Прејди на содржината

Обично шимпанзо

Од Википедија — слободната енциклопедија
Шимпанзо[1]
Период: [2]
P. t. schweinfurthii во Националниот парк Кибале, Уганда.
Научна класификација
Род: шимпанзо
Вид: обично шимпанзо
  • Pan troglodytes verus
  • Pan troglodytes ellioti
  • Pan troglodytes troglodytes
  • Pan troglodytes schweinfurthii
Распределеност на подвидовите
1. Pan troglodytes verus (зелено)
2. P. t. ellioti (сиво)
3. P. t. troglodytes (црвено)
4. P. t. schweinfurthii (сино)
Синоними

Шимпанзото (Pan troglodytes), исто така познато како обично шимпанзо, робусно шимпанзо, ― вид на голем човеколик мајмун, домороден во шумата и саваната на тропска Африка. Има четири потврдени подвида и петти предложен подвид. Шимпанзата и блискородните бонобо (понекогаш наречено „џуџесто шимпанзо“) се класифицирани во родот шимпанзо (Pan). Докази од фосили и секвенцирање на ДНК покажува дека Pan е сестрински таксон на човечка лоза и е најблискиот жив роднина на луѓето.

Шимпанзото е покриено со груба црна коса, но има голо лице, прсти, прсти, дланки и стапала. Тој е поголем и поцврст од бонобото, со тежина од 40-70 кг за мажјаци и 27-50 кг за женки и стои 150 см. Нејзиниот период на бременост е осум месеци. Доенчето е одвикнато на околу три години, но обично одржува блиски односи со својата мајка уште неколку години. Шимпанзото живее во групи со големина од 15 до 150 членови, иако поединците патуваат и се хранат во многу помали групи во текот на денот. Видот живее во строга хиерархија во која доминираат мажите, каде споровите главно се решаваат без потреба од насилство. Скоро сите населенија на шимпанзата се регистрирани со употреба на алатки, модифицирање на стапови, карпи, трева и лисја и нивно користење за лов и стекнување мед, термити, мравки, ореви и вода. Видот исто така бил пронајден како создава изострени стапчиња за да боде мали цицачи.

Шимпанзото е заведено на Црвениот список на МСЗП како загрозен вид. Се проценуваат помеѓу 170 000 и 300 000 единки низ целиот опсег. Најголемите закани за шимпанзата се губење живеалишта, ловокрадство и болести. Шимпанзата се појавуваат во западната популарна култура како стереотипни фигури на кловн и се појавуваат во забави како што се шимпанзови чајанки , циркуски чинови и сценски претстави. Тие понекогаш се чуваат како домашни миленици, иако нивната сила и агресивност ги прави опасни во оваа улога. Околу стотици се чувани во лаборатории за истражување, особено во Соединетите Држави. Биле направени многу обиди да се предаваат јазици како што е американскиот знаковен јазик на шимпанзата, со ограничен успех.

Етимологија

[уреди | уреди извор]

Англискиот збор „chimpanzee“ (чимпанзи) бил првпат запишан во 1738 година.[4] Тој бил изведен од вилискиот ки-мпензе[5] или цилубскиот збор чимпензе, со значење „човеколик мајмун“.[6] Колоквијализмот „chimp“ (чимп) најверојатно бил измислен некое време кон крајот на 1870-тите.[7] Родното име Pan потекнува од грчкиот бог, додека видното име troglodytes е преземено од Троглодитите, митска раса на жители во пештери.[8][9]

Таксономија и генетика

[уреди | уреди извор]

Првиот голем човеколин мајмун познат на западната наука во 17 век бил „оранг-утанг“ (род Pongo), месното малајско име било запишано во Јава од холандскиот лекар Јакоб Бонтиј. Во 1641 година, холандскиот анатомист Николаес Тулп го применил името кон шимпанзо или бонобо донесено во Холандија од денешна Ангола.[10] Друг холандски анатомист, Петер Кампер, расекувал примероци од Средна Африка и Југоисточна Азија во 1770-тите, забележувајќи ги разликите помеѓу африканските и азиските мајмуни. Германскиот натуралист Јохан Фридрих Блуменбах го класифицирал шимпанзата како Simia troglodytes до 1775 година. Друг германски натуралист, Лоренц Окен, го измислил родот Pan во 1816 година. Бонобото било признаено како различно од шимпанзата до 1933 година.[8][9][11]

Еволуција

[уреди | уреди извор]
Односи меѓу човеколиките мајмуни. Броевите на овој дијаграм се должини на гранките, мерка на еволуциската посебност. Врз основа на податоците за електрофореза на белковините на Голдман и сор.[12]

