Перейти к содержанию

Математика

Википедия:1000
Википедиядихъай
Майядин рекъемар

Матема́тика (дегь-грек. μάθημα — чирун, илим) — кьадарар, структураяр, кайдаярни гекъигунар чирзавай илим я. И илим гьакъикъи объектрин винел гьисабун, алцумун ва тегьерар кхьин операцийрин бинедалаз арадиз атанва. Математика тӀебии илимриз талукь туш, амма тӀебии илимра адакай гьам абурун къенеавайбурун дуьз формулировка патал, гьакӀни цӀийи нетижаяр къачун патал гьегьеншдиз менфят къачузва. Математика — фундаментал илим я.

Вавилондин рекъемар

Жугъурна чирзавай объектрин идеал авунвай кӀетӀенвилер я аксиомаяр тегьерда, я кутугай математикадин объектрин тарифда абурун тӀварар кьазва. Гуьгъуьнлай, логикадин нетижа акъудунив кьурвал, а кӀетӀенвилерикай муькуь гьакъикъи кӀетӀенвилер (теоремаяр) хкат ийзва. И теория, вири сад-садал гьалчна, жугъурна чирзавай объектдин математикадин модель арадал гъизва. АкӀ хьайила, сифтени-сифте, генгвилеринни кьадардин гекъигунар гьисабдиз къачуна, математикади мадни абстракт гекъигунар къачузва; а абстракт гекъигунарни алайчӀаван математикадин чирунин предмет я.

Адет яз, математика кьве патаз ччара жезва: теоретик ва практикадин метлеб авай. Теоретик математикади математикадин къенепатан структураяр дерин анализ кьиле тухузва. Практикадин метлеб авай математикади муькуь илимризни инженердин дисциплинайриз вичин моделар вугузва — а инженер дисциплинайрикай са шумудбур математика галаз сергьятдин гьал кьазва. Мисал яз, формал логикадиз философиядин илимрин пай хьиз, гьакӀни математикадин илимрин пай хьиз килигиз жеда; механика — физика хьиз, гьакӀни математика я; информатика, компьютердин технологиярни алгоритмика инженериядиз хьиз, гьакӀни, математикадин илимриз талукь я ва масадбур.

«Математика» гаф дегь грекрин чӀала «чирун, чирвал, илим» мана гузвай μάθημα (máthēma) гафунилай ва дегь грекрин кӀвенкӀве «фад кьатӀудай, агалкь ийизвай», гуьгъуьнлай чируниз, ва ахпани математикадиз талукь тир μαθηματικός (mathēmatikós) гафунилай арадиз атанва. Мисал яз, μαθηματικὴ τέχνη (mathēmatikḗ tékhnē) ва латин чӀала «ars mathematica» математикадин харусенят лагьай чӀал я.

Лезги чӀалаз «математика» гаф урус чӀалай атанвайди я.

Функциядин лимит

Математика илимдин са шумуд тарифар авайди я. Мисал яз, 20-й лагьай виш ийсан зурба математикрикай сад, алайчӀаван мумкинвилерин теориядин бине эцигайбурукай сад, топологияда, геометрияда, математикадин логикада, классик механикада, турбулент теорияда, алгоритмрин четинвилерин теорияда, малуматрин теорияда ва математикадин са кьадар маса хилера фундаментал нетижиаяр къачур Андрей Николаевич Колмогоров ихьтин тариф ганай:

Математика… гьакъикъи дуьньядин генгвилин формаярни кьадаррин гекъигунар чирзавай илим я.

АлайчӀаван тарифни къалурун:

АлайчӀаван теоретик («михьи») математика — математикадин структуррикай, ччара-ччара системринни процессрин математикадин инвариантрикай илим я.[1].

Натурал числояр
Тамам числояр
Рационал числояр
Гьакъикъи числояр
Комплекс числояр Кватернионар

ЧислоярНатурал числоярЦелые числаРационал числоярГьакъикъи числоярКомплекс числояргиперкомплекс числоярКватернионарОктонионарСеденионарГипергьакъикъи числоярСюрреал числоярp-адик числоярМатематикадин константаярНазвания чиселЭхиравачирвалБазаяр

Арифметика Дифференциал ва интеграл гьисаб Вектордин анализ Анализ
Дифференциал барабарвилер Динамик системаяр Хаосдин теория

Гзафвилерин теорияАбстракт алгебраКӀеретӀрин теорияАлгебрадин структураярАлгебрадин геометрияЧислойрин теорияТопологияЦӀарцӀин алгебраУниверсал алгебраКатегорийрин теорияГалай-галайвилерин теория

Геометрия Тригонометрия Дифференциал геометрия
Топология Фракталар

ГеометрияТригонометрияАлгебрадин геометрияТопологияДифференциал геометрияДифференциал топологияАлгебрадин топологияЦӀарцӀин алгебраФракталар

Математикадин логика Гьисабун жедайвилин теория Криптография Графрин теория

КомбинаторикаГзафвилерин теорияРешёткайрин теорияМатематикадин логикаГьисабун жедайвилин теорияКриптографияФункционал системайрин теорияГрафрин теорияАлгоритмрин теорияЛогикадин гьисабарИнформатика

  • Jourdain, Philip E. B., The Nature of Mathematics, in The World of Mathematics, James R. Newman, editor, Dover Publications, 2003, ISBN 0-486-43268-8.
  • Benson, Donald C., The Moment of Proof: Mathematical Epiphanies, Oxford University Press, USA; New Ed edition (December 14, 2000). ISBN 0-19-513919-4.
  • Boyer, Carl B., A History of Mathematics, Wiley; 2 edition (March 6, 1991). ISBN 0-471-54397-7. — A concise history of mathematics from the Concept of Number to contemporary Mathematics.
  • Кондаков Н. И. Логический словарь-справочник. М.: Наука, 1975.
Савадвал гудай сайтар
Дискуссияр тухудай математикадин кимер
Математикадин илимдин къисмет