн тойрог байгуулах тухай, Сонгуулийн тойрогт мандат хуваарилах тухай, Сонгуулийн Ерөнхий хороо байгуулах, түүний бүрэлдэхүүн, удирдлагыг батлах тухай, Төрийн дууллын үг, аяыг тогтоох, Улсын Их Хурлын гишүүний үнэмлэх, энгэрийн тэмдгийн эх загварыг баталж, хийлгүүлэх зэрэг олон асуудлаар шийдвэр гаргаж байжээ.  

Улсын Бага Хурал нь таван жилийн бүрэн эрхийн хугацаатай байгуулагдсан ч шинэ Үндсэн хуулиа нэн даруй хэрэгжүүлэх дээд зорилгоо эрхэмлэн үлдсэн гурван жилийн бүрэн эрхээ эдлэлгүйгээр Монгол Улсын Их Хуралд шилжүүлэн өгсөн нь монгол төрийн түүхэнд онцлог нэгэн явдал болж тэмдэглэгддэг билээ.

Монгол Улсын Их Хурал (1992-1996)

Монгол Улсын Их Хурлыг сонгох анхдугаар сонгуулиар байгуулагдсан 1992-1996 оны Улсын Их Хурал нь монголын парламентын хөгжлийн түүхэнд онцгой байр суурь эзэлдэг. 1992 онд батлагдсан шинэ Үндсэн хуульд “Монгол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү Улсын Их Хуралд хадгална” хэмээн баталгаажуулсны дагуу манай улс нэг танхимтай парламентын тогтолцоонд шилжсэн билээ.  

Улсын Бага Хурлын 1992 оны 4-р сарын 10-ны өдрийн 19 тоот тогтоолоор Монгол Улсын Их Хурпын сонгуулийг 1992 оны 6-р сарын 28-ны өдөр явуулахаар тогтож, Улсын Их Хурпыг сонгох сонгууль- сонгуулийн мажоритар системээр, 2-4 мандат бүхий томосгосон 26 тойрогт болж МАХН - 70, МоАН, МҮДН, НН-ын “Ардчилсан холбоо” эвсэл - 4, МСДН - 1, бие даан нэр дэвшигч - 1 суудал тус тус авчээ. Үндсэн хуулийн дагуу Улсын Их Хуралд хамгийн олон суудал авсан МАХН-аас Улсын Их Хурлын даргаар Нацагийн Багабандийг, дэд даргаар Ж.Гомбожавыг сонгожээ.  1990-1992 оны Улсын Бага Хурлын гишүүдээс 15 хүнийг УИХ-д сонгосон байна.

Анхдугаар Улсын Их Хурал нь бүтцийн хувьд 10 байнгын хороотой үйл ажиллагаагаа явуулж байсан. Үүнд:  

1. Байгаль орчныг хамгаалах байнгын хороо,
2. Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байнгын хороо,
3. Гадаад бодлого, аюулгүй байдлын байнгын хороо,  
4. Дотоод асуудлын байнгын хороо  
5. Төсөв, санхүү, мөнгө, зээлийн бодлогын байнгын хороо,  
6. Хурал, захиргааны байнгын хороо,  
7. Хууль зүйн байнгын хороо,  
8. Хүн ам зүй, эрүүл мэнд, хөдөлмөр, нийгмийн хангамжийн байнгын хороо,  
9. Хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хороо,  
10. Эдийн засгийн хөгжил, дэд бүтцийн бодлогын байнгын хороо тус тус ажиллажээ.  

1992-1996 оны Улсын Их Хурал нь өөрийн бүрэн эрхийн хугацаанд нийт 137 хууль шинээр баталж, 142 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Олон улсын 40 гэрээг соёрхон баталж 46 хууль хүчингүй болгожээ. Тэдгээрээс зарим онцлог хууль, тогтоомжийг дурдвал: Улсын Их Хурал, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч, Шүүхийн тухай зэрэг хуулийг шинэчлэсний зэрэгцээ Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг баталж, 1993 оны 06 дугаар сарын 06-ны өдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн бүх нийтийн анхдугаар сонгууль явуулахаар тогтсон байна.  

Энэ парламентын үед зах зээлийн эдийн засгийн харилцааны тулгуур хуулиудыг баталсан. Тухайлбал, Улсын төсвийн тухай, Нягтлан бодох бүртгэл, Татварын багц хууль, Онцгой албан татвар, Гаалийн болон Гаалийн тарифын тухай, Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиудыг дурдаж болно. 

Монгол Улсын Их Хурал (1996-2000)

Монгол Улсын Их Хурлын 1996 оны 4-р сарын 8-ны өдрийн 16 тоот тогтоолоор Улсын Их Хурлын хоёр дахь удаагийн сонгуулийг 1996 оны 06 дугаар сарын 30-ны өдөр явуулахаар шийдвэрлэсэн байна.

Улсын Их Хурлын хоёр дахь удаагийн сонгуулийг нэг мандат бүхий 76 тойргоор явуулж, сонгуулийн дүнд МҮАН, МСДН, НН-ын "Ардчилсан холбоо" эвсэл 50, МАХН 25, МУНН 1 суудал авч сонгогч олон шинэ залуу ардчилсан хүчнийхэнд итгэл найдвар хүлээлгэн төрийн эрх мэдэл анх удаа улс төрийн шинэ хүчинд шилжсэн онцлогтой парламент байгуулагдав. УИХ-ын даргаар Р.Гончигдорж сонгогдов. Олон жил төрийн эрх барьсан, туршлагатай улс төрийн том хүчин болох МАХН анх удаа цөөнх болж, засгийн эрх барих нам, хүчний байр суурьт эргэлт болсон билээ.

