David Hume

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Chèlla us ché la gh'ha mia di foncc o i è tròp póche. Per piasér, zónta di fóncc a la us. Issé de ìga ön'idéa di ótre us senza fóncc, ardì ché.

Ol David Hume (Edenbörgh 26 avrìl 1711 – 25 óst 1776) a l' è stàcc ü filosèf e storègh scossés e, insèma a l'Adam Smith e al Thomas Reid, üna di figüre piö importàcc d' ol inluminism scossés. Tàcc i considéra ol Hume comè chèl di trì e piö radicàl di British Empiricists (empirìsti britanègh), dopo l'inglés John Locke e l'irlandés George Berkeley.

Chèsta compagnéa d'ol Hume, Locke e Berkeley, acassibé tradissionàl, la considéra miga l'importàcc inflüènsa söl Hume de quach scritùr de lengoa fransès, comè ol Nicolas Malebranche e ol Pierre Bayle, issé comè di óter figür de inteletöài de lengoa inglés comè l'Isaac Newton, ol Samuel Clarke, ol Francis Hutcheson e ol Joseph Butler.

I stòregh i considéra de solìt la filosoféa d'ol Hume comè üna fórma radicàl de sceticismo, ma tàcc crétegh a i à dìcc che ol sò natüralismo a'l gh'à mia meno importansa. La ressèrca in söl Hume la gh ' à dàcc a dondà co 'l passà del tép tra chi che i ghe dà pis a la banda scetìca d'ol Hume (Reid, Greene, e i positivìsti logìch) e chi che i ghe fà piö a mét a la sò banda natüralìsta (Don Garrett, Norman Kemp Smith, Barry Stroud e Galen Strawson).

La eta

Ol David Hume l' è nassìt a Edenbörgh, segónd tus d' ü possidènt del Berwickshire, contéa de la Scòssia meridionàl. Indela stèssa sità l' à inviàt là i stöde de giürisprudènsa per fàga piassér a la faméa, pösta l' era piö interessàt 'dré a la leteradüra e a la filosoféa. Indela sò ötobiograféa a l' iscrìv:

Mé só stàcc ciapàt söbèt de öna passiù per la leteradüra che l' à dominàt la mè eta e che per mé l' è stàcia ön' arès de godimécc a brondòs.

La cariéra de aocàt a Bristol a l'è 'ndàcia söbèt in rüina, issé lü l' à catàt fò de 'ndà in Fransa, a La Flèche, doe l' è stàcc lé trì agn, del 1734 al 1737, e doe l' à scrìcc la sò övra piö importàt, ol Tratàto in sö la natüra ümana, che 'l vegnerà fò dòpo de èss tornàt a Londra, ma sènsa caécc.

Tornàt in Inghiltèra, l' à püblicàt indel 1742 la prìma part di sò Sagi morài e politègh. Chèst' övra la gh 'à ìt piö caècc tra la zét e i servelù, ma mia assé per otègn öna catedra de filosofèa a l' üniversità de Edenbörgh e pò gnàch in chèla de Glasgow; probabilmét la sò fama de erètech e la coragiùsa oposissiù del sò crìtech piö enèrgech ol Thomas Reid i è stàcc la caösa del mör de la sièta 'n del bèl de l' oselanda. Issè ol Hume l' è tornàt söl cóntinet e, tra ol 1745 e ol 1748, l' à otegnìt tàcc incarèch politègh, e l' è stàcc tra i óter ach a i règie de Viena e Türì.

Indel 1748 l' à pöblicàt a Lóndra la Ressèrca in söla resù de l' ómen. Indel 1752 l' à ciàpat ü pòst de bibliotecare a la facoltà de dirét de Edenbörgh, laorà che 'l gh 'à lassàt tàt tép a disposissiù per riflèt, intrequerì e scrìv: i è de 'sti agn la Stòria d' Inghiltèra, del Giulio Cesare fin a quand l' è indàt sö ol Rico VII, e la Ressèrca in sö i prensépe de la moràl. Indel 1757 l' à pöblicàt la Stòria natüral de la religiù; ön óter scrécc sö l stèss sogèt, per tàcc ol sò capo d' opera stilistèch, l'è Ciciarade in sö la religiù natüràl, egnìt fò dopo la mórt d' ol Hume indel 1779.

Indel 1763 a l' è deentàt ol segretàre d' ol ambassadùr d' Inghiltèra a Parìs, sità doe l' restàt infena al 1766. Chechissé a 'l gh' à ìt l' ocasiù de frequentà i ambiéncc 'löministègh e de conóss ol filosèf Jean Jacques Rousseau, perdepiö de èss ospìt del barù Paul Henry Thiry d' Holbach a chèl tép ciapàt indela sò batàia contra la religiù.Tornàt in Inghiltèra, l' à decidìt de ospità ol Rousseau, ma la frequentassiù l' è fenìda co 'n d ' öna römurùsa rutüra per dissensiù de caratèr e per la patologìca frenesèa de persecüssiù che la röstìa ol scritùr d' ol Emilio. Oramai sciòr, ol Hume l' è crapàt fò serenamèt a Edenbörgh ol 25 de óst 1776 per ü canchèr al bödel.

Ol pensér

Ol pensér d' ol Hume, nassìt al ciàr di tendènse löministèghe del secól XVIII, l' è amò féss importànt per la filosoféa del dé d' incö rispèt a chèl di óter filosèf del sò tép. Ol Hume a 'l gh' era in có de mèt in pé üna siènsa de la natüra de l' ómen, che la gh' èss la stèssa sigürèssa e organisassiù matematéga che ol Newton l' ìa dövràt per la fisìca, indoe a 'l fà ön' analìsi per intrègh de töcc i pià de la natüra de l' ómen, consideràda a i pè di óter siènse. Co 'l Hume la reisiù critìca di sistémi di idée de la tradissiù la rìa a öna voltàda sèca. Lü a 'l mèt zó ü modèl pratègh de conossiènsa che 'l se manifestarà critègh vèrs la féde di ilüminìsti indela resù.

I confì d'ol pensér de l'ómen

Per ol Hume a i gh ' è dù qualità de filosoféa, üna fassèl e scüntàda, chèl ótra difissèl e campàda in aria, Chèla fassèl l' è sbolzunatòria, precètoria, cunsulatòria e a la fì l' è ach tròpp bànal, l' ótra l' è campàda in aria, e la servìss prope a ü bèl négot indela eta, perchè la ghe và adré a ràcole piö finìde; e de spèss la bórla dét in d' öna fórma de “malatéa metafisìca” o saì campàt per aria perchè la öl conóss chèl che invésse a's pöl mia conóss. Ol Hume a 'l racomànda de passà fò d' sùra töcc e dù i qualità de fà filosofèa. Per lü l' è ciàr, comè in d' öna sórt de presentimét, che ghe seès üna “stràda nöa” del saì: trà 'n pé üna “siènsa precìsa de la natüra de l' ómen”.

Insóma, comè la funsiùna la natüra de l' ómen? A i fà comè a formàs i idée? L' è possibèl èss sièntefegh indel conóss la nòsta natüra? Ol strasordinare vèdega dét a 'l la zinza a scrìv la sò övra principàl, Tratàto in sö la natüra de l' ómen co n d'ol significatìv sót titól Ü tentatìv de cassà dèt ol mètodo sperimentàl de resunamét in di quistiù morài. L' è ciàr che ol Hume a 'l ghe và 'dré a chèl saì baconià inglés che i gh ' era ardàcc ol Locke e ol Newton e che l' era miga stàcc fò del töt di gràncc reolüssiù politègh e economìche che l' Inghiltèra l' era 'dré a trà 'n pé. Mè che ol mètodo sperimentàl a 'l se dovre mia domà per stödià ol cél o la realtà fisìca, ma che 'l sèrva per capì mèi l'ómen e la sò natüra. Issé a 'l se slarga fò chèl fass de zuègn inglés che a i ghe crèd incöma a öna nöa filosoféa (Locke, Shaftesbury, Mandeville,Hutcheson, ol medém Berkeley), che, pör co 'n di impostassiù dièrse, a i öl fondà ol lur saì in sö l' esperiènsa e mia in sö i idée mia nassìde (aprioristéghe dedössiù cartesià). Töt ol stöde de l' ómen a 'l gh ' avarà de invià là de l' oservassiù reàl de la sò natüra , da l' analìsi del sentimét piö che de la resù e pò ach i valütassiù morài a i dovrà èss fondàde in sö motiassiù natüralistéghe piö che in sö di idealità campade in aria de dirìt natüràl o religiùse.

La critéga del concèt de caösalità

Töte i olte che nóter a 'm vèd dù efècc ü viadré chèl óter, l' è logich pensà che a 'l ghe seès ü quach ligàm in tra de lur, e specialmét, che l' efèt che in urdèn de tèp a 'l ria per prìm a 'l caöse chèl che 'l vé dopo, doca che l' efèt A a 'l seès la caösa de l' efèt B. Ol Hume però a 'l refüda chèsta idéa: defàt a 'l se domànda co che procedimét e sö che pè a 's pöl trà B, a iga l' efèt A?

In söl prensepe de caösalità a i se fondàa töcc chèi procedimécc de <<preisiù>> che a ün efèt a 'l ghe vègn dré ün óter teoricamét ligàt al prìm. L' esempe famùs d'ol Hume l' è chèl de la bala de biliard tràda cóntra ön' ótra: la ghe parerà sèmper a töcc öna bala che la se scùntra co 'n d' ün' ótra e pò l' inviàs de la segónda. Issé, töcc chèi ch' i ghe fà bada, dòpo impö, a i pölerà dì che la segónda bala la se möarà domà co 'l vèd la prìma bala tràda cóntra de lé.

Ol Hume l' à sircàt de capì che resunamét a 'l ghe fà preèd ol möimét de B a conoss domà chèl de A.Söl söbèt l' à lassàt fò ü resonamét a priùr, var a dì ön' inferènsa necesària che a A la ghe fà indà a dré per fórsa B, perchè tra dù efècc l' è mia possebèl caà föra per fórsa i relassiù che s' völ.Ma s' pöl gnach pensà a ü discórs empiristègh, perchè, cumè resonamét a posteriùr, 'l pöl èss fàcc domà dopo i dù efècc. E pò a in de sto cas i ghe pöl miga èss di próe ch 'i confirme che B a 'l seès la conseguènsa de A perchè la relassiù in tra A e B l'è de cunsequensialità e mia de prodüssiù,var a dì che grassie a l' esperiènsa a s' pöl domà sigürà che A 'l vé prìma de B e che A l' è féss apröf a B ma s' pöl mia derià negót che 'l lighe indiscütibilmét l' efèt A a l' efèt B. Co l' Hume la resù la descoergìss che la pöl mia mostrà per fórsa ol ligàm di efècc ma che la pöl domà fissàl co la fantasìa.

Insóma, la bragherada che a ü efèt A a'l ghe vègne 'dré de miliù de agn ü efèt B la pöl mia dàga la persöasiù che a A a 'l ghe vègne sèmper 'dré B e negót a 'l ghe impedìss de pensà che ü dé i laùr i 'ndarà po' diersamét e che, presèmpe, a B a 'l ghe vègne 'dré A. per remedià a chèst a 'l ghe ölerèss ü fondamént de inguàliansa de la natüra che 'l se incaréche de mantegné salde per sèmper i legi de la natüra, mestér che per ol Hume gnàch che 's pöl intraèd e gnach compröà.

La critéga de l'àbet o crèta

Tàcc de notèr i pénsa a i laùr di tépp indàcc comè s' i fodèss üna régola sèrta pò a per i laùr de l' aegnì. Presèmpe, i legi fiséghe che i ména i pianècc 'dré a i sò orbìte de lur i và fèss bé per descrìv i comportamécc del passàt e issé notèr a 'm pöl speciàss che a l' istèss i preèda otertàt bé pò a chèi de ün' indomà. Ma fà comè a giöstificà chèsta presünsiù? Comè 'm pöl pensà che chèsta teoréa la vàga bé töte i ólte? Ol Hume a 'l sögerìss ü pér de próe pussebéi e pò i a contrabàt töcc e dù:

1.la prìma l' è ü bisògn logìch: l' aegnì a 'l gh' à de ripèt ol passàt, se de no töta la siénsa e la fiséga a i ghe zontarèss de valùr. Ma ol Hume l' à fàcc èd che l' è otertàt logicamét zöst prossömà ün ünièrs indoe i legi fiséghe passàde a i seès mia compàgne de chi de adèss e che i seès mia gualìve in ogne löch. A 'l gh' era mia negót che 'l rendèss 'sto fondamént logicamét nessessare;

2. la segónda giöstificassiù, piö modestamét, la se ligàa nóma a l' inguàliansa co 'l passàt: üna lege che la 'ndàa bé iér la seita a 'ndà bé pò amò incö. Ol Hume però co 'n d' ü resunamént ricórsiv l' à mostràt che chèsta giöstificassiù la gh 'era bisògn de ricórr a lé medèma per èss dimostràda. Amò üna ólta la proposissiù la crödàa zó.

La quistiù l 'è èrta amò incö. Ol Hume a 'l se credìa che chèst' idéa la cassàa i raìs indel sentimént di òmegn e che 'l sarèss mia stàcc pussebèl töla vià del có. Chèst àbet méntal l' è però nessessare perchè i siénse (specialmét la fiséga) i vaga inàcc a crèss sö.

La critéga de l' essènsa matérial e spéretüal

Per ol Hume l' essènsa l' era nóma üna racòlta de qualità particolàr vàr a dì ün insèma de stombèi e sensassiù materiàì ch' i vé dal de fò riünìcc del nòst servèl fina a furmà ün' idéa de chèl che 'm s' è 'dré a squaià, e issé a'm gh' à l' impressiù che chèl laùr lé a'l ghe seès pò a indel momét che me 'l vèd mia.

Söl sò sentér filosofègh ol Hume l' à tràcc dèt in chèsta riflessiù pò a ol mé. Defàt lü 'l sircàa de descoergì qual a 'l fodèss chèl elemét che 'l ghe fà èss notèr medém quad che töt ol nòst còrp a'l càmbia sènsa fermàss dé dopo dé.

Moràl che l' à capìt che ach l' essènsa del mé l' era nóma üna mesciansa de sensassiù. Defàt, töte i ólte che 'm pàssa dét indel nòst mé, a'm troa sémper üna quach sensassiù particolàr (piassér, dulùr, cóld, frècc) e se ' m ghe riarèss a scassà ògne sensassiù del nòst mé a' l resterèss pròpe ü bèl negót.

Grassie a chèsta riflessiù ol Hume l' à dìcc issé che l' è inötèl sircà de mostrà che l' anìma la mör mia, perchè del nòst mé a' s pöl parlà nóma se gh' è di sensassiù.

Ol Hume barzamì

Ol Hume a 'l disìa de èss barzamì e pironià. Ma ol sò döbità l' è dièrs de chèl tradissionàl: defàt manca la sospensiù del giödésse. Chèl del Hume l' è piö ün esàm ragionéol de chèl che pöl saì la resù, di confì indoe i sò pretése de lé a i gh' à de fermàss: dóca la resù la déenta insèma acüsàt, zödes e comissiù. Ol döbità del Hume l' istà indel considerà la cognossènsa comè ergót de nóma probabèl e mia de sigür, acassibé che la rìe da la pràtica, che per ol filosèf l' éra l' önèca àres de la cognossènsa.

Issé, acassibé bùna pàrt de la cognossènsa di efècc la se röspe nóma a üna cognossènsa probabèl, ol Hume a 'l càssa dét pò ach ü tràmet de cognossènse frànche, var a dì chèle matematéghe, ch' i è indipendèncc de chèl che 'l gh' è in realtà e i è prodüsìde nóma de procediméncc ragionéoi.

Dóca ol Hume a 'l ghe và adré nóma a i confì di pretèse de la resù, acassibè fèss inesoràbei: ol prensépe de caösalità, l' èsga del mónd de fò de nóter, ol mé e tàcc óter fàce che fina alùra i parìa belfàde e scontàde i vé sbassàde a sèmples <<abitüdini>> e <<crète>> che però iè nessessare a la eta de l'ómen.

Chèssce teorée i vegnerà de lé a mia tàt töce sà amò e svilüpade d' ol filosèf todèsch Immanuel Kant. Moral, che per ol Bertrand Russell, ol Kant l' à mia digerìt i quistiù del Hume , e la filosoféa del Kant l' è üna sòrt de ragioneolèssa che la vè prìma del Hume (chèsta opiniù, ciaramént cóntra córrent, ol Russell l'à esponìda indela sò Stòria de la filosoféa ocidentàl indela pàrt söl Hume).

Moràl e motìassiù

Decórde co la sò acüsa a l' öfesse che la resù 'l la s' éra istitüida in di ültèm agn, ol Hume a 'l dìs issé che pò a la moràl la pàssa fò di confì del teré de giödesse de la resù. La moràl l' è, comè 'l diserà lü medém, <<üna quistiù de fàt, mia üna siènsa campàda in aria>>, dóca la pöl mia èss conossìda indel sò abregé de la resù, e fò d' sùra, la và adré a di stràde indipendéncc de la resù.

La critéga piö gròssa che 'l ghe fà a la moràl l' è chèla de èss condissiunàda de bragherade del de fò ch 'i sircarèss de dì co l fà de precèt chèl che 'l sarèss zöst e chèl che 'l sarèss fàlat ( la religiù l' è üna de chèssce inflüènse): ol valùr de ün àcc l' è ( e 'l gh' à de èss) del töt indipendént da la promèssa d' ü prémio e da la chigarölaza d' ü castìgh.

La moràl la crèss sö grassie a ün óter sentimét, chèl de la simpatéa, che 'l ghe fà sentì isì a i nòscc sìmei e 'l ghe fà spartì felicità e infelicità.

Libera sièlta e determinassiù

Comè töcc, pò a 'l Hume gh' à fàcc a mét al ciàr contràst tra determinassiù e libera sièlta, vàr a dì: se i tò acc i è zamò determinàcc de miliàrcc de agn comè 's pöl èss libér de cattà fò? Ma 'l se mia fermàt ché: ol Hume l' à tróat ün' ótra quistiù che l' arèss portàcc ol probléma a üna conclüsiù futada: la libéra sièlta l' è in descórde co l' indeterminassiù.

Se i tò acc i fodèss mia precisàcc di casi del passàt, alùra i sarà del töt assidentài e dóca i sarà desligàcc del tò caratèr, di tò desedére, preferènse, valùr... E alùra come 's pölerèss èss responsàbei di acc indipendéncc del nòst caratèr? E come 's pölerèss ritegnì ergü responsabèl di pròpe acc che, comè m' à zà dìcc, i è ris – ciùs?

Dóca 'm s' è riàcc a la marunada: la libera sièlta l' è in descórde co la determinassiù ma al stèss tép la öl. Tè ché ün' ótra fàcia de la realtà che la scàpa vià dal comprènd de la resù de l' ómen.

Ol contràst tra "èss" e "düsì èss"

Ol Hume gh' à fà a mét che tàcc scritùr i parlàa spèss de se 'l gh ' arèss de èss al pòst de se l' è. Ma tra la proposissiù descritìa “èss” e chèla prescritìa “düsì èss” a gh' è dét di bèle diferènse. Ol Hume a' l mèt a l' èrta i scritùr de chèssce fassèi sostitüssiù, specialmént se compagnàde da üna catìa mötiassiù.

Ma fà comè a mötià realmént la dissendènsa del “düsì èss “ de l' ”èss”? Fato stà che per ol Hume 'sta dissendènsa l' è mia pussebèl. La quistiù, sögerida del Hume, in d' ü capitolì, l' è deentàda in di ültèm agn ol fondamént de la teorèa moràl.

La filosoféa de la religiù

Ol Hume l' à scrécc la Stòria natüràl di religiù dal 1749 al 1755. Indela prefassiù, l' aütùr l' ispiéga che l' intensiù de l' övra l' è de troà i fondaméncc de la religiù indela natüra de l' ómen. Ol Hume, pör co l' acetà i prensépe del deìsmo e co l sostegnì che la costrüssiù de la natüra la fà èd che l' è stàcia creàda de ergù de inteligént, a 'l pénsa che la quistiù che la generassiù del sentimènt religiùs la seès piö difissèl de risòlv consideràt che per lü i gh 'è di popòi atèi. La religiù la deriarèss dal sentimént de la pura e dóca de conseguènsa in d' öna speransa de salvassiù dopo la mórt, pensàda comè efèt sènsa reméde e dramatègh, e de cassà vià la potènsa natüràl co l racomandàs al Dio, che la sò diossiù la garantìss che la Natüra la seès “bùna” per l' ómen e piö nemìsa sènsa contròl gnach urdèn che la fàga deentà resoneóla.

La prìma furma de religiù l' è ol politeìsmo che 'l derìa da la fantasìa di prém ómegn, che i “sacràlissa” töte i fórse de la natüra - spèss sènsa conóss la sò caösa - perchè de lé i dipénd la eta e la mórt. I sò divinità de lùr i è despertöt e i è del töt inguài a i ómegn, via che per la potènsa mia fénida, confinàda però indel tràmet limitàt endoché la divinità la fà alì ol sò potére.

Co l' indà inàcc de la siìltà a 'l téca a mèt i raìs ol monoteìsmo, che però i è mia istèss indel popòl e in di filosòfi: ol popòl, stremìt de l' estréma precaretà di sò condissiù de eta , a 'l ghe concèd a üna divinità fra i tate töte i perfessiù, e 'l la leà só a massìmo e önègh Dio, intàt che i filosòfi i ghe laùra 'dréa l' idéa de Dio co di riflessiù filosoféghe, giöstopont. Tàmen chèsta divinità la pàr impö tròp distànt de l' ómen e per remedià a l' ostacól a i vé creàde di “divinità intremèsse” fra l' ómen e Dio.

Pò dòpo ol Hume a 'l decànta la toleransa di religiù pagà contrare a i ecèss e a l' intoleransa föriùsa di monoteìsmi, ach se 'l reconóss üna magiùr stabeletà dutrinàl de chèst' öltèm. Fò d' sùra a 'l dichiàra che i monoteìsmi i mortifìca l' ómen indela sò dimensiù teréna quàd che i politeìsmi i sélebra l' aspèt natüràl e mondàno de l' ómen. A i vé cretegàde i proposissiù ch 'i ghe grìgna adré al paganesìmo e 'l se sguersìgna ol precèt catolèch de la presènsa ira de l' Eücarestìa, ritegnìt incredibèl comè i religiù politeìste.

Per ol Hume la féde l' è ü sentimént mia resoneól e emutìv e 'l ghe insègna mia a l' ómen a migliuràs moralmét, anse spèss la pegiùra. L' övra la se sàrs sö co n d chèssce paròle:<< L' è töt sconossìt, üna dificoltà, ü mistéro impenetrabèl. Döbe, incertèssa, sospensiù del giödesse i pàr l' önègh risültàt del nòst esàm piö precìs al propòset. Ma pròpe chèsta l' è la debolèssa de la resù de l' ómen, e pròpe chèsta l' infessiù sènsa reméde di opiniù, che l' è mia fassèl gnàch restà fedéle a 'sta posissiù barzamìna, via che col vardà piö de lontà e de mèt pregiödésse contra pregiödésse, in singolàr combatimét; intàt che l' införia, mè riparàs beatamét in di löch de la filosoféa, fósch ma quiècc.>>

Estetéga

L' estetéga d' ol Hume l 'è fóndada in söl sentimét che 'l làssa generalissà ol giödésse estetègh, mia perchè 'l sées a priùr ma perchè la natüra de l' ómen l' è fàcia impö particolàr, e quàd che gh' è la salüt i laùr ch 'i piàs e chèi ch' i piàs i è istèss per töcc, a se 'l pàr che i gös-cc i è in descòrde.