И покрај големиот број на откритија на фосили на родот човек, фосилите на родот шимпанзо биле опишани дури во 2005 година. Постојните населенија на шимпанзата во Западна и Средна Африка не се преклопуваат со најголемите човечки фосилни места во Источна Африка, но сега се пријавени фосили на шимпанза од Кенија. Ова укажува дека и луѓето и членовите на кладот Pan биле присутни во Долината на Источноафриканскиот Расед за време на средниот плеистоцен.[13]

Доказите за ДНК предложуваат дека видовите бонобо и обичните шимпанза се одделени едни од други пред помалку од еден милион години (слично во однос на Homo sapiens и Неандерталците).[14][15] Генетска студија од 2017 година предложува антички проток на гени (интрогресија) пред 200 - 550 илјади години од бонобо во предците на средишните и источните шимпанза.[16] Лозата на шимпанзата се разделила од последниот заеднички предок на човечката лоза пред околу шест милиони години. Бидејќи никој друг вид, освен Homo sapiens, не преживеал од човечката лоза на тоа разгранување, и двата вида шимпанза се најблиските роднини на луѓето; лозата на луѓе и шимпанза се разминувале од горилата (родот Gorrilla) пред околу седум милиони години. Една студија од 2003 година тврди дека шимпанзото треба да биде вклучено во човечката гранка како Homo troglodytes и забележува „стручњаците велат дека многу научници веројатно ќе се спротивстават на прекласификацијата, особено во емоционално наполнето и често спорно поле на антропологија“.[17]

Подвидови и статус на население

[уреди | уреди извор]
Две малолетни средишни шимпанза, претставителниот подвид.

Признаени се четири подвидови на шимпанзата,[18][19] со можност за петти:[16][20]

Галерија

[уреди | уреди извор]
  • Шимпанзото Коко во Зоо Скопје
    Шимпанзото Коко во Зоо Скопје
  • Мажјак во Зоо Скопје
    Мажјак во Зоо Скопје
  • Мажјак во Зоо Скопје
    Мажјак во Зоо Скопје

Поврзано

[уреди | уреди извор]

Наводи

[уреди | уреди извор]
  1. ↑ Groves, C. (2005). Wilson, D. E., & Reeder, D. M (уред.) (уред.). Mammal Species of the World (III. изд.). Baltimore: Johns Hopkins University Press. стр. 183. ISBN 0-801-88221-4.CS1-одржување: повеќе имиња: список на уредници (link)
  2. ↑ McBrearty, Sally; Jablonski, Nina G. (2005). „First fossil chimpanzee“. Nature. 437 (7055): 105–108. Bibcode:2005Natur.437..105M. doi:10.1038/nature04008. ISSN 0028-0836. PMID 16136135. S2CID 4423286.
  3. ↑ Humle, T.; Maisels, F.; Oates, J.F.; Plumptre, A.; Williamson, E.A. (2016). „Pan troglodytes (errata version published in 2018)“. Црвен список на загрозени видови. 2016: e.T15933A129038584.
  4. ↑ „chimpanzee“. Dictionary.reference.com. Посетено на 31 мај 2021.
  5. ↑ „chimpanzee“. American Heritage Dictionary (5. изд.). Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company. 2011. Посетено на 31 мај 2021.
  6. ↑ „chimpanzee“. Online Etymology Dictionary. Посетено на 31 мај 2021.
  7. ↑ „chimp definition | Dictionary.com“. Dictionary.reference.com. Посетено на 31 мај 2021.
  8. ↑ 8,0 8,1 Corbey, Raymond (2005). The Metaphysics of Apes: Negotiating the Animal-Human Boundary. Cambridge University Press. стр. 42–51. ISBN 978-0-521-83683-8.
  9. ↑ 9,0 9,1 Stanford, Craig (2018). The New Chimpanzee, A Twenty-First-Century Portrait of Our Closest Kin. Harvard University Press. стр. 176. ISBN 978-0-674-97711-2.
  10. ↑ van Wyhe, John; Kjærgaard, Peter C. (2015). „Going the whole orang: Darwin, Wallace and the natural history of orangutans“. Studies in History and Philosophy of Science Part C: Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences. 51: 53–63. doi:10.1016/j.shpsc.2015.02.006. PMID 25861859.
  11. ↑ Jones, Clyde; Jones, Cheri A.; Jones, Knox; Wilson, Don E. (1996). „Pan troglodytes“. Mammalian Species. 529 (529): 1–9. doi:10.2307/3504299. JSTOR 3504299.
  12. ↑ Goldman, D.; Giri, P. R.; O'Brien, S. J. (May 1987). „A molecular phylogeny of the hominoid primates as indicated by two-dimensional protein electrophoresis“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 84 (10): 3307–3311. Bibcode:1987PNAS...84.3307G. doi:10.1073/pnas.84.10.3307. PMC 304858. PMID 3106965.
  13. ↑ McBrearty, Sally; Jablonski, Nina G. (1 September 2005). „First fossil chimpanzee“. Nature. 437 (7055): 105–8. Bibcode:2005Natur.437..105M. doi:10.1038/nature04008. PMID 16136135.
  14. ↑ Won, Y.J.; Hey, J. (February 2005). „Divergence population genetics of chimpanzees“. Molecular Biology and Evolution. 22 (2): 297–307. doi:10.1093/molbev/msi017. PMID 15483319.
  15. ↑ Fischer, A.; Wiebe, V.; Pääbo, S.; Przeworski, M. (May 2004). „Evidence for a complex demographic history of chimpanzees“. Molecular Biology and Evolution. 21 (5): 799–808. doi:10.1093/molbev/msh083. PMID 14963091.
  16. ↑ 16,0 16,1 de Manuel, M.; и др. (октомври 2016). „Chimpanzee genomic diversity reveals ancient admixture with bonobos“. Science. 354 (6311): 477–481. Bibcode:2016Sci...354..477D. doi:10.1126/science.aag2602. PMC 5546212. PMID 27789843.
  17. ↑ Pickrell, John (20 May 2003). „Chimps Belong on Human Branch of Family Tree, Study Says“. National Geographic News. National Geographic. Посетено на 31 мај 2021.
  18. ↑ 18,0 18,1 Groves, Colin P. (2001). Primate Taxonomy. Washington, DC: Smithsonian Institution Press. стр. 303–307. ISBN 978-1-56098-872-4.
  19. ↑ Hof, J.; Sommer, V. (2010). Apes Like Us: Portraits of a Kinship. Mannheim: Panorama. стр. 114. ISBN 978-3-89823-435-1.
  20. ↑ 20,0 20,1 Groves, Colin P. (2005). „Geographic variation within eastern chimpanzees (Pan troglodytes cf. schweinfurthii Giglioli, 1872)“. Australasian Primatology.
  21. ↑ „Pan troglodytes ssp. troglodytes: Maisels, F., Strindberg, S., Greer, D., Jeffery, K., Morgan, D.L. & Sanz, C.“. 29 јануари 2016. doi:10.2305/iucn.uk.2016-2.rlts.t15936a17990042.en. Посетено на 31 мај 2021. Наводот journal бара |journal= (help)
  22. ↑ Heinicke, Stefanie; Mundry, Roger; Boesch, Christophe; Amarasekaran, Bala; Barrie, Abdulai; Brncic, Terry; Brugière, David; Campbell, Geneviève; Carvalho, Joana (22 мај 2019). „Advancing conservation planning for western chimpanzees using IUCN SSC A.P.E.S.—the case of a taxon-specific database“. Environmental Research Letters. 14 (6): 064001. Bibcode:2019ERL....14f4001H. doi:10.1088/1748-9326/ab1379. ISSN 1748-9326.
  23. ↑ Црвен список на загрозени видови. Отсутно или празно |title= (help)
  24. ↑ „Regional action plan for the conservation of the Nigeria-Cameroon chimpanzee (Pan troglodytes ellioti)“. IUCN (англиски). 2016-01-29. Посетено на 2021-02-09.[мртва врска]
  25. ↑ „Pan troglodytes ssp. ellioti: Oates, J.F., Doumbe, O., Dunn, A., Gonder, M.K., Ikemeh, R., Imong, I., Morgan, B.J., Ogunjemite, B. & Sommer, V.“. 2015-11-20. doi:10.2305/iucn.uk.2016-2.rlts.t40014a17990330.en. Посетено на 2021-02-09. Наводот journal бара |journal= (help)
  26. ↑ „Pan troglodytes ssp. schweinfurthii: Plumptre, A., Hart, J.A., Hicks, T.C., Nixon, S., Piel, A.K. & Pintea, L.“. 18 март 2016. doi:10.2305/iucn.uk.2016-2.rlts.t15937a17990187.en. Посетено на 31 мај 2021. Наводот journal бара |journal= (help)

Општи извори

[уреди | уреди извор]

Надворешни врски

[уреди | уреди извор]
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Обично_шимпанзо&oldid=4898481“