1996-2000 оны Улсын Их Хурал нь бүтцийн хувьд таван байнгын хороотой үйл ажиллагаагаа эхэлсэн бол 1997 онд Улсын Их Хурлын байнгын хороодын бүтцийг шинэчлэн нийт долоон байнгын хороотой болов. Үүнд,

1. Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын хороо
2. Байгаль орчин, хөдөөгийн хөгжлийн хороо
3. Нийгмийн бодлогын хороо
4. Төрийн байгуулалтын хороо
5. Төсвийн хороо
6. Хууль зүйн хороо
7. Эдийн засгийн байнгын хороо

Энэ удаагийн парламентын үед Засгийн газрыг огцруулах тухай хоёр удаа санал гарч, 1997 онд Улсын Их Хурал дахь МАХН-ын бүлгийн нэр бүхий 24 гишүүний гаргасан саналыг Улсын Их Хурал хэлэлцэн олонхын саналаар Ерөнхий сайд М.Энхсайханы Засгийн газарт итгэл хүлээлгэжээ. Харин 1998 онд Улсын Их Хурал дахь ардчилсан хүчний олонхын нэр бүхий 11 гишүүний гаргасан мэдэгдлийг үндэслэн Засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцрох тухай Монгол Улсын Ерөнхий сайдын мэдэгдлийг Улсын Их Хурал хэлэлцэн гишүүдийн 98.3 хувийн саналаар Засгийн газрыг бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь огцруулах тухай Улсын Их Хурлын тогтоол баталжээ. Энэ нь Монголын төрийн түүхэн дэх ардчилсан засаглалын тогтолцооны хариуцлагын нэгэн хэлбэр болж тогтсоноороо онцлог байв.

1996-2000 оны Улсын Их Хурал бүрэн эрхийнхээ хугацаанд шинээр 173 хууль баталж, давхардсан тоогоор 255 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулан, 32 хуулийг хүчингүй болсонд тооцжээ. Мөн олон улсын гэрээ, конвенци 71-ийг соёрхон баталсан байна.

Улсын Их Хурал бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Банкны тухай, Дампуурлын тухай, Даатгалын тухай, Компанийн тухай, Төрийн бус байгууллагын тухай, Шударга бус өрсөлдөөнийг хориглох тухай, Ашигт малтмалын тухай, Үл хөдлөх хөрөнгийн бүртгэлийн тухай, Орон сууц хувьчлалын тухай зэрэг эдийн засаг, нийгмийн шинэчлэлийг гүнзгийрүүлэн бататгахад зарчмын ач холбогдол үзүүлсэн олон хууль батлан гаргажээ.

Энэ удаагийн Улсын Их Хурлаас 1996 онд жил бүрийн есдүгээр сарын 10-ны өдрийг Улс төрийн хэлмэгдэгсдийн дурсгалын өдөр болгон тэмдэглэж байхаар тогтож Улсын Их Хурлын тогтоол гаргав. Түүнчлэн Улсын Их Хурлаас баталсан хуулийн дагуу 1998 оноос Монгол Улс ажлын таван өдөртэй долоо хоногт шилжжээ.

Монгол Улсын Их Хурал (2000-2004)

Монгол Улсын Их Хурлыг сонгох гурав дахь удаагийн сонгуулиар байгуулагдсан Улсын Их Хурал нь төрийн бодлогын тогтвортой шинж, үйл ажиллагааны нэгдмэл цогц байдлыг хангаж, төрийн албаны шинэтгэлийг хэрэгжүүлсэн, улс орны эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн эрх зүйн таатай орчныг бүрдүүлж, бодлогын чанартай болон эрх зүйн томоохон шийдлүүдийг гаргахад бодитой алхам хийсэн парламент байв.   

Гурав дахь удаагийн Улсын Их Хурлыг сонгох сонгуулиар МАХН 72, МҮАН-МШАН-ын “Ардчилсан холбоо” эвсэл 1, ИЗН-НН 1, Эх орон-МАШСН 1, бие даан нэр дэвшигч 1 суудал тус тус авч МАХН парламентад үнэмлэхүй олонх болжээ. 2000-2004 оны Улсын Их Хурал бүтцийн хувьд өмнөх сонгуулийн 7 Байнгын хорооны бүтцийг хэвээр хадгалж, Байнгын хорооны дарга нар 4 жилийн хугацаанд улиран сонгогдож ажиллажээ.   

Улсын Их Хурал бүрэн эрхийнхээ хугацаанд нийт 140 хууль шинээр баталж, 443 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулан олон улсын 110 гэрээ, конвенцийг соёрхон баталж, 51 хууль хүчингүй болгожээ. Тухайлбал, Төрийн албаны тухай, Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай, Төрийн хяналт шалгалтын тухай болон Төрийн аудитын тухай хуулиуд батлагдаж, эдгээр байгууллагуудын үйл ажиллагааны эрх зүйн шинэ орчин бүрдэв. Түүнчлэн, Монгол Улсын Иргэний хууль, Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай, Эрүүгийн хууль, Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль, Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай  зэрэг томоохон хуулийг шинээр батлав. Мөн Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг баталгаатай хангах эрхэм зорилгын хүрээнд Хүний эрхийн Үндэсний хөтөлбөрийг баталж, Хүний эрхийн үндэсний комиссыг байгуулав.

2000-2004 оны парламент газрын шинэтгэлийн бодлогыг тодорхойлсон газрын тухай багц хууль, түүний дотор Монгол Улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хууль батлан гаргасан нь иргэний нийгмийн баталгааг хангах, газрыг аж ахуйн эргэлтэд оруулах хийгээд анх удаа иргэд газраа өмчлөх эрхийг нээж өгсөн билээ. 

Иргэдийнхээ нийгмийн хамгааллын талаар төр, засгаас онцгойлон анхаарч ирсний дүнд тэтгэвэр, тэтгэмж, нөхөн олговор, хөдөлмөрийн хөлсний болон тэтгэврийн доод түвшингийн хэмжээ хоёр дахин нэмэгджээ. Улсын Их Хурлын бүрэн эрхийн хугацаанд монголын төр, засгийн бодлого, тогтвортой үйл ажиллагаа нь улс орны нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд жинтэй хувь нэмэр оруулсныг тэмдэглэвэл зохилтой. Онцлоход, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлт анх удаагаа 10 орчим хувиар нэмэгдсэн байна.  

Монгол Улсын Их Хурал (2004-2008)

Энэ удаагийн сонгуулийн дүнд байгуулагдсан Монгол Улсын Их Хуралд суудал авсан улс төрийн хүчнүүдэд хамтран эвсэж төр, засгаа бүрдүүлж ажиллах итгэлийг сонгогчид хүлээлгэсэн өвөрмөц бүрэлдэхүүнтэй парламент байв.

2004 оны Монгол Улсын Их Хурлын сонгуульд улс төрийн 7 нам дангаараа, 3 нам эвсэл болж оролцсноос МАХН 37, “Эх орон-Ардчилал” эвсэл 35, Бүгд найрамдах нам 1 суудал тус тус авч, бие даан нэр дэвшсэн 3 нэр дэвшигч Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдов. Сонгуулийн дүнгээр хамгийн олон суудал авсан МАХН, “Эх орон-Ардчилал” эвсэлтэй хамтран ажиллах улс төрийн зөвшилцөөнд хүрч “Зөвшилцлийн гэрээ”-ний дагуу хамтарсан Засгийн газар байгуулсан юм. Харин 2004 оны 12 дугаар сард Улсын Их Хурал дахь “Эх орон-Ардчилал“ эвсэл татан буугдаж, Ардчилсан намын болон ИЗБН-аас Улсын Их Хуралд сонгогдсон нэр бүхий 26 гишүүн Улсын Их Хурал дахь МАХН-ын бүлэгт нэгдэн орж ажиллажээ. Улмаар 2005 оны 07 дугаар сард Улсын Их Хурал дахь МАХН-ын бүлэг дангаараа ажиллах болсон тухай шийдвэр гаргаснаа мэдэгдсэнээр хамтарсан шинэ Засгийн газар байгуулагдсан байна. Ийм нөхцөл байдалд парламентын баримтлах гол зарчим нь улс төрийн намууд харилцан зөвшилцөж, өөр өөрийн үзэл бодол, байр сууриа илэрхийлэхийн зэрэгцээ улс орон, ард түмнийхээ эрх ашиг, үндэсний эв нэгдлийг дээдлэн ажиллах явдал байв. Энэ удаагийн Улсын Их Хурал ийм хариуцлагатай үүргийг нэр төртэй биелүүлж, Монголын парламентат ёсны хөгжлийн ээдрээтэй бөгөөд сургамжтай үеийн түүхийг бүтээсэн гэж хэлж болно.

Бүтцийн хувьд Улсын Их Хурал нь Байнгын хорооны бүрэлдэхүүнд нийт гурван удаа өөрчлөлт оруулж, 2004 оны 08 дугаар сард 7 Байнгын хороотой үйл ажиллагаагаа эхэлжээ. Харин 2004 оны 12 дугаар сард 11 Байнгын хороотой болсон бол 2006 оноос Байнгын хороодын тоог цөөрүүлэн 7 болгожээ. Үүнд:

1. Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын хороо
2. Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн хороо
3. Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны хороо
4. Төрийн байгуулалтын хороо
5. Төсвийн хороо
6. Хууль зүйн хороо
7. Эдийн засгийн байнгын хороо

Дөрөв дэх удаагийн Улсын Их Хурал нь өөрийн бүрэн эрхийн хугацаанд нийт 89 хууль батлан гаргаж, 336 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулан, олон улсын 68 гэрээ, конвенцийг соёрхон баталж, 50 хууль, хуулийн зүйл, заалтууд хүчингүйд тооцсон тухай хууль баталжээ. Тэдгээрээс зарим онцлог хууль, тогтоомжийг тоймлон дурдахад, Газрын тосны бүтээгдэхүүний тухай, Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай, Авлигын эсрэг тухай, Ашигт малтмалын тухай /шинэчилсэн найруулга/, Төмөр замын тээврийн тухай, Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын хувь, хэмжээ тогтоох тухай, Татварын ерөнхий хууль /шинэчилсэн найруулга/ зэрэг томоохон хуулиуд батлан гаргасан. Түүнчлэн, Хүүхдэд тэтгэмж олгох, хүүхэд, гэр бүлд мөнгөн тусламж үзүүлэх тухай, Ахмад настны нийгмийн хамгааллын тухай /шинэчилсэн найруулга/, Монгол Улсын баатар, хөдөлмөрийн баатар, ардын болон гавьяат цолтон ахмад настанд төрөөс олгох нэмэгдлийн тухай зэрэг хуулиуд баталж нийгмийн халамж, хамгаалал, тэтгэвэр, тэтгэмжийг нэмэгдүүлэх талаар дорвитой арга хэмжээ авсан байна. 

Монгол Улсын Их Хурал (2008-2012)

Улсын Их Хурлын тав дахь удаагийн ээлжит сонгууль 2008 оны зургадугаар сарын 29-ний өдөр болж, улс төрийн 11 нам, 1 эвслээс нийт 356 хүнийг нэр дэвшүүлсэн байна. Мөн 45 хүн бие даан нэр дэвшжээ. Сонгуулийн дүнд МАХН /хуучин нэрээр/-аас 45, АН-аас 28, Иргэний эвслээс 1, Иргэний зориг намаас 1, бие даагч 1 нэр дэвшигч Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдсон байна.

Улсын Их Хуралд олонхын суудал авсан Монгол Ардын Нам /тухайн үеийн МАХН/ Ардчилсан Намтай засгийн эрхийг хамтдаа барих, 2012 он хүртэлх хугацаанд хамтран ажиллах гэрээ байгуулах тохиролцоонд хүрч, Улсын Их Хурал хамтарсан Засгийн газрыг үйл ажиллагаагаа явуулах боломжоор хангажээ.

Энэ удаагийн Улсын Их Хурал бүтцийн хувьд өмнөх сонгуулийн Улсын Их Хурлын 7 Байнгын хорооны бүтцийг хэвээр хадгалав, Улсын Их Хурал бүрэн эрхийнхээ хугацаанд бие даасан 111 хуулийг батлан гаргаж, 485 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулан, олон улсын гэрээ, конвенци, зээлийн хэлэлцээр соёрхон батлах тухай 59 хуулийг баталжээ. Түүнчлэн Улсын Их Хурлын 351 тогтоол баталсан байна. Тухайлбал, Улсын Их Хурал сонгуулийн хуулиа шинэчлэн баталсны зэрэгцээ Шүүхийн тухай, Байгаль орчны тухай багц хууль, үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжих, иргэдийнхээ орлогыг өсгөж, амьжиргааг дээшлүүлэх бодлогын олон чухал баримт бичиг баталжээ. Улсын Их Хурал бүрэн эрхийнхээ хугацаанд Оюутолгой, Тавантолгойн стратегийн ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах түүхэн шийдвэр гаргасан нь улс орны хөгжлийг хурдацтай урагшлуулах нэгэн алхам болов.

2008-2012 оны Улсын Их Хурлын бодлого, шийдвэрийн нэг гол чиглэл нь хөдөө аж ахуй, тэр дундаа мал аж ахуйн салбартай холбоотой байв. Улсын Их Хурлаас батлан гаргасан “Монгол мал” хөтөлбөр нь төрийн зохицуулалтгүй байсан мал аж ахуйн салбарыг дэмжсэн, мал, малчид уруугаа анхаарсан шийдэл болсон юм.

2008-2012 оны онцлог үйл явдлыг дурдвал, Ардчилсан хувьсгалын 20 жил (2009.12.10), Монгол Улсад Байнгын ажиллагаатай парламент байгуулагдсаны 20 жил (2010.10.20), Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний 100 жил (2011.12.28), Монгол Улсын Үндсэн хууль батлагдсаны 20 жил (2012.01.13)-ийн ойг тохиолдуулан Улсын Их Хурлын Хүндэтгэлийн хуралдааныг хуралдуулжээ. Улсын Их Хурлын ээлжит бус чуулган гурвантаа хуралдав (2009.02.12, 2009.08.21, 2012.03.05-09). Түүнчлэн Монгол Улсын Их Хурлын урилгаар Ази, Номхон далайн орнуудын парламентын 19 дүгээр чуулганыг Улаанбаатар хотноо 2011 оны 01 дүгээр сарын 23-27-ны өдрүүдэд амжилттай зохион байгуулсан.

Монгол Улсын Их Хурал (2012-2016)

Монгол Улсын Их Хурлын зургаа дахь удаагийн ээлжит сонгууль болон Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгууль 2012 оны 6 дугаар сарын 28-нд улс орон даяар нэгэн зэрэг явагдсан билээ.

Улсын Их Хурлын энэ удаагийн сонгуулийг хууль эрх зүйн шинэ орчинд сонгуулийн хосолсон тогтолцоогоор анх удаа зохион байгуулсан нь урьд өмнөх сонгуулиас онцлогтой байв. Өөрөөр хэлбэл, Улсын Их Хурлын 76 гишүүний 48 нь мандатын журмаар 26 тойргоос, үлдсэн 28 нь сонгуулийн үр дүнгээр улс төрийн намуудын авсан саналын дүнгээр гишүүнээр сонгогдсон юм.

Монгол Улс түүхэндээ анх удаа гадаад оронд байгаа сонгогчдынхоо саналыг авч, сонгуулийн санал авах, тоолох, дүн гаргах болон сонгогчийн бүртгэл хяналтын үйл ажиллагааг мөн анх удаа автоматжуулсан системээр амжилттай зохион байгуулж явуулав.

Сонгуулийн дүнгээр Ардчилсан Намаас 34, Монгол Ардын Намаас 26, “МАХН-МҮАН-ын “Шударга ёс” эвслээс 11, Иргэний Зориг-Ногоон Намаас 2, бие даан нэр дэвшсэн 3 хүн тус тус Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдов. Парламентын ээлжит сонгуулиар 11 эмэгтэй Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдсон нь манай улсын сүүлийн 20 гаруй жилийн түүхэнд гарсан хамгийн өндөр үзүүлэлт юм. 

Бүтцийн хувьд Улсын Их Хурал 2013 оны 8 дугаар сард Өргөдлийн байнгын хороог шинээр байгуулснаар найман Байнгын хороотой ажиллав. Үүнд:

1. Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын хороо
2. Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн хороо
3. Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны хороо
4. Өргөдлийн хороо
5. Төрийн байгуулалтын хороо
6. Төсвийн хороо
7. Хууль зүйн хороо
8. Эдийн засгийн байнгын хороо

Улсын Их Хурлын бүрэн эрхийн хугацаанд батлагдсан зарим онцлог хууль, тогтоомжийг тоймлон дурдахад, Газрын тосны тухай, Шилэн дансны тухай, Монгол хэлний тухай, Өршөөл үзүүлэх тухай, Хамтын тэтгэврийн тухай, Эрүүгийн хуулийн шинэчилсэн найруулга, Зөрчлийн тухай, Сонгуулийн тухай, Тариалангийн тухай зэрэг бие даасан чухал хуулиуд батлагдав. Сонгуулийн хуулийг шинэчлэн баталснаар Монгол Улсын Их Хурал, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, түүнчлэн аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын сонгуультай холбоотой харилцааг нэг хуулиар зохицуулж, эдгээр сонгуулийг нэг ижил хугацаанд явуулж байхаар тогтоож, үндсэн зарчим, журмыг нэг мөр тодорхойлж өгөв.

Энэ удаагийн Улсын Их Хурлаас хүн ардаа аюулгүй орчин, тохилог орон сууцаар хангах зорилгоор Ипотекийн зээлийн хүүг бууруулж 5 хувь болгох, Малчдыг дэмжих зарим арга хэмжээний тухай тогтоол гаргаж, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний үнэ, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх, экспортын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор малчдад олгох зээлийн хүүг 10 хувь болгосон байна.

Монгол Улсын Их Хурал (2016-2020)

Монгол Улсын Их Хурлын долоо дахь удаагийн ээлжит сонгууль анх удаа Аймаг, нийслэлийн ИТХ-ын сонгуультай хамт 2016 оны 06 дугаар сарын 29-нд улс орон даяар нэгэн зэрэг зохион байгуулагдав.

Улсын Их Хурлын 2016 оны хаврын ээлжит чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар (2016.05.05.) Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг баталснаар энэ удаагийн сонгууль тус бүр нэг мандаттай 76 тойргийн зарчмаар явагдахаар болсон юм.

Сонгуулийн дүнгээр Улсын Их Хурлын гишүүнээр Монгол Ардын Намаас 65, Ардчилсан Намаас 9, МАХН-аас 1, бие даан нэр дэвшигч 1 хүн тус тус сонгогдов. Улсын Их Хуралд сонгогдсон гишүүдийн 13 буюу 17.1 хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Энэ нь өмнөх парламент болоод 1990 оноос хойшхи хамгийн өндөр үзүүлэлт юм.

Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Гантулгын гишүүнээс чөлөөлөгдөх хүсэлтийг Улсын Их Хурал 2018 оны 06 дугаар сарын 15-нд хүлээн авснаар Улсын Их Хуралд Монгол Ардын Нам 64 суудалтай, 2018 оны 12 дугаар сарын 03-нд Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Батзанданг намаасаа хасаж, 2019 оны 04 дүгээр сарын 11-нд Улсын Их Хурлын гишүүн Л.Болд намаасаа гарч, намын бүлэг тарсныг зарласнаар Ардчилсан Нам 7 суудалтай болсон байна.

42-р тойргоос сонгогдсон гишүүний нөхөн сонгуулийг 2019 оны 6 дугаар сарын 30-нд зохион байгуулахаар товлосон ч Үндсэн Хуулийн Цэцийн шийдвэрийн улмаас зохион байгуулагдаагүй.

Тус УИХ-ын гишүүдээс Н.Номтойбаярын бүрэн эрхийг 2020 оны 1 сарын 30-нд түдгэлзүүлж, 2020 оны 4-р сарын 17-нд Б.Батзоригийн гишүүнээс чөлөөлөх хүсэлтийг хүлээн авснаар УИХ 73 гишүүнтэй болсон байна.

Энэ удаагийн Улсын Их Хурал бүтцийн хувьд өмнөх сонгуулийн Улсын Их Хурлын 8 Байнгын хорооны бүтцийг хэвээр хадгалан ажиллаж байлаа.

Монгол Улсын Их Хурал (2020-2024)

Сонгуулийн дүнгээр УИХ-ын гишүүнээр Монгол Ардын Намаас 63, Ардчилсан Намаас 11, МАХН (Монгол Ардын Хувьсгалт Нам)-аас 1, Хөдөлмөрийн Үндэсний Намаас 1 хүн тус тус суудал аван сонгогдов. Улсын Их Хуралд 13 буюу 17,1 хувь нь эмэгтэй гишүүд эзэлж байна. Энэ нь 2016-2020 парламент үзүүлэлттэй ижил байна. УИХ-ын даргаар МАН-аас дэвшсэн Г.Занданшатар сонгогдов. Энэхүү 2020-2024 оны парламентын байнгын хороод шинэчлэгдэж байгуулагдав.

• Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хороо
• Байгаль орчин, хөдөө аж ахуйн байнгын хороо
• Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын байнгын хороо
• Ёс зүй, сахилга хариуцлагын байнгын хороо
• Инноваци, цахим бодлогын байнгын хороо
• Нийгмийн бодлогын байнгын хороо
• Төрийн байгуулалтын байнгын хороо
• Төсвийн байнгын хороо
• Үйлдвэржилтийн бодлогын байнгын хороо
• Хууль зүйн байнгын хороо
• Эдийн засгийн байнгын хороо

Тус 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн 13-р тойрогт нэр дэвшиж ялалт байгуулсан Жаргалтулгын Эрдэнэбат 2020 оны 7 сарын 5-ны өдрөөс эхлэн УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдал нь хэрэгжиж эхлэсэн боловч 2020 оны 7 сарын 6-нд Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүх хурлаас 6 жилийн ял оноосон.

Сонгуулийн тухай хуулиас

Монгол Улсын Их Хурлын хаврын ээлжит чуулганы 2015 оны 12 дугаар сарын 25-ны өдрийн нэгдсэн хуралдаанаар Сонгуулийн тухай хуулийг шинэчлэн баталсан юм.

Сонгуулийн тухай хуульд зарчмын шинжтэй хэд хэдэн томоохон өөрчлөлт орсон. Тухайлбал,

• Улсын Их Хурлын сонгуулийг аймаг, нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуультай хамт явуулах,
• Өмнө нь тус тусдаа зохицуулалттай байсан Улсын Их Хурлын, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн, Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын, Аймаг, сум, дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийг нэгдсэн нэг хуулиар зохицуулах,
• Сонгогчдын саналын хуудсыг сонгуулийн хэсгийн хороодын 50 хүртэл хувьд техникийн тооллого хийх,
• Өмнө нь байсан 48:28 гэсэн тогтолцоо буюу 48 нь тойргоос, 28 нь намын жагсаалтаар сонгогддог тогтолцоог хэвээр үлдээх,
• Сонгогч намын нэр дугуйлахдаа хүнээ харж сонголтоо хийх,
• Сонгуулийн маргаан шийдвэрлэх хугацаа дээд тал нь 60 хоногийн дотор шийдвэрлэгдсэн байх,
• Орон нутгийн сонгууль 100 хувь мажоритар тогтолцоогоор явагдах,
• Төрийн жинхэнэ болон төрийн үйлчилгээний албаны удирдах албан тушаалтан, төрийн болон орон нутгийн өмчит, төрийн болон орон нутгийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээдийн дарга, дэд дарга, захирал, дэд захирал нь орон нутгийн Хурлын төлөөлөгчид нэр дэвших бол 3 сарын өмнө ажил, албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөх. Харин төрийн үйлчилгээний жирийн албан хаагчид үндсэн үүрэгт ажлаа хийж байгаад сонгуульд нэр дэвших боломжтой юм.

Сонгуулийн тухай хууль /Шинэчилсэн найруулга/

Монгол Улсын Их Хурлын бүрэн эрх

Хууль тогтоох бүрэн эрх

• Хууль батлах, нэмэлт, өөрчлөлт оруулах
• Төрийн дотоод, гадаад бодлогын үндсийг тодорхойлох
• Төрийн санхүү, зээл, албан татвар, мөнгөний бодлого, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн үндсэн чиглэлийг тодорхойлох
• Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, улсын төсөв, түүний гүйцэтгэлийн тайланг батлах
• Нутгийн өөрөө удирдах болон захиргааны байгууллагын тогтолцоо, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны эрх зүйн үндсийг тогтоох
• Засгийн газрын өргөн мэдүүлснээр Монгол Улсын олон улсын гэрээг соёрхон батлах, цуцлах
• Гадаад улстай дипломат харилцаа тогтоох, цуцлах зэрэг болно.

Сонгох, томилох эрх:

• Улсын Их Хурлын дарга, дэд даргыг Улсын Их Хурлын гишүүдийн дотроос нэр дэвшүүлэн саналаа илээр гаргаж сонгоно.
• Ерөнхийлөгчийн ба Улсын Их Хурал, түүний гишүүний сонгуулийг товлон зарлах
• Улсын Их Хуралд ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг бусад байгууллагын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг тогтоох, өөрчлөх
• Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүд, хуульд зааснаар Улсын Их Хуралд ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг бусад байгууллагын бүрэлдэхүүнийг томилох, өөрчлөх, огцруулах
• Ерөнхийлөгчийг сонгогдсон гэж үзэж бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрсөн хууль гаргах, чөлөөлөх, огцруулах зэрэг болно.

Хянан шалгах бүрэн эрх:

• Хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн биелэлтийг хянан шалгах.

Бүтэц

Дарга

Д/д	Нэр	Ажилласан хугацаа
1	Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж	1990 - 1992
2	Нацагийн Багабанди	1992 - 1996
3	Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж	1996 - 2000
4	Лхамсүрэнгийн Энэбиш	2000 - 2001
5	Санжбэгзийн Төмөр-Очир	2001 - 2004
6	Намбарын Энхбаяр	2004 - 2005
7	Цэндийн Нямдорж	2005 - 2007
8	Данзангийн Лүндээжанцан	2007 - 2008
9	Дамдины Дэмбэрэл	2008 - 2012
10	Зандаахүүгийн Энхболд	2012 - 2016
11	Миеэгомбын Энхболд	2016 - 2019
12	Гомбожавын Занданшатар	2019 - 2024
13	Дашзэгвийн Амарбаясгалан	2024 - одоог хүртэл

Монгол Улсын Их Хурал

Монгол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү Улсын Их Хурал (УИХ) хэрэгжүүлнэ. Монгол Улсын Их Хурал нэг танхимтай, 76 гишүүнтэй бөгөөд УИХ-ын ээлжит сонгуулийн дараа нийт гишүүний дөрөвний гурав буюу 57-гоос доошгүй гишүүн сонгогдож, УИХ-ын гишүүний тангараг өргөсөн бол УИХ-ыг бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх бүрэлдэхүүнтэйд тооцдог.

Улсын Их Хурлын гишүүн бол ард түмний элч мөн бөгөөд нийт иргэн, ард түмний ашиг сонирхлыг эрхэмлэн баримтална. Улсын Их Хурлын гишүүний бүрэн эрх нь Төрийн сүлдэнд тангараг өргөснөөр эхэлж, УИХ-ын дараагийн сонгуулиар шинэ сонгогдсон гишүүд тангараг өргөснөөр дуусгавар болно.

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ДЭД ДАРГА НАР: (2012-2016)

- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Раднаасүмбэрэлийн ГОНЧИГДОРЖ

- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАХН-МҮАН-ын “Шударга ёс” эвслийн бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Логийн ЦОГ

- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Миеэгомбын ЭНХБОЛД

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ДЭД ДАРГА НАР: (2016-2020)

- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Цэндийн НЯМДОРЖ

- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Ядамсүрэнгийн САНЖМЯТАВ

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ДЭД ДАРГА НАР: (2020-2024)

- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Төмөрбаатарын АЮУРСАЙХАН

- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Салдангийн ОДОНТУЯА

УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ҮНДСЭН ХЭЛБЭР:

Анхдугаар чуулган

- Ээлжит сонгуулийн санал хураалт явуулсан өдрөөс хойш 30 хоногийн дотор Ерөнхийлөгч зарлигаар товлон зарлаж хуралдуулна.

Ээлжит чуулган

- Улсын Их Хурлын намрын ээлжит чуулган 10 дугаар сарын 1-ний өдрөөс дараа оны 02 дугаар сарын 10-ны хооронд, хаврын ээлжит чуулган 04 дүгээр сарын 05-ны өдрөөс өмнө мөн оны 07 дугаар сарын 01-ний хооронд тус тус хуралдана.

Ээлжит бус чуулган

- Улсын Их Хурлын нийт гишүүдийн гуравны нэгээс дээшихийн шаардлагаар эсхүл Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын даргын санаачилгаар хуралдуулна.

Онцгой чуулган

- Ерөнхийлөгч онц болон дайны байдал зарлавал түүнээс хойш 72 цагийн дотор хуралдуулна.

УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ЧУУЛГАНЫ ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ХЭЛБЭР:

Улсын Их Хурлын нэгдсэн хуралдаан

- Улсын Их Хурлын нэгдсэн хуралдаан нь Улсын Их Хурлын чуулганы хугацаанд Улсын Их Хурлын нийт буюу 76 гишүүний олонх буюу 39-өөс дээш гишүүний ирцээр бүрддэг бөгөөд долоо хоногийн Пүрэв, Баасан гарагт хуралддаг.

Улсын Их Хурлын Хүндэтгэлийн хуралдаан

- Улсын Их Хурлын хүндэтгэлийн хуралдааныг Монгол Улсын түүх, тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдалтай салшгүй холбоотой түүхэн ой, үйл явдлыг тэмдэглэх, гадаад орны өндөр хэмжээний зочин чуулганы нэгдсэн хуралдаанд үг хэлэхэд зориулж Улсын Их Хурлын даргын захирамжаар зарлан хуралдуулдаг.

Байнгын болон дэд хороодын хуралдаан

- Улсын Их Хурлын төрийн бодлогын салбар чиглэлээр дагнасан Байнгын хороодтой байх бөгөөд түүнийг 10-19 гишүүний бүрэлдэхүүтэйгээр байгуулж, долоо хоногийн Мягмар, Лхагва гарагт хуралдуулдаг. Дэд хорооны хувьд Байнгын хорооны харъяанд тухайн хорооны эрхлэх асуудлын тодорхой хэсгийг дагнан хариуцдаг бол Түр хороог Улсын Их Хурлын тогтоолоор тодорхой асуудлыг шалган судалж, санал боловсруулах, дүнг нэгдсэн хуралдаанд танилцуулах үүрэгтэйгээр байгуулан ажиллулдаг.

Нам, эвслийн бүлгийн хуралдаан

- Улсын Их Хурлын сонгуулийн дүнгээр Улсын Их Хуралд 8-аас доошгүй суудал авсан нам, эвсэл бүлэг байгуулдаг бөгөөд бүлгийн хуралдааныг долоо хоног бүрийн Даваа гарагт зохион байгуулдаг.

Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын Тамгын газар

Монгол Улсад анх 1990 онд хууль тогтоох, төрийн эрх барих дээд байгууллага буюу байнгын ажиллагаатай парламент болсон Улсын Бага Хурал байгуулагдсанаар парламентад хууль тогтоох бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхэд нь бүх талын зөвлөгөө өгч, туслалцаа, үйлчилгээ үзүүлэх мэргэжсэн төрийн захиргааны байгууллага болох Тамгын газрын эхлэл тавигджээ.

БНМАУ-ын Бага Хурлын тухай хуулийн 27 дугаар зүйлийг үндэслэн Улсын Бага Хурлын даргын 1990 оны 09 дүгээр сарын 24-ний өдрийн 4 дүгээр захирамжаар Улсын Бага Хурлын гүйцэтгэх аппаратыг "Тамгын газар" хэмээн нэрлэж, Улсын Бага Хурлын Тамгын газрын бүтэц, орон тоо, дүрмийг Улсын Бага Хурлын дарга батлахаар заажээ.

БНМАУ-ын Бага Хурлаас 1992 оны 07 дугаар сарын 06-ны өдөр баталсан Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 10 дугаар бүлгийн 57 дугаар зүйлд "Улсын Их Хурал нь өөрийн гишүүд, Байнгын болон бусад хороон үйл ажиллагаанд мэргэжил, арга зүй, техник зохион байгуулалтын туслалцаа үзүүлэх үүрэг бүхий Тамгын газартай байна" гэжээ. Тамгын газрыг Ерөнхий нарийн бичгийн дарга удирдахаар зохицуулсан байна.

Ийнхүү 1992 онд болсон Монгол Улсын Их Хурлын анхны сонгуулиас хойш өдгөө ардчилсан сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан Монгол Улсын байнгын ажиллагаатай долоо дахь парламент /2016-2020/ бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэн Монгол Улсын Үндсэн хууль, холбогдох бусад хууль тогтоомжийн хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Өнгөрсөн хугацаанд төрийн эрх барих, хууль тогтоох дээд байгууллага - Монгол Улсын Их Хурлын үйл ажиллагааг тасралтгүй, хэвийн явуулах, Улсын Их Хурлаар хууль, тогтоолын төслийг хэлэлцэж батлах, Улсын Их Хурлын гишүүд бүрэн эрхийнхээ дагуу хууль санаачлах бүхий л үйл ажиллагаанд Улсын Их Хурлын Тамгын газрын зүгээс мэргэжил, арга зүй, техник, зохион байгуулалт, мэдээлэл судалгааны үйлчилгээ үзүүлж байна.

МОНГОЛ УЛСЫН БАЙНГЫН АЖИЛЛАГААТАЙ ПАРЛАМЕНТЫН ТАМГЫН ГАЗАР номыг эндээс уншина уу.

Үе үеийн Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын Тамгын газрын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга нар:

1.	Бяраагийн ЧИМЭД, УБХ-ын нарийн бичгийн дарга, УБХ-ын Тамгын газрын дарга	1990 - 1992
2.	Намсрайн РЕНЧИНДОРЖ	1992 - 1996
3.	Логийн ЦОГ	1996 - 1999
4.	Баасангомбын ЭНЭБИШ	1999 - 2001
5.	Дааданхүүгийн БАТБААТАР	2001-2003
6.	Намсрайжавын ЛУВСАНЖАВ	2003 - 2008
7.	Данзангийн САНДАГ-ОЧИР	2008.05.20-2008.09.25
8.	Цэрэнхүүгийн ШАРАВДОРЖ	2008 - 2012
9.	Бямбадоржийн БОЛДБААТАР	2012 - 2016
10.	Цэдэвийн ЦОЛМОН	2016 - 2019
11.	Лувсандоржийн ӨЛЗИЙСАЙХАН	2019 -

Хууль тогтоох үйл ажиллагаа

Хуулийг хэн санаачилдаг вэ?

- Монгол Улсын Ерөнхийлөгч

- Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн

- Монгол Улсын Засгийн газар

ХУУЛИЙН ТӨСӨЛ ХЭЛЭЛЦЭХ, БАТЛАХ ҮЕ ШАТ

Нэгдүгээр үе шатны ажиллагаа:

- Нам, эвслийн бүлэг болон холбогдох Байнгын хорооны хуралдаанаар хуулийн төслийг УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэх эсэх тухай санал, дүгнэлт гаргана.

- УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанаар уг төслийг хэлэлцэх эсэх асуудлыг хэлэлцэнэ.

- Төслийг хэлэлцэхээр шийдвэрлэсэн бол анхны хэлэлцүүлэгт бэлтгүүлэхээр Байнгын хороонд шилжүүлнэ. Харин хэлэлцүүлэх шаардлагагүй гэж үзвэл төсөл санаачлагчид буцаах шийдвэр гаргана.

Хоёрдугаар үе шатны ажиллагаа:

- Байнгын хорооны хуралдаанаар төслийг анхны хэлэлцүүлэгт бэлтгэж, санал, дүгнэлт гаргана. Энэ үе шатанд нам, эвслийн бүлэг УИХ-ын гишүүд төсөлтэй холбогдсон зарчмын зөрүүтэй саналаа гарган хураалгаж, Байнгын хорооны санал, дүгнэлтэд тусгуулна.

- УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанаар төслийн анхны хэлэлцүүлгийг хийж, Байнгын хорооноос оруулсан зарчмын зөрүүтэй санал нэг бүрээр санал хураана.

- Санал хураалт дууссаны дараа төслийг эцсийн хэлэлцүүлэгт бэлтгүүлэхээр Байнгын хороонд шилжүүлнэ.

Гуравдугаар үе шатны ажиллагаа:

- Байнгын хороо анхны хэлэлцүүлгээр шийдвэрлэсэн асуудлыг эх төсөлд тусгаж, эцсийн хэлэлцүүлэгт хэрхэн бэлтгэсэн талаар танилцуулга гаргана.

- УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанаар төслийг эцсийн хэлэлцүүлэгт бэлтгэсэн талаар Байнгын хороо танилцуулна. Энэ үе шатанд Байнгын хорооноос дэгд заасан асуудлаар дахин санал хураалгахаар саналын томьёолол оруулж болно.

- УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанаар төслийн эцсийн хэлэлцүүлэг хийн, санал хураалт явуулж, төслийг бүхэлд нь батална. Хэрэв төслийг бүхэлд нь батлаагүй бол хууль санаачлагчид буцаах шийдвэр гаргана.

Дөрөвдүгээр үе шатны ажиллагаа:

- Байнгын хороо эцсийн хэлэлцүүлгээр шийдвэрлэсэн асуудлыг тусгаж, хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн эцсийн найруулгыг бэлтгэнэ.

- УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанд хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн эцсийн найруулгыг танилцуулна.

- Хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн эцсийн найруулгыг УИХ-д танилцуулснаас хойш УИХ-ын дарга ажлын 3 өдрийн дотор түүнд гарын үсэг зурж ёсчилно.

- Хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийг ёсчилсноос хойш 24 цагийн дотор Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид илгээнэ. Ерөнхийлөгч хориг тавьсан бол тухайн асуудлыг хэлэлцэж шийдвэрлэнэ.

- Хууль, бусад шийдвэрийг “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэлд нийтэлнэ.

Цахим хуудас

• Монгол Улсын Их Хурлын албан ёсны цахим хуудас
• Монгол Улсын Их Хурлын гишүүд 2016-2020
• ВИДЕО: Төрийн ордны танилцуулгыг эндээс үзнэ үү.
• 360⁰: Төрийн ордны цахим хуудсаар аялаарай. Эндээс үзнэ үү.
• Гэрэл зураг түүх өгүүлнэ: Монгол Улсын Үндсэн хууль 1924, 1940, 1960, 1992. Эндээс үзнэ үү.