Fahababoana tany Babilôna
Ny fahababoana tany Babilôna na fahababoana babilôniana na sesitany tany Babilôna dia fotoana teo amin' ny tantaran' ny Jiosy izay nanaovana sesitany olona maro avy amin' ny Fanjakan' i Jodà rava ho any Babilôna.
Taorian' ny ady tao Karkemisy tamin' ny taona 605 tal J.K., ny mpanjakan' i Babilôna, Nebokadnetsara, dia nanao fahirano an' i Jerosalema, ka nampandoa "hetra" ny mpanjaka Jôiakima (na Jôakima)[1]. Nanda ny hanome haja an' i Nebokadnetsara i Jôiakima tamin' ny faha-4 taona nitondran' i Nebokadnetsara, ka niteraka fahirano vaovao tamin’ ny faha-7 taona nitondran' i Nebokadnetsara, izay nahafaty an' i Jôiakima sy ny fanaovan-tsesitany ny mpanjaka Jôiakina (na Jôasina) sy ny tandapany ary ny hafa koa. Ny mpandimby an' i Jôiakina, dia i Zedekia, sy ny olona hafa koa dia nasesitany tamin' ny faha-18 taona nanjakan' i Nebokadnetsara; nisy koa ny fanaova-tsesitany taty aoriana tamin' ny faha-23 taona nitondran' i Nebokadnetsara. Ny daty sy ny isan' ny fanaovan-tsesitany ary ny isan' ny natao sesitany voalaza ao amin’ ny Baiboly dia miovaova[2]. Ireo sesitany ireo dia niseho voalohany tamin' ny taona 597 tal. J.K. ka narakarahin’ ny sesitany hafa tamin’ ny taona 587/586 tal. J.K. ary tamin' ny taona 582/581 tal. J.K.[3].
Taorian' ny fandavoan' ny mpanjakan' i Persia (Kirôsy Lehibe) an' i Babilôna tamin' ny taona 539 tal. J.K. dia nahazo alalana hiverina any Jodà (izay niova anarana ho Jodea) ireo Jiosy nasesitany[4] [5]. Araka ny Bokin' i Ezra (na Bokin' i Esdrasa) dia nanomboka tokony ho tamin' ny taona 537 tal. J.K. ny fanamboarana indray ny Tempolin' i Jerosalema. Izany zava-nitranga rehetra izany dia heverina ho zava-dehibe eo amin' ny tantaran' ny Jiosy sy ny kolontsainy sady nisy vokany lehibe tamin' ny fivoaran' ny jodaisma.
Misy fikarohana arkeôlôjika izay naneho fa tsy ny mponin' i Jodà rehetra tsy akory no nasesitany ary na dia noravana tanteraka aza i Jerosalema, nisy ampahany amin' i Jodà izay nonenan' olona nandritra ny fotoan' ny fahababoana[6]. Ny fiverenana avy any am-pahababoana dia niandalana fa tsy indray mandeha, ary maro ireo olona nasesitany na ny taranany izay tsy niverina tany Jodà ka lasa razamben' ireo Jiosy irakiana.
Ny fitantarana ao amin' ny Baiboly
Boky mitantara ny fahababoana
Ny vanimpotoan' ny fahababoana dia nampiroborobo ny literatiora jiosy. Ny fitantaran' ny Baiboly ny fahababoana dia hita ao amin' ny Bokin' i Jeremia (Jer. 39–43), ny mpaminany Jeremia sy Ezekiela niaina tao Jerosalema sy Babilôna tamin' izany fotoana izany; ny fizaràna farany ao amin' ny Boky faharoan' ny Mpanjaka; ny Boky faharoan' ny Tantara; ary ny toko voalohany ao amin' ny Bokin' i Ezra (na Bokin' i Esdrasa) izay manomboka amin' ny fahababoana sy manohy izany ao amin' ny Bokin' i Nehemia. Ny Bokin' ny Fitomaniana, izay vokatry ny fahababoana babilôniana, dia vavolombelon' ny loza niseho. Ny Bokin' i Hagay (na Akjea) dia mitantara ny fiverenana avy any am-pahababoana. Misy salamo mampahatsiahy mazava ny fahababoana. Anisan' ireo asasoratra avy any amin' ny fahababoana na momba ny fahababoana ny fitantarana ao amin' ny Bokin' i Daniela (Dan. 1 – 6), Sozana, i Bela sy ny Dragona, "Ireo zatovo telo" (1Esdrasa 3.1 – 5.6) ary ny Bokin' i Tôbia sy ny Bokin' i Jodita [7].
Ny Loharanon' ny mpisorona, iray iray amin' ireo loharano efatra lehibe nandrafetana ny Tôrah (na Penteteoka) ao amin' ny Baiboly hebreo, dia vokatry ny vanimpotoana taorian' ny fahababoana tamin' ny nahalasa faritany persiana atao hoe Iehoda (Yehud) ny Fanjakan' i Jodà [8]. Tamin' io vanimpotoana persiana io koa no nampandriana an-tsoratra ny Tôrah[9].
Fanaovan-tsesitany
Faharesena sy fanaovan-tsesitany voalohany
Tamin' ny faran' ny taonjato faha-7 tal J.K. dia nifandray tamin' i Empira Asiriana ny Fanjakan' i Jodà. Tamin' ireo folo taona farany amin' io taonjato io dia nazeran' i Babilôna, izay faritany fehezin' ny Asiriana i Asiria. Natahotra ny hiakaran' ny Empira vaovaon' i Babilôna i Egipta ka nandray ny fifehezana ny tanin' i Asiria hatramin' ny onin' i Eofrata ao Siria, nefa nanafika azy i Babilôna. Nandritra izany fotoana izany dia maty tamin' ny ady tao Megido tamin' ny taona 609 tal. J.K. i Jôsia mpanjakan' i Jodà.
Taorian' ny nadresen' ny Babilôniana ny tafiky ny farao Nekao tao Karkemisy tamin' ny taona 605 tal. J.K. dia nanomboka naneho fanajana an' i Nebokadnetsara II i Jôiakima. Nisy ampahany tamin' ny andriana tanora tao Jodà nentina tany Babilôna.
Tamin' ireo taona manaraka dia nizara roa ny tao an-dapan' i Jerosalema ka ny iray nanohana an' i Egipta fa ny iray hafa nanohana an' i Babilôna. Taorian' ny nandresen' i Egipta an' i Nebokadnetsara tamin' ny taona 601 tal J.K. dia nikomy tamin' i Babilôna i Jodà, ka niteraka fanaovam-pahirano an' i Jerosalema mandritra ny telo volana izany nanomboka tamin' ny faran' ny taona 598 tal. J.K.[10]. I Jôiakima mpanjakan' i Jodà dia maty nandritra izany fahirano izany[11] ka nandimby azy ny zanany Jôiakina tamin' ny faha-18 taonany (2Mpanjaka 24.6-8). Azon' i Nebokadnetsara tamin' ny faha-2 amin' ny volana Adara (16 Marsa) taona 597 tal. J.K. i Jerosalema[12] ka nobaboiny miaraka amin' ny Tempoly, ary i Jôiakina sy ny tandapany ary ny olona tsongoimbolo hafa koa, isan' izany ny mpaminany Ezekiela, dia nentina tany Babilôna[13].
Faharesena faharoa sy sesitany faharoa sy fahatelo
Notendrena ho mpanjaka hisolo an' i Jôiakina i Zedekia (na Sedekiasa), nefa ireo olona nasesitany tany Babilôna dia nihevitra an' i Jôiakina ho mpanjakany na lohany ihany.
Na dia nampitandrina an' i Zedekia aza i Jeremia sy ireo antoko mpomba an' i Babilôna dia nikomy tamin' i Babilôna ihany i Zedekia ka niray tamin' ny farao Hôfra. Niverina i Nebokadnetsara ka nandresy an' i Egipta sady nanao fahirano an' i Jerosalema fanindroany.
Izany faheresena izany dia niteraka ny fandravana ny tanàna tamin' ny taona 587 tal. J.K. Nosimban' i Nebokadnetsara ny mandan' ny tanàna sy ny Tempoly ary ny tranon' ny mponina nanana ny maha izy azy. Nosamborina i Zedekia sy ireo zanany izay novonoina teo imasony, avy eo nopotsirina ny masony ka nentina tany Babilôna niaraka tamin' ny babo maro hafa koa (Jeremia 52.10-11).
Miresaka ny fanaovan-tsesitany fahatelo izay niseho tokony ho tamin' ny taona 581 tal. J.K. ny Bokin' i Jeremia. Ny totalinan' ny olona natao sesitany hatramin' izay dia 20 000 any ho any[14].
I Jodà lasa faritany babilôniana
Lasa faritany fehezin' i Babilôna i Jodà ka nomen' ny Babilôniana anarana hoe Iehoda (Yehud izany hoe Jodea), dia tapitra teo ny Fanjakan' i Jodà mahaleo tena. Noho ireo taona banga ao amin' ny tetiandro jiosy dia mametraka ny daty nandravana ny Tempoly voalohany amin' ny taona 3338 TH (423 tal. J.K.) na 3358 TH (403 tal. J.K.) ny loharano rabinika.
Nanendry governora voalohany i Babilôna, dia i Gedalia izay Jodaita tao Jodà; nantsoin' i Gedalia ny Jiosy maro izay nandositra nankany amin' ireo firenena akaiky toa an' i Môaba sy i Amôna ary i Edôma mba hiverina, sady nanao izay hampandroso ny tany izy. Fotoana fohy taty aoriana dia nisy tamin' ireo sisa velona tamin' ny fianakavia-mpanjaka namono an' i Gedalia sy ireo Babilôniana ny mpanolotsaina azy, ka maro ireo Jiosy mpialokaloka no nandositra tany Egipta. Tamin' ny folo taona faharoan' ny taonjato faha-6 tal. J.K. dia nisy Jiosy maro tany Babilôna sy Egipta, ankoatr' ireo Jiosy nitoetra tao Jodà; izany no nanombohan' ny fisian' ny Jiosy any am-pielezana.
Fahataperan' ny sesitany
Araka ny Bokin' i Ezra (na Bokin' i Esdrasa) dia natsahatry ny mpanjaka persiana Kirôsy Lehibe ny sesitany tamin' ny taona 538 tal. J.K.[15], iray taona taorian' ny nahazoany an' i Babilôna[16]. Tamin' ny nanapahan' i Zerobabela, andriandahy (antsoina toy izany noho izy taranaky ny mpanjaka Davida) sy i Jôsoa mpisorona (taranaky ny mpisoronabe tao amin' ny Tempoly), no nifarana ny fahababoana ka namboarina ny Tempoly faharoan' i Jerosalema tamin' ny taona 521 tal. J.K. hatramin' ny taona 516 tal. J.K.[15].
Famintinana ara-potoana
Ny fafana aseho eto ambany dia nankinina tamin' ny fikarohan' i Rainer Albertz ao amin' ny bokiny atao hoe Israel in exile[17]. Misy daty hafa koa azo ekena.
| Taona | Zava-nitranga |
| 609 tal.J.K. | Nahafatesan' i Jôsia |
| 609-598 tal.J.K. | Ny fanapahan' i Jôiakima (izay nandimby an' i Jôahaza – izay nisolo an' i Jôsia nefa tsy nanapaka afa-tsy nandritra ny telo volana) dia nanomboka nitsaoka an' i Nebokadnetsara tamin' ny taona 605 tal. J.K. Fanaovan-tsesitany voalohany. Heverina ho anisan' ny natao sesitany tamin' izany i Daniela (na Daniely). |
| 598/7 tal.J.K. | Fanjakan' i Jôiakina (nanapaka telo volana). Fahirano sy fianjeran' i Jerosalema. Sesitany faharoa tamin' ny 16 Marsa 597. |
| 597 tal.J.K. | I Zedekia (na Sedekiasa) nasandratr' i Nebokadnetsara II ho mpanjaka. |
| 594 tal.J.K. | Fikomiana nanoherana an' i Babilôna |
| 588 tal.J.K. | Fahirano sy faharavan' i Jerosalema. Narodana ny Tempolin' i Sôlômôna. Sesitany fahatelo tamin' ny Jolay/Aogositra 587. |
| 583 tal.J.K. | Gedalia – governoran' ny faritanin' i Iehoda (Jodea) notendren' ny Babilôniana. Jiosy maro no nandositra ho any Egipta ka saika niteraka sesitany fahefatra any Babilôna. |
| 562 tal.J.K. | Fanafahana an' i Jôiakina taorian' ny nitoerany 37 am-ponja tany Babilôna (30). Nijanona tao Babilôna izy. |
| 539 tal.J.K. | Azon' ny Persiana i Babilôna tamin' ny Ôktôbra 539 tal. J.K. |
| 538 tal.J.K. | Ny didin' i Kirôsy nampody ny Jiosy ho any Jerosalema. |
| 520-515 tal.J.K. | Fiverenan' ny Jiosy maro any Iehoda (Jodea) teo ambany fitarihan' i Zerobabela sy i Jôsoa mpisoronabe. Napetraka ny fototry ny Tempoly faharoa. |
Ny lanjan' ny fahababoana eo amin' ny Jiosy sy ny Kristiana
Ny lanjan' ny fahababoana eo amin' ny tantaran' ny Jiosy
Ao amin' ny Baiboly hebreo
Ao amin' ny Baiboly hebreo dia asaho ho toy ny famaizana noho ny fanompoan-tsampy sy ny tsy fanajana an' i Iahveh ny fahababoana tany Babilôna. Mitovy amin' ny fiheverana ny fanandevozana tany Egipta izay nodimbasan' ny fanafahana izany. Ny fahababoana tany Babilôna dia nisy akony maro teo amin' ny jodaisma sy ny kolontsaina jiosy. Ohatra, ny abidy hebreo amin' izao fotoana izao dia noraisin' ny Jiosy tamin' io vanimpotoan' ny fahababoana io, ka nasolony ny abidy hebreo taloha.
Izany vanimpotoana izany no fotoana faratampon' ny faminaniana ao amin' ny Baiboly ao amin' i Ezekiela, izay narahin' ny fisandratan' ny anjara asan' ny Tôrah teo amin' ny fiainan' ny Jiosy. Araka ny hevitry ny maro amin' ireo mpitsikera hentitra ny tantara dia nosoratana tamin' ny vanimpotoan' ny fahababoana ny Tôrah sady tamin' izany no nanomboka niheveran' ny Jiosy azy ho soratra manam-pahefana (Soratra Masina). Io vanimpotoana io koa no nisehoan' ny fiovana teo amin' ny Jiosy izay lasa vondrona ara-poko sy ara-pivavahana afaka misy na tsy manana tempoly aza[18].
Izany dia nifanojo amin' ny fisandratan' ny mpanora-dalàna sy ny olonkendry mpitarika ny Jiosy (jereo Ezra). Talohan' ny fahababoana dia voazara ho foko ny vahoakan' i Israely. Avy eo dia nitsitokotoko ho vondrona madinika isam-pianakaviana izy. Ny fokon' i Levy ihany no nanohy ny anjara asany ao an-tempoly taorian' ny fiverenana avy any am-pahababoana. Taorian' izany fotoana izany dia nisy Jiosy marobe nonina ivelan' ny tanin' i Israely; teo koa no nanombohan' ny fisian' ny zanaka am-pielezana jiosy (diaspôra), afa-tsy hoe efa nanomboka izany tamin' ny famaboan' ny Asiriana an' i Israely.
Ao amin' ny literatiora rabinika
Ao amin' ny literatiora rabinika dia ataon' ireo any am-pielezana sarin-teny fanoharana i Babilôna. Matetika dia ilazana ny diaspôra talohan' ny fandravana ny Tempoly faharoa ny teny hoe "Babilôna". Taty aorian' ny faharavan' ny Tempoly faharoa dia ny hoe "Rôma" na "Edôma" no teny nampiasaina.
Ny lanja ara-tandindon' ny fahababoana eo amin' ny Kristiana
Eo amin' ny fahasahiranan' ny Fiangonana katôlika
Ny fitenenana hoe "fahababoana babilôniana" izay mampahatsiahy izany vanim-potoana izany dia anoharana ny fonenan' ny fitondran' ny Papa tany Avignon tany Frantsa teo anelanelan' ny taona 1309 sy 1378 (Klemento V, Joany XXII, Benedikto XII, Klemento VI, Inôkentio VI, Orbano V, Gregôrio XI), sy teo anelanelan' ny taona 1378 sy 1418. (Klemento VII, Benedikto XIII).
Eo amin' ny tantaran' ny finoana
Ny toerana misy ny fiangonana lavitra ny tena finoana marina dia oharina koa amin' ny fahababoana tany Babilôna. I Lotera ohatra dia nanao ny fitondran' ny Papa ho sahala amin' ny fahababoana babilôniana.
Jereo koa
Loharano
- ↑ Coogan, Michael (2009). A Brief Introduction to the Old Testament. Oxford: Oxford University Press.
- ↑ Moore, Megan Bishop; Kelle, Brad E. (2011). Biblical History and Israel S Past: The Changing Study of the Bible and History. Wm. B. Eerdmans Publishing. pp. 357–58. ISBN 0802862608.
- ↑ Dunn, James G.; Rogerston, John William (2003). Eerdmans Commentary on the Bible. Wm. B. Eerdmans Publishing. p. 545. ISBN 978-0-8028-3711-0.
- ↑ Jonathan Stökl, Caroline Waerzegger (2015). Exile and Return: The Babylonian Context. Walter de Gruyter GmbH & Co. pp. 7–11, 30, 226.
- ↑ Encyclopaedia Judaica. 3 (2nd ed.). p. 27.
- ↑ Stern, Ephraim (November–December 2000). "The Babylonian Gap". Biblical Archaeology Review. 26 (6).
- ↑ "Ancient tablets reveal life of Jews in Nebuchadnezzar's Babylon". 3 February 2017 – via Reuters.
- ↑ Blum, Erhard (1998). "Issues and Problems in the Contemporary Debate Regarding the Priestly Writings". In Sarah Shectman, Joel S. Baden. The strata of the priestly writings: contemporary debate and future directions. Theologischer Verlag. pp. 32–33.
- ↑ Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher (2001). The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts. Simon and Schuster. ISBN 978-0-684-86912-4
- ↑ Geoffrey Wigoder, The Illustrated Dictionary & Concordance of the Bible Pub. by Sterling Publishing Company, Inc. (2006)
- ↑ Dan Cohn-Sherbok, The Hebrew Bible, Continuum International, 1996. ISBN 0-304-33703-X
- ↑ Philip J. King, Jeremiah: An Archaeological Companion (Westminster John Knox Press, 1993), p. 23.
- ↑ The Oxford History of the Biblical World, ed. by Michael D Coogan. Pub. by Oxford University Press, 1999. p. 350
- ↑ Geoffrey Wigoder (dir), Dictionnaire Encyclopédique du Judaïsme, page 1250,(ISBN 2204045411),Éditions du Cerf
- ↑ 15,0 et 15,1 "Second Temple Period (538 BCE. to 70 CE) Persian Rule" Archived Novambra 3, 2018 at the Wayback Machine. Biu.ac.il. Notsidihina 21/01/2014.
- ↑ Harper's Bible Dictionary, ed. by Achtemeier, etc., Harper & Row, San Francisco, 1985, p. 103
- ↑ Rainer Albertz, Israel in exile: the history and literature of the sixth century BCE, p.xxi.
- ↑ A Concise History of the Jewish People. Naomi E. Pasachoff, Robert J. Littma. Rowman & Littlefield, 2005. p. 43