رها

رها
باژارێ مەزن
شانلıورفا
باژارێ رهایێ
رها رها
کۆۆردینات: 37°10′2″بک 38°47′45″ره
وەلات	باکورێ کوردستانێ
دەولەت	ترکیە
پارێزگەه	رها (پارێزگەه)
سەرباژار	رها
حەژمارا باژارۆکان	5 باژارۆک
حەژمارا گوندان	328 گوند
قادا رووەردێ
• گشتی	3.669 کم2 (1417 سق م)
بلنداهی	530 م (1740 فت)
نفووس  (2020)	2.115.256
• سەرباژار  (2015)	1.100.000
کۆدا پۆستایێ	63خخخ
کۆدا تەلەفۆنێ	(+90) 414
بگوهێرە

رها (ب ترکی: شانلıورفا) باژێر ژ سەردەما هەلەنیستیک هەیا سەردەما خرستیانیێ وەکی ئەدەسسا هاتیە زانین باژارەکی باکورێ کوردستانێ یە کو ناڤەندا رێڤەبەریا پارێزگەها رهایێ یە. باژارێ رهایێ ب قاسی 80 کیلۆمێترە ل رۆژهلاتێ چەمێ فراتێئوو ل سەر دەشتەکە بەرفرەه هاتیەئا ڤاکرن.

نێزیکی 12 کیلۆمێترە ل باکورێ رۆژهلاتێ باژێر جهێ نەۆلیتیکئا ناڤدار گرێ مرازان جه دگرە کو گرێ مرازان پەرەستگەها هەری کەڤنێ ناسکری یا جیهانێ یەئوو د هەزارسالا 10ێ بەری زایینێ دە هاتیە دامەزراندن. دەڤەر بەشەک ژ تۆرەکە ژ نشتەجهێن یەکەمئێ ن مرۆڤی یە کو شۆرەشا چاندنیێ لێ پێک هاتیە.

ناڤ

چیرۆکا ناڤێ رهایێ وەک دیرۆکا باژێر تەڤلهەڤئوو کوورئە . ناڤێ کەڤن یێ باژێر ئەدەسسا یە، ژ سەردەما هەلەنیستی.ئە ڤ ناڤ هەتا سالێ 300 بەری زاینێ درێژ دبەئوو ژ دەما ئیمپەراتۆریا سەلەوکی مایە. ناڤێ ئەدەسسا ژئا لیێ سەلەوکۆس I نکاتۆر ڤە ل باژێر هاتیە دانین. د دەما قرالێ ئانتیۆخۆس Iڤئە پپهانێس ناڤێ خوە ل باژێر کریبە ژی، دەمەکە شون ڤە ناڤێ وی هاتیە ژبیرکرن. پادیشاهێ سەلەوکیئا نتیۆخۆس Iڤئە پپهانێس ناڤێ خوە ل باژێر کر ("ئانتیۆخەا"، ب یەونانیا کەڤن: Ἀντιόχεια، لات. ئانتóکهەا)، لێئە ڤ ناڤ پشتی مرنا وی هاتە ژ بیر کرن.

ل سەر ناڤێئی رۆ یانی ل سەر پەیڤا رهایێ گەلەکئی دیا هەنە. ل گۆری نەزاریەکی پەیڤا رهایێ ژ زمانێ سوریانی ژ پەیڤا ئۆرها یان ئۆرهای تێ. حەروها هنەک کەس ناڤێ رهایێ ب پەیڤا یەونانی ئۆسروان، هنەک کەس ژی ب پەیڤا لاتینی ئورفایڤا ڤە گرێ ددن. پشترە ناڤ باژێر وەکی رهایێ هاتیە گوهەرتن.

دیرۆک

پێشدیرۆک

مرۆڤێ رهایێ (9000 سالێ بەرێ زایینێ) ل موزەخانەیا رهایێ.

پەرەستگەها گرێ مرازان، (8000 بەرێ زایینێ) گوندێ خرابرەشکێ، رها.

ل باژێر دو جهێن نەۆلیتیکێن وەکێ نەوالا چۆریئوو گرێ مرازان هەیە کو دیرۆکا وان ژ سەدسالا 10ێ ب.ز. ڤە ڤەدگەرە. نشتەجهبوونێن ل هەرێمێ ل دۆرا 9000 بەری زایینێ وەکی شوونوارێن نەۆلیتیکئێ ن نەۆلیتیکائا یا بەری جەرڤانیێ ل نێزیکی حەوزائی براهیم (گۆلا ماسیان) دەرکەتیە هۆلێ.

د ڤان سالێن داوی دە د لێگەرینێنئا رکەۆلۆژیکئێ ن کو ل رهایێ هاتیە کرن قادێنئا رکەۆلۆژیک ل پەی هەڤ هاتنە دیتن کو د دەربارێ دیرۆکا مرۆڤاهیێ دەئا گاهیێن گرینگ هاتنە بدەستخستن. پەیکەرێ پێشدیرۆکی یێ بئا وایێ مرۆڤانئا ب ناڤێ مرۆڤێ رهایێ دئە نجاما لێگەرینا کو د سالا 1993ان دە ل ناڤەندا باژێر هاتیە کرن ل باکورێ گۆلا ماسیانئا ئی رۆ هاتیە هاتیە دیتن. دیرۆکا پەیکەرێ مرۆڤا رهایێ دگهیژە بجهبوونا مرۆڤێن یەکەمێن ل ناڤەندا باژارێ رهایێ یا بەری زایینێ کو دیرۆک ژ سەردەما نەۆلیتیکێ ژ 9500 سالێ بەرێ زایینێ ڤەدگەرە.

د لێکۆلینێن کو د سالا 1997ان دە ل گرێ مرازان کو ب قاسی 22 کیلۆمێترە ل باکورێ رۆژهلاتێ ناڤەندا باژارێ رهایێ یە، د کۆلاندنان دە هاتیە بدەستخستن کو یەک ژ پەرەستگەهێن هەری کەڤنئێ ن مرۆڤاهیێ یە. فیگورێن مرۆڤان، دەستئوو مل،ئا ژالێن جووربەجوورئوو سەمبۆلێن رازبەر ل سەر کەڤرێن بلندئێ ن چکاندی کو ل هەمبەر هەڤ هاتنە دانین، بئا وایەکە رەلیەفئا ن نەقش هاتنە خێزکرن.

تێ فکرین کوئە ڤ کۆمپۆزیسیۆن چیرۆک، ڤەگۆتنەک یان ژی پەیامەکێ راڤە دکە. گرێ مرازان وەکی ناڤەندەک چاندێ تێ پێناسە کرن، نە جهێ رونشتگەهەک. تێ تەخمینکرن کوئە ڤ پەرەستگەه ژئا لیێ کۆمێن نێچیرڤانئێ ن داوینئێ ن کو نێزیکی چاندنیئوو سەوالکاریێ بوونە هاتنە چێکرن. گرێ مرازان ژ بۆ کۆمێن نێچیرڤان-بەرهەڤکارئێ ن ل دەردۆرێ کو خوەدی پەرگالەکە باوەری یا پر پێشکەتیئوو کوور بوونە ناڤەندەک چاندی یا گرینگ بوویە. د دەربارێ گرێ مرازان دەئی داکرن کو بکارانینا هەری پێشینئا هەرێمێ یە کو درۆکا پەرەستگەهێ ڤەدگەرە قۆناخائا یا سەردەما نەۆلیتیکئا بەری دیزکاریێ (9600-7300 ب.ز.) یان ژی هەری کێم ڤەدگەرە 11600 سالێن بەریا نها. تێ تەخمینکرن کو بکارانینا گرێ مرازان وەکی ناڤەندەکە باوەریێ هەیا بەری زایینێ ل دۆر 8 هەزار سالێ بەردەوام کریەئوو پشتی ڤێ سەردەمێ هاتیە تەرکاندن کو ژ بۆئا رمانجێن دنئا ن ژی ژ بۆئا رمانجێن باوەریێ نەهاتیە بکارانین.

دیرۆکا کەڤنار

ئیرۆ ناڤچەیا حەرانێ کو 45 کیلۆمێترە دووری باژێرئە لەوهەیێن کو ب تیپێن بزماری هاتنە نڤیساندنئوو دیرۆکا وان ژ 2000 سالێ ب.ز. ڤەدگەرە هاتنە دیتن. د ناڤ ڤان لەوهەیان دە بەلگەیەک هەیە کو دیار دکە کو ل حاررانێ د پەرەستگەها سین دە پەیمانەک هاتیە چێکرن. مەزۆپۆتامیا یەک ژ ناڤەندێن هەری گرینگئێ ن باوەریا پاگان بوو کو ل ور پەرەستگەهێن خوەدایێ هەیڤێ سنئوو خوەدایێ رۆژێئو تو هەبوون. پەیمانا کو د ناڤبەرا هیتیتیئوو میتاننیان دە د نیڤەکا هەزارسالا 2ێ بەری زایینێ دە ل حەررانێ هاتیە چێکرن، خوەداوەندێ هەیڤێ سینئوو خوەداوەندێ رۆژێئو تو وەکی شاهد هاتنە نیشاندان. پشتی ڤێ یەکێ، حەرران د لەوهەیێن بابیل، حیتیتئوو سوریانیان دە گەلەک جاران دەرباس بوویە. ل گۆری تابلەتێن سوریانی، هووریئوو میتانیئە ڤ هەرێم بەریا زایینێ د سالا 2000ان دە جهێ کو لێ ب جه بوونە بوویە. نشتەجهبوونائا رامی کو باڤئوو کالێنئا سووریانئە ل هەرێمێ هەڤدەمئە ب سەردەما کو پشتی سەدسالا 11انئا بەری زایینێ ژ مەزۆپۆتامیایێ کۆچی بەر ب باکور ڤە دبنئوو ل سەرانسەرێ هەردو پەراڤێن فراتێ دەولەتا بت-ئادینیئا ڤا دکن. حارران د سالا 857انئا بەری زایینێ دە بئی مپەراتۆریائا سووریان ڤە هاتیە گرێدان.

د سالا 722 بەری زایینێ دە قرالێئا سووری سارگۆن II دەولەتائی سرایلێ داگر دکەئوو جهوویا سرگوونی مەزۆپۆتامیائوو حەررانێ دکە کو هەرێم جارا یەکەم ب جڤاکا جهوو رە هەڤدیتنان پێک تینە. دئە نجاما ڤێ بوویەرا کو ب ناڤێ سرگوونیا بابیلێ دەرباسی دیرۆکێ بوویە ل باژارێن مەزۆپۆتامیایێ کۆلۆنیێن جهوویان هاتنەئا ڤاکرن.

سەردەما مەدان

رۆلیەفا قرالەکی مەدی ل موزەخانەیا لۆوڤرە یا پاریسێ.

ئێریشێنئا سووریانئێ ن د دیرۆکێن جهێرەنگ دە کو ل هەمبەرێ مەدان پێکئا نینە دبە سەدەما شەرێن د ناڤبەرا مەدئوو ئا سووریان دە. ب هەڤکاریا مەدئوو کلدانیان د سالا 609 بەری زایینێ دە پشتی گرتنا نینۆڤایێ کو پایتەختائی مپەراتۆریائا سووریان بوو، پادیشاهێ داوی یێئا سووریئا سور-ئوباللت II خوە سپارتیە کەلەها حاررانێئی مپەراتۆریائا سووریان سێ سالێن دن ژی ل ور بەردەوام دکە. د سالا 612ێ بەری زایینێ دەئی مپەراتۆریائا سووری ب تەمامی هاتیە رووخاندنئوو حەرران د دکەڤە بن سەروەریا مەدئوو کلدانیان.

د سالا 539ێ بەری زایینێ دە ژ بەر کو فارسان سەروەریا کەلدانیان ب داوی کرنئوو ئی مپەراتۆریا بابیلان ژ هۆلێ راکر، حەرران دکەڤە دەستێ پەرسان. جهوویێن کو د سالا 722 بەری زایینێ ل مەزۆپۆتامیایێ ب جه دبن شاهێ پەرسان داریووس I سرگوونکرنا جهوویان ب داوی دکەئوو دەستوور ددە کو ڤەگەرن وەلاتێ خوە لێ هنەک جهوو ل مەزۆپۆتامیائوو ل حەررانێ دمینن.

سەردەما رۆماییان

ئابگارێ مەزن پشتێ کو د سالا 212ان دە دمرەئوو ئابگار Iخ کو ژێ رە سەڤەروسا رۆمایێ (وەکی نیشانا باندۆرا رۆمایێ) دهاتە گۆتن، ژ بۆ دەستهلاتداریێ دکەڤە جهێ وی.ئا بگار Iخ تەنێ سالەکێ پادیشاه دکەئوو د 213ان دەئی مپاراتۆر جاراجاللا گازیێ وی یێ رۆمایێ دکە وی ل ور دکوژە. د سالا 214ان دە جاراجاللائە دەسسا کۆلۆنیەک رۆمایێ دیار دکەئوو ب فەرمی خوەسەریا باژێر ب داوی دکە. کورێ ئابگار Iخ کو ب ناڤێ ما'نو Iخ دهات زانین، دخویە کو هەیا سالا 240ان پادیشاهی کریە. دیارئە کو پادیشاه د دەمەکێ مۆنارشیێ دە ڤەگەریایە سەر دەستهلاتداریێئوو تێ دیتن کوئا بگار Iخ هەیا سالا 248ان دەما کوئی مپەراتۆر فلیپۆسێئە رەب پشتی سەرهلدانائە دەسسا وی سرگوون کریە پادیشاه بوو.

د سالا 260ان دەئی مپەراتۆرێ ساسانی شەپوور I د شەرێ ئەدەسسا دە رۆماییان تێک برئوو ئی مپەراتۆر دیل دگرە. لێبەلێ دبە کو شەپوور ب راستی تو جاری باژار نەگرتیەئا ن ژی ویئە و ژ بۆ دەمەک پر کن گرتیە -ئە و د ناڤ باژارێن کو وی د نڤیسا خوە یا ل سەر کا'با-یە زەرتۆشت دە گرتیە دە نەهاتیە دیار کرنئوو د پاشیا شەر دە نەچار دمینە کو بەرتیل بدە گارنیزۆنائە دەسسایێ کو لەشکەرێ وی بێئا ستەنگ دەرباس ببە.

دئە نجاما ژ نوو ڤەئۆ رگانیزەکرنائی مپەراتۆریێ یا دۆجلەتان دە د سالا 293ان دە لئە دەسسا کارگەهەک دەولەتێ هاتیەئا ڤاکرن کو ژ بۆ لەشکەرێن کو ل سەر سنۆر ب جه بوونە چەکئوو ئا لاڤان چێبکە. د سالا 298ان دە، پشتی سەرکەفتنا گالەروس ماخمانوس ل هەمبەرێ ساسانیان،ئە دەسسا دبە پایتەختا پارێزگەها نوو یێئۆ سرهۆەنەیێ. حەر چەند د سیستەما وان دە پشتی نیسیبیسێ د رێزا دویەم دە بە ژی لێ لیمیسێن مەزۆپۆتامیایێ (سیستەما دیارکرن سنۆرێ رۆماییان) وەکی بارەگەهێن لەشکەری بوو.

سەردەما دەرەنگئا کەڤنار

د سەدسالێن 4ئوو 6ێ پ.ز. دەئە دەسسا د سەردەما خوە یا هەریئا رامی دەرباس دکە. باژێر دیسا دبە ناڤەندەک بازرگانی یا گرینگئوو بازرگان ل سەر بازرگانیا تشتێن لوکسئێ ن کو ژ رۆژهلات تێن نەمازە ژ بەر بازرگانیا هەڤریشمێ دەولەمەند دبن. مینا دەمێن پاشەرۆژێ ل باژێر مەجلیسەک ژ هەموەلاتیێن ناڤدار هەبوو کو ب کێمی ڤە بەشەک بەرپرسیارێ هکوومەتئوو رێڤەبەریا هەرێمی بوون. د سەدسالا 5ەم دە لئە دەسسا سێ دبستانێن باوەری یێن جودا هەبوون کو د ناڤ دە دبستانا سوریانیان (گرێدایی پاتریکخانەیائا نتاکیایێ)ئوو دبستانا ناڤدارئا فارسان (کو مامۆستەیێن دبستانێ نە فارس بوون لێئە ندامێن دێرا رۆژهلات بوون). د سالا 489ان دە دبستانا فارسان هاتیە گرتنئوو خەباتکارێن دبستانێ دشینن نسبسێ. د ڤێ سەردەمێ دە ل باژێر گەلەک دێرئوو ل هەرێمێ ماناستر هەبوون. ل دەرڤەیی دیوارێن باژێر گەلەک نەخوەشخانەئوو ناڤەندێن دەرمانکرنان هەبوون.

دەما کوئی مپەراتۆرێ رۆمێ ژۆڤان د سالا 363 دە نیسیبیسێ رادەستێ ساسانیان دکە پێلەکە پەنابەران هاتیەئە دەسسا کو د ناڤ وان دە گەلەک خرستیان ژی هەبوون. یەک ژ ڤان پەنابەران نڤیسکارئوو تەۆلۆگئە فرەمێ سوریانی بوو کو هەڤ-اڤاکارێ دبستانا فارسانئا لئە دەسسایێ بوو. ل گۆری ت.ئا. سنجلار هەر کو خریستیانی لئە دەسسا زێدەتر هەبوونا خوە ب دەست دخن پاگانێن گەرەستێرکپەرەست هەر کو دچە کۆچێ حەررانێ دبن.

د دەستپێکا سەدسالا 6ان دە گۆلەک پچووک لئا لیێ رۆژاڤایێ باژێر چێدبە. د سالا 525ان دە ژ بەر لەهییێ بەشەک ژ دیوارێ رۆژاڤایێ باژێر ژ بەر لەهییێ تێ هلوەشاندن باژێر هنەک زرار دبینە. پشترە لئا لیێ باکورئوو رۆژهلاتێ باژێر خەندەک کوور هاتنە کۆلاندن کو وەکە قەنالا لەهیێ بمینە. د هەوایا نۆرمال دە، بەنداڤەکە نزمئێ چەمێ دایسان د رێچا خوە دە دهێلێ لێ گەر بەنداڤ ب سەر بکەڤە،ئە و دەمئا ڤا لەهیێ ب ڤێ قەنالا چێکری د ناڤ باژێر رە دهەرکە. ب دەمێ رەئە ڤ قەنالا چێکری دبە رێچا نۆرمال یا چەم.

ئەدەسسا د سالا 544ان دە د دەما دۆرپێچکرنێ دە بئا وایەکە سەرکەڤتی خلاس دبە. لێ د سالا 609ان دە،ئی مپەراتۆرێ ساسانی خۆسرۆو II د دەما بەرفرەهکرنا خوە یا ل مەزۆپۆتامیایێ دەئە دەسسایێ دگرە. گەلەک مۆنۆفزیتێن باژێر سرگوونیئی رانێ تێنە کرن. جارەکە دن دیسا د سالا 628ان دەئی مپەراتۆرێ بیزانسێ حەراکلەیۆسئە دەسسایێ دستینە.

حاتیەئی دیاکرن کو باژێر د سالا 639ان دە بێ بەرخوەدان رادەستێ سەرلەشکەرێ راشیدوونئی یادئی بن گانم بوویە. چەند ڤەرسیۆنێن شەرتێن رادەستکرنێ د چاڤکانیێن دیرۆکی دە جه دگرن کو تێ دە تێ گۆتن کو راشیدوون ل باژێر رێئوو پرێن باژێر ژنووڤە نووژەن بکە.

د سەدسالێن دەستپێکێ یێن دەستهلاتداریائە رەبان دە ب تایبەتی د دەما دەستهلاتداریائە مەویان دە، رها هێ ژی باژارەکی سەرەکە یێ خرستیانیێ بوو. د وی دەمێ دە باژێر بەشەک ژ پارێزگەها دیارێ مدار بوو. ل باژێر 300ئا ن ژی 360 دێر هەبوونئوو گەلەک ماناستر هەبوون. نفووسا باژێر ب پرانیئۆ رتۆدۆکسێن سووری بوون لێ ب هندکاهییێن گرینگ مەلکیتی، جهووئوو هنەکی مسلمان ل باژێر هەبوون.

سەردەما ناڤین

د دەما خەلیفەیێئا باسیئە ل-مەنسوور دە پشتی کو والیێ هەرێمی یێ مسلمان سەری هلددە دیوارێن باژێر هاتنە هلوەشاندن. دیوارێن کەڤن بەرێ د سەدسالێن 7ئوو 8ان دە ژ بەر لەهیان خەرا ببوون. د سالا 812ان دە وەلاتیێن رهایێ نەچار مان کو دراڤێن زێدە بدن سەرهلدێرێ دژبەرێئە باسی ناسر بن شەبەتهئە ل-ئوقەیلی کوئە و نەهێلەئە باسیئێ ریشی باژێر بکن. پشت رە وەلاتیان ل دەردۆرا باژێر دیوارێن نوو یێن پاراستنێئا ڤا دکن. حەر چەند ب نووڤەکرنێن پاشین رەئە لەقەدار بە ژی دیوارئوو برجێن کوئی رۆ تێنە خویاکرن گرێدایی ڤێ هەولدانا نوواڤاکرنێ نە. کەلەها باژێرئی هتیمال هەیە کو ب لێزێدەکرنا خەندەکەکە لئا لیێ باشوور د هەمان دەمێ دە دەست پێ کریە.

د بهارا سالا 943 دەئا رتێشا بیزانسی ل مەزۆپۆتامیا ژۆرین سەفەران دا دەستپێکرن کو چەند باژار ب دەست خستنئوو خوەستن کو رهایێ ژی دەستەسەر بکن یان ژی ل گۆری سیمەۆن ماگستەر، باژێر ب تەڤاهی دۆرپێچ دکن. بیزانسیان داخواز کرن کو ماندیلۆن (پەرچەیەکە جلئە کو تێ باوەرکرن کو سوورەتێئی سا پێخەمبەر لێ دەرکەتیە) کو هەیا نهائە مانەتەکە ناڤدارئا خرستیانیێ یە، رادەستیئی مپەراتۆر وەرە کرن. د بەردێلا ڤێ یەکێ دە دێ باژێر نەیێ دەستەسەرکرنئوو 200 گرتیێن مسلمان سەربەست بهاتانا بەردان. ب دەستوورا خەلیفە موتتەقی، گەلێئە دەسسا ماندلیۆن رادەستێ بیزانسیان دکنئوو ب بیزانسیان رە پەیمانەکەئا شیتیێئی مزە دکن.

مینیاتۆرا ژ دیرۆکا ژۆهن سکیلتزەس نیشان ددە کو گەۆرگە ماناکەسئە دەسسایێ ل دژیئێ ریشێن ناسرئا د-دەولە دپارێزە.

ماناکەس ب کێ رە نقاشە کربە ژی، هێزێن بیزانسی کۆنترۆلا هنەک کەلەهان ب دەست خستن لێ نە یێن مایی یێن باژێر. ب تەمامی نە دیارئە کا ماناکەس کیژان بەشان خستبوو بن کۆنترۆلا خوە - سکیلتزەس دیار کریە کو ماناکەس خوەدیێ "سێ برجێن پر زەخمکری" بوو لێ داناسینا وی یائە ردنیگاریائە دەسسا ب تەڤاهی نەراستئە ئوو ئە شکەرە یە کوئە و ب خوە تو جاری نەچووبوو باژێر. دیرۆکناس ماتەۆسێئە دەسسایی کو پێباوەرترئە ، بەهسا "سێ کەلەها" دکە کو ل گۆری تارائا ندرەوس، کەلەها ژۆرین دڤێ یەک ژ وان کەلەهان بە. ل گۆری ت.ئا. سنجلار، ماناکەس بەرێ خوە دابوو سەر کەلەها ژۆرین. د زڤستانا دە هەمان سالێ دە، ناسرئە د-دەولە بئا رتێشەکێ هاتیەئوو خوەستیە کو بیزانسیان دەرخینە. ناسرئە د-دەولە هەول ددە کو چەپەرێن بیزانسیان دۆرپێچ بکە لێ ب سەر نەکەت پشترە بریار ددە کو باژار تالان بکە. ناسرئە د-دەولەئا اڤاهیێن باژێر هلودوەشینە،ئا گر ب باژێر دخەئوو ب ب هێشتران تشتێن گرانبها هلدگرەئوو ب خوە رە دبە. ل گۆری سکیلتزەس، ماناکەس دیسا دکارە وێ گاڤێ کەلەهێ ب دەست بخەئوو ب گازیکرنا هێزێن دەرڤە تەڤاهیا باژێرئە ولەهی بکە.

د مەها گولانا سالا 1036ان دە میرێ نومەیری Iبن وەتهتهاب باژار تالان دکەئوو ئە دەسسایێ داگر دکە لێ کەلەها باژێر د دەستێ گارنیزۆنا بیزانسێ دە دمینە. د سالا 1037ان دە پەیمانائا شتیێ هاتئی مزەکرن کو د بن شەرتئوو مەرجێن پەیمانێ دە،ئە دەسسا راستەراست دکەڤە بن کۆنترۆلا بیزانسێئوو باژێر جارەکە دن دیسا ژ نوو ڤە ڤەدگەرە رەوشائا رامیا خوە یا بەرێ. د ڤێ دەمێ دەئە دەسسا دبە فەرمانداریەکێ گرینگئا بیزانسێ کو د بن رێزەک کاتەپانۆسئوو دووکان دە تێ برەڤە برن. حاتیە تەخمینکرن کو تەڤاهیا هەرێما ل دەرڤەیی فراتێ یا د بن کۆنترۆلا "دووکەیا"ئە دەسسایێ دە ژ چەند کەلەهێن ل باکورێ چەم پێک تێ. د ڤێ دەمێ دە "هێ ژی ل باژێر گەلەک خریستیانان ژیان دکرن".

د ناڤبەرا سالێن 1098ئوو 1131ێ دە نەخشەیا رێڤەبەریائە دەسسایێ.

د سالێن 1065-6ئوو 1066-7ان دە ژئا لیێ سەرۆکێ ترک خوراسان-سالار ڤە راستیئێ ریشان تێ. د 10ێئا دارا 1071ێ دە ب دۆرپێچکرنا 50 رۆژان ژ بۆ داگرکرنا باژێر رها ژئا لیێ سەرکردەیێ سەلچووقیانئا لپئارسلان ڤە هاتیە دۆرپێچکرن. پشتی شەرێ ملازگرێ دهات خوەستن کوئە دەسسا رادەستی سەلچووقیان وەرە کرن لێئی مپەراتۆرێ بیزانسێ رۆمانۆس دۆگەنەس ژئە رک هاتەئا ڤێتنئوو د ناڤ کاۆتیکا سیاسی دە کاتەپانۆ پاولوس ل گەلئی مپەراتۆرێ نوو جه دگرە.

د سالا 1077ئوو سالا 1078ان دە باسلئا پۆکاپەس باژێر دۆرپێچ دکەئوو ئە دەسسایێ بدەست دخەئوو پارێزگەرێ بیزانسێ لەۆ داباتەنۆس ژ کارێ وی دوور دکە. باسلئا پۆکاپەس نوونەرێ پهلارەتۆس براجهامۆس بوو کو پهلارەتۆس براجهامۆس نوونەرێ سەرەکە یێ بیزانسێ بووئوو ل هەرێمێ ژ مەرەشێ هکوم دکر لێ بەلێ باسلئا پۆکاپەس ژی بئا وایەکێ سەربخوەئە دەسسایێ برێڤە دبر. د سالا 1081-1082ان دە خوسرەو باژێر دۆرپێچ دکە لێ ب سەر ناکەڤە. باژێر ژئا لیێ کەسەکی ژ قەدەرێ سالەکە باژێر تێ برەڤە برن. پشترە یەکی یەونانی وەکی پارێزگەرێ باژێر هاتیەئە رکدار کرنئوو پێناسا پاراکۆمۆمەنۆس ل وی هاتیە کرن کو پشت رە د هەمانئێ ڤارێ دە ژئا لیێ کاربدەستەکی ب ناڤێ بارساوما ڤە هاتیە کوشتن.

لێبەلێ باژێر ب تایبەتی د رەوشەک خەتەرناک دە بوو کو "د ناڤبەرا دو بلۆکێنئا خائو قەیلیان دە گرتبوو"ئوو ئە و ب تایبەتی ژ بەرئێ ریشێن سەلچووقیان رەوشا باژێر خەتەرە بوو. د سالا 1086-7ان دە سلتانێ سەلچووقیان یەکەم مالک شاه د دەما داگرکرنا سورییێ دە سەرلەشکەرێ خوە بوزان شاند دا کو باژێر داگر بکە. ل گەل هەولێن داگرکرنا سەلچووقیان بارساوما سێ مەهان باژێر دپارێزەئوو پشترە باژار دئا دارا سالا 1087ان دە ژئا لیێ سەلچووقیان ڤە هاتیە داگرکرن.

میرێ نومەیریان واتهتهاب بن سابق د سالا 990ان دە سەرخوەبوونا خوە راگهاندئوو ئە دەسسایێ د دەستپێکا دەستهلاتداریا خوە دە داگر دکەئوو پسمامێ خوەئو تەیر وەکێ پارێزگەرێ باژێرئە رکدار دکە.ئو تەیر یەکێ ب ناڤێئە همەد بن موهاممەد وەک ناب (جیگر) خوە ل ڤر ب جه دکە لێ پاشێئە و وی دکوژە. ژ بەر کوئە همەد ژ گەلێن هەرێمێ رە گەلەک باش بوو کوشتن وی دبە سەدەما وندابوونا پۆپولەریائو تەیر د ناڤ گەلێن هەرێمێ دە. د سالا 1025-6ان دە شێنیێن باژێر سەری هلددنئوو سەری ل میرێ خانەدانا مەروانیانئا دیاربەکرێ ددن. د دەستپێکێ دە ناسر خانەدانیا مەروانیان کەسەکی ب ناڤێ زەنگی لئە دەسسایێ وەک جیگرێ خوە دەستنیشان دکن لێ زەنگی د سالا 1027ان دە دمرە. د ڤێ ناڤبەرێ دەئو تەیر هاتبوو کوشتن. ڤێ جارێ خانەدانیا مەروانیان دو جیگرئە رکدار دکە کو ب هەڤ رەئە دەسسایێ کۆنترۆل بکن. یەک ژ وان کورێئو تەیر بپب تەنێ ب ناڤێ "Iبنئو تەیر" دهاتە ناسکرن وەکی بەربرسێ کەلەها مەزن تێئە رکدار کرنئوو یەکا دن ژی ب ناڤێ شبلەد-دەولە ژ بۆ کو بەرپرسیارێ کەلەها پچووک هاتیەئە رکدار کرن.

د جۆتمەها سالا 1031ێ دە گەنەرالێ بیزانسی گەۆرگە ماناکەسئە دەسسایێ زەفت دکە کوئە ڤ یەک دبە بدەستخستنا خاکا داوی یا گرینگ کو ژ هێلائی مپەراتۆریا بیزانسێ ڤە ل سەرئا خا مەزۆپۆتامیایێ هاتیە بدەستخستن. حەسابێن ڤێ بوویەرێ ژ هەڤ جودا نە. ل گۆری ڤەگۆتنەکەئی بنئو تەیر ب ماناکەس رە کەتبوو ناڤا دانووستاندنانئوو نیەتا خوە یێ فرۆتنا کەلەهێ ژێ رە گۆتبوو. تێ دیتن کو خوەستەکا وی یا فرۆتانێ ژ بەر گەفا شبلئا د-دەولە بوو. لێبەلێ ل گۆری گوهەرتۆیا ژۆهن سکیلتزەس ماناکەس بەرتیل دابوو سالمان (جیگرێ ناسرەد-دەولە) کو نیڤێ شەڤێ باژێر رادەستی وی بکە. د ڤێ رەوشێ دە تێ پایین کو سەلمان یان ل سەرئی بنئو تەیر هنەک دەستهلاتدار بوویە یان ژی وی ژ کار دەرخستیە.

ماناکەس چەند سالان بەرپرسیاریائە دەسسایێ هلدگرەئوو ل گۆری حۆنگماننئوو بۆسوۆرته بیزانسی ب قسمیئۆ تۆنۆم ن کو تەنێ سالەکێ باجا سالانە دشینن کۆنستانتینۆپۆلێ. ژئا لیێ دن ڤە دەما کو سکیلتزەس بەهسا ڤێ یەکێ دکە کو "ماناکەس سالانە 50 پۆوند [زێر] باجێ ژئی مپەراتۆر رە دشینە" کو نججۆلò زۆرز دبێژە کو "ەڤ نایێ ڤێ واتەیێ کوئە دەسسا 'ژ بیزانسێ ژ سەربخوە بە." کەلەه د دەمەکێ دە وەکی "کەلەها ماناکەس" هاتیە ناس کرن.

سەردەمائە یووبیان

سەرەکێئی مپەراتۆریائە یووبییان سەلاهەدینێئە یووبی.

سەلاهەدینێئە یووبی د سالا 1182ان دە پشتی دۆرپێچکرنا باژێر رهایێ دگرەئوو پاشێ ژی کەلەهێ د دەمێ جوودا یەک ب یەک دۆرپێچ دکە بدەست دخە. پشترە سەلاهەدینئە یووبی موزاففارئا ل-دن گöکبöر تەڤی حەررانێ وەک والیێ رهایێئە رکدار دکە. د سەردەما سەلاهەدین دە کاتەدرالا مەلکیان هاتیە هلوەشاندن کو بەشەک ژ بۆ کەلا رهایێ وەک مەلزەمەیێئا ڤاهیێ هاتیە بکارانینئوو هنەکی ژی دشینن حەررانێ.

ئیمپەراتۆریائە یووبییان دئە ساسێ خوە دە وەکی "کۆنفەدەراسیۆنا میرەکتیانئا خانەدانیێ بوو کو د بن دەستهلاتداریا میرەکی سەرەکە دە یەکپار بوو. د دەما سەلاهەدین دە، وی میرەکتیەکێ ل حەررانێئا ڤا کر کو رها بەشەک ژ ڤێ میرەکتیێ بوو. پشتی موزاففارئا ل-دن گöکبöر، میرەکتیا حەررانئوو رهایێ ژی د دەستێ برایێ سەلاهەدینێئە یووبیئا دل دە بوو کو پاشێ وەک سولتانێئە یووبیان ب خوە هکوم دکە.

د دەما دەستهلاتداریائە یووبیان دە ب قاسی 24.000 نفووسائە دەسسایێ هەبوو. د هەزیرانا سالا 1234ان دە باژار ژئا لیێئا رتێشا سولتانێ سەلچووقیان کایقوباد I ڤە هاتیە داگرکرنئوو شێنیێن باژێر سرگوونی ئاناتۆلیایێ تێ کرن لێ د ناڤا چار مەهان دە ژئا لیێ میرێئە یووبی کامل ڤە جارەکە دن ژ داگرکرنا سەلچووقیان تێ رزگار کرن. د دەمەک کورت دە ب فەرمانا کاملێئە یووبی جارەکە دن دیسا کەلەها باژێر تێ رزگار کرنئوو ژیانا کەلەهێن تێئا رام کرن.

سەردەما نووژەن

دیمەنەک ژ گۆلا ماسیان، رها، باکورێ کوردستانێ.

ژ بەر پێشڤەچوونا بازرگانیێئوو هلبەرینا چاندنیێ ل باژێر د 1500یئا بۆریا باژێر پێش دکەڤە. ل گوندان "بەرفرەهبوونا زەڤیێن چاندنیئوو نشتەجهبوویی" زێدە دبە کو دئە نجامێ دە هلبەرینێن زێدە گهیشتن بازارێن باژێر. د ڤێ ناڤبەرێ دە بازرگانیا کاروانان ژی بەردەوام دکە کو چالاکیێن بازرگانی تەشویق بکە – رها ل سەر ریێن بازرگانیێ یێن د ناڤبەرائی رانئوو حەلەبێ دبە دەڤەرەک گرینگ.

ژ بەر دەولەمەندیا رهایێ ژ بەر کو نشتەجهێن باژارێن دەردۆرێ دکشاند نفووسا رهایێ زێدە دبە. د سالا 1571ان دە راپۆرەک هکوومەتێ دیار دکە کو پرانیا کارمەندێن هکوومەتێ یێن د بن پارێزگەریا دیاربەکرێ دە ل رهایێ دژین. د سالا 1586ان دە، دەستهلاتدارێنئۆ سمانی ژ هەرێمێن کو بەرێ گرێداییئە یالەتا دیاربەکرێ بوون، پارێزگەها رەقائا ڤا دکەئوو رها د ڤێ پارێزگەها نوو دە دبە “ناڤەندا هێزائا بۆریئوو سیاسی”.

د هەمان دەمێ دە دەولەمەندیا باژێر بالا شێلانکارئوو ئە شیرێن کۆچەر دکشینە سەر خوە. راپۆرەکە ژ مەها جۆتمەها سالا 1565ان نیشان ددە کو گوندێن دەولەمەندئوو قەلەبالخئێ ن ل دەردۆرا رهایێ ژ بەر کو تێنە شێلاندنئوو راپۆرەک دنئا ژ مەها مژدارا سالا 1588ان نیشان ددە کو ل هەرێمێ سەرهلدانەک مەزنئا ئە شیرێن بەدەویان روو دایە. ل سەرانسەرێ سالێن 1500یئە ڤ ب پرانی پرسگرێکەکێ هەرێمێن گوندەوار بوو کو رها ژ بەر ڤێ یەکێ ب باندۆر نەدبوو.ئە ڤ یەک د دەما سەرهلدانێن جەلالیان دە کو د داویا سەدسالێ دە کو رها دبە قادا شەر هاتیە گوهەرتن.

د دەربارێ باژێر دە یەک ژ تۆمارێن دیرۆکی گەرۆکنامەیا گەرۆکێ سەدسالا 16ان ئەولیا چەلەبی یە. چیرۆکا هەری بەرفرەه د سەدسالا 16ان دە ژئا لیێئە ولیا چەلەبی ڤە هاتیە نڤیساندن کو د دەما حەرا خوە یێ کوردستانێ دە د سالا 1646ان دە چوویە باژێر.ئە ولیا د قەرۆکنامیەا خوە دە نڤیسیە کو 2 هەزارئوو 600ئا ڤاهی ل بەشا کەلەهێ یا باژێر هەژمارتیەئوو نفووسا گشتی یا باژێر 1566 کەس تەخمین کریە. د ڤێ دەمێ دە ل رهایێئا ڤاهیێن کو ب گشتی ژ کەرپیچان هاتبوون چێکرن هەبوون.ئە ولیا ل باژێر 22 مزگەفت، 3 مەدرەسەئوو 3 زاویە تۆمار کریەئوو چەند خانێن وەکی خانا یێمش، خانا دەریێ سەمسەت خانا حەجی İبرâهم خانا دەریێ بەگئوو خانا سەبیل د قەیدێن خوە دە نڤیسیە. حەر وها وی نڤیسیە کو ل باژێر 400 دکانئوو چەند کارگەه هەنە.

دیمەنەک ژ کەلەها رهایێ.

د هەمان دەمێ دەئە ولیا چەلەبی نڤیسیە کو ل رهایێ کارخانەیەک هەبوو کو چەرمێ مارۆکین یێ زەرئێ ب کالیتە هاتیە هلبەراندن. تاڤەرنەر بال کشاندیە سەر هلبەرینێن چەرمێ باژێرئوو ئا نیا زمان کو لگەل باژارێن تۆقادئوو ئامەدێ یەک ژ هلبەرینا چەرمێن مارۆکینئێ ن هەری باش ل باژێر هاتیە چێکرن. رها د ڤێ سەردەمێ دە ژ بلی هلبەرینێن چەرمێ ب قوماشێن خوە یێن پەمبوویێ ژی ناڤدار بوو.

د دەربارێ رهایێ دەئا گاهیێن د سالا 1700ان دە کێم ن لێ تەنێ یەک ژێدەرکا قەیدێن دارایی یێن مزگەفتا روڤانیە یا نوو هەیە.ئە ڤ ملکێن واقفێ یێن کو ژ مزگەفتێ رە هاتنە دەستنیشانکرن د ناڤ دە دکان، باخچە،ئا شخانە، سەرشۆکێن گشتیئوو هەر وەهائا گاهداری د دەربارێ کرێدارانئوو کرێیان هەنە. ل ڤر، ل بەر مەدرەسەیێ باخچێ تویان هەبووئوو هەر وها سووکەکە گەشئوو هندک جهێ ڤالا یێ ژ بۆ کریکرنان هەبوو.

ل سەر بنگەها گەلەک بەلگەیێنئا بۆریئوو باجێ دخویە کو رهایێ د سالێن 1750ان دە راستی چەند تەنگاسیان هاتیەئوو ل باژێر خزانی چێبوویە. یەک ژ پرسگرێکێن هەری زێدە شێلاندنێن بەربەلاڤ بوو کو هەم هلبەرینا چاندنیێ ل هەرێمێن گوندەواریئا ستەنگ کرئوو هەم ژی رێ ل بەر ڤەژاندنائا بۆری دگرت. د سالا 1780ان دە باژێر ب تووشبوونەکە گران ڤەبایێ دکەڤە کو دئە نجامێ دە گەلەک کەس مرنە.

د شەرێ ناڤخوەیی یێ سووریێ دە ب هەزاران پەنابەرێن سووری کو ژ بەر شەر درەڤن باکورێ کوردستانێئوو دەڤەرێن دنئێ ن ترکیەیێ هێژمارەکە گرینگێن ژ پەنابەرێن سوری ل رهایێ ب جه بوونە.

رها یەک ژ باژارێن باکورێ کوردستانێ یە کو بئا لکاریا رایەدارێن دەولەتا ترک د دەما شەرێ ناڤخوەیی یا سووریەیێ ببوو ناڤەندا جهادیستێن کو ل هەمبەرێئە رەبئوو کوردێن سووریێ شەر کرنە. ل گۆری گەلەک بەلگەیێن کو هاتنە بیدەستخستن ب تایبەتیئە ندامێن دئائیشێ کو ل رۆژاڤایێ کوردستانێ ل هەمبەری کوردان شەر دکرن کو د دەما شەر دە بریندار بوونە ب تالیماتێن رایەدارێن هکوومەتا رەجەپ تاییپئە ردۆğان ڤە ل نەخوەشخانەیێن رهایێ هانە دەرمانکرن.

رها یەک ژ باژارێن باکورێ کوردستانێ یە کو د سالا 2023ان دە ژ بەر ئەردهەژا گورگومئوو دیلۆکێ ب باندۆر بوویە کو دئە ردهەژێ دە 466ئا ڤاهی هاتن خوارێ، 4663 کەس بریندار دبنئوو 301 کەسان ژی ژیانا ژ دەست دانە.

کرۆنۆلۆژی

بەرێ زایینێ

• 2000 - 1300 دەما میتانیئوو هووریان
• 100 - 612 دەما اسووریان
• 612 - 550 دەما مەدان
• 550 - 332 دەما پەرسان
• 332 - 313 دەما ماکەدۆنیان
• 132 هکومداریا ئۆسرۆەنە

پشتێ زایینێ

• 117 - 395 دەما ئیمپەراتۆریا رۆما
• 395 دەما بیزانسیان
• 639 دەما ەرەبان
• 985 دەما مەروانیان
• 1071 دەما سەلچوکیان
• 1174 دەما ەیووبیان
• 1514 دەمائۆ سمانیان

ئەردنیگاری

ژ خەینی هێژاییێن خوە یێن دیرۆکی، خوەزایا رهایێ هم ل جیهانێ هم ژی ل وەلاتێ مە جهەکی گرینگ دگرەئوو د هوندرێ خوە دەئا ژالێن گەلەک نادیر خوەدی دکە.

باژار د ناڤ پارەلەلێن 36° 40ئوو 38° 02 باکورئوو مەریدیەنێن 37° 50ئوو 40° 12 رۆژهلات دە نە. سینۆرێن باژێر ل باکور سەمسوورئوو دیاربەکرێ ڤە، ل رۆژاڤا ب دیلۆک ڤە، ل باشوور ب سووری ڤەئوو ل رۆژهلات ژی ب مێردینێ ڤە تێ گرێدان.

پیڤانائە ردێەر باژێر 18.584 کم² یە.ئە ردێ هەرێمێ % 22،0 ژ چیان، % 16،3 ژ دەسهتانئوو  % 61،7 ژی ژ پلاتۆیان پێک تێ. ل هەرێمێ گەنم، جەه، نیسک، پەمبۆ، تریئوو ب تایبەتی ژی ڤان سالێن داوی سەبزەئوو مەوێ ژی ل هەرێمێ تێن چاندن.

ل هەرێمێئی کلیمەک رەسهایی هەیە. حاڤینان گەرمئوو زوها، زڤستانان ژی سارئە ، لێ رۆژێن ب بەرف ل هەرێمێ هندک ن. ل هەرێمێ فەرقا ناڤبەرا د گەرمبوونا شەڤئوو رۆژێ پرئە .

جیێن دیرۆکی

حەرێم ژئا لی دیرۆک ڤە پر دەولەمەندئە . کەلا باژێر ل ناڤەندا باژێرئە . مزگەفتئوو گۆلا خەلیلو'ر-رەهمان (کهاللئا ل-راهمان) ژی ژئا لی گەلئوو توریستان ڤە تێن زیارەتکرن. ناڤچا خارانێ ب خانیێن خوە یێن تایبەتی ژ بۆ تورستان جیەک گەرێ یە. بەنداڤائا تاتورک ژی ژ بۆ گەرێئوو وەرزشێن سەرئا ڤێ جیەک مووسایدئە .

چیایێن هەرێمێ

کسمەک ژ چیایێ قەرەژداخێ (1919 م) دکەڤە هوندورێ هودوودێن هەرێمێ. چیایێ بلند ل هەرێمێ تونەنە. ناڤێن چیایێن هەری گرینگ وها نە:

• چیایێن تاکورتوکر (1222 م)
• تەکتەک (801 م)،
• نەمروود (800م)
• ئارات (771 م)

دەشت، زۆزان، گەلیئوو ئا ژال

دەرێ کوئە م ژێ رە دبێژن دەشت ل ڤر پەیدا یە. د دەشتان دە دار تونە نە، ب تەنێ روەیێن گیایی یێن کو وەک فرکێن یەکسالی مەزن دبن هەنە. دەما کو مەرڤ ژ دوور ڤە لێ دنێرە، توئا ژال نایێن خویانەئوو ئە ڤ دەر وەک جۆل خویا دکەئوو مخابنئا ژالێن کو تێ دە دژین ناین زانین.

د دەشتان دە گەلەکئا ژالێن جوودا یێن کو جنسێن خوە پر کێم بوونە تێ دە دژین. وەکی گومگومۆکێن مەزنئێ ن 1.5 مەترەیی، کەفتارێن کو تەنێ د بەلگەفیلمان دە سەرێ خوە ل هەمبەری شێران رادکنئوو کەرگەزێن کو بەژنێ وان دگهێژە 2 مەترەیان.

سەدەمێن کوئە ڤئا ژالان ناین زانینئە ڤئە کوئە وان، ژ بەر کو د دەشتان دە دژین، خوە باش ڤەدشێرنئوو هنەک ژ وان تەنێ د شەڤان دەئا کتیف دبنئە . لێ بەلێ هەگەر مەرڤ هنەک بالدارتر ڤێ دەشتێ دنێرە وێ مەرڤ کاربەئە ڤئا ژالێن جوودائوو زندی یێن کو خوە ڤەشار دکن ببینە.ئە ڤ یەک ژی فەرقا د ناڤا نێرینئوو دیتنێ دە یە.

ناڤێن دەشتێن رهایێ وها نە:

• دەشتا خاررانێ; مەزنبوونا دەشتێ 2750 کم² یە.
• دەشتا وێرانشارێ; ل رۆژهلاتێ دەشتا خارانێ یە. مەزنبوونا وێ 1200 کم² یە.
• دەشتا سرووجێ; ل رۆژاڤا یێ دەشتا خارانێ یە، مەزنبوونا وی 700 کم² یە.
• دەشتا جورنێ رەش ل رۆژاڤایێ قەرەژداخئە .

ئاژالێن هەری بالکێشئێ ن کو خوە د دەشتان دە ڤەدشێرنئە ڤ ن:

• کەفتار
• ڤارانا دەشتان (ڤارانوس گرسەوس)
• کەرگەزێ بجووک (نەۆپبرۆن پەرجنۆپتەروس)
• ژۆژییا گوهدرێژ (حەمەجبنوسئا ورتوس)

حەروها، ناڤێنئا ژالێن دنئێ ن تایبەت:

• کەلایناک (تەیرێن سەرگوری)
• کەوئوو کیڤرۆشک
• خەزال
• رووڤی

چەمئوو گۆل

• چەمێ فەرادێ; چەمێ هەری مەزن یێ کوردستانێ یە. ژئە ردێن سەمسوورێ دکەڤە هوندرێ هودوودێن رهایێ. چەم د ناڤ سێ وەلاتان دە دهەرێکەئوو والا دبە خەلیجا بەسرا یێ. چەمێن جولاپ، جاڤساک، بەله، خابوورئوو زەنگەچوور شاخێن فەرادێ نەئوو د هەرێمێ ڤە دهەرکن.
• گۆلا ماسیان، رها; 150م درێژئوو 39 م فرەهئە . ل مزگەفتا خەلیلئە ل-رەهمەنئە . مەهسیێن هوندرێ گۆلێ پیرۆز نئوو ژئا لی گەل ڤە ناین گرتن.
• گۆلائا ینیزەلها; 50 م درێژئوو 30 م فرەهئە . مەهسیێن هوندرێ گۆلێ پیرۆزێنئوو ژئا لی گەل ڤە ناینە گرتن.
• گۆلا مەزنئوو یا بچووک ژ گۆلێن دن یێ هەرێمێ نە.
• گۆلا بەنداڤائا تاتورک

ئاڤهەوا

رهایێ خوەدیئا ڤهەوایا گەرمێ هاڤینا (کöپپەن: جسا، ترەوارتها: جس) دەریایا ناڤین ناڤینئە . د مەهێن هاڤینێ دە، گەرماهیا ناڤینی یا بلند ب گەلەمپەری ژ 40 °ج (سانتیگرات)ئێ دەرباس دبە کو باژێر د مەهێن هاڤینێ دە دبە یەک ژ باژارێن هەری گەرمئێ ن جیهانێ یە کو یەک ژ باژارێن گەرئێ ن د ناڤ دەڤەرێن کو ل هەرێمێن هشکئا ن نیڤ-هشک نینن. باژێر د مەهێن زڤستانێ دە هێنکئوو ب کێمی ڤە شلئە کو هنەک جاران بەر دبارەئوو جەمەد چێدبە. بهارئوو ب پاییزان گەرمئوو ب پیڤانا ناڤینی زوها یە.

گەرماهیا هەری بلندئا تۆمارکری ب پیڤانا 46،8 °جئێ د 30ێ تیرمەه سالا 2000ان دە هاتیە راگهاندن.

گەرماهیا هەری نزمئا تۆمارکری ب پیڤانا -12،4 °جئێ د 9ێ سباتا سالا 1932ان دە هاتیە راگهاندن.

گەرماهیئوو بارینا نیڤەکی یا مەهانە یێئێ لهێ رێب. رەش. ئادا. ئاڤر. گول. پووش. تیر. گەل. رەز. کەو. سەر. بەر. بلندترین گەرماهی (°ج) 10،3 11،8 16،7 22،6 29،0 35،1 39،0 38،5 34،1 27،0 18،2 12،1 Ø 24،5 نمزترین گەرماهی (°ج) 2،5 3،0 6،4 10،9 16،0 21،3 24،9 24،4 20،4 15،1 8،4 4،3 Ø 13،1 بارین (مم) 76،7 70،3 63،9 40،9 26،2 4،2 0،9 1،2 4،1 27،7 50،2 67،5 Σ 433،8 گ ە ر م ا ه ی 10،3 2،5 11،8 3،0 16،7 6،4 22،6 10،9 29،0 16،0 35،1 21،3 39،0 24،9 38،5 24،4 34،1 20،4 27،0 15،1 18،2 8،4 12،1 4،3 رێب. رەش. ئادا. ئاڤر. گول. پووش. تیر. گەل. رەز. کەو. سەر. بەر. ب ا ر ی ن 76،7 70،3 63،9 40،9 26،2 4،2 0،9 1،2 4،1 27،7 50،2 67،5   رێب. رەش. ئادا. ئاڤر. گول. پووش. تیر. گەل. رەز. کەو. سەر. بەر. چاڤکانی: ستاتیستیکێنئا ڤهەوایا رهایێ

ئابۆری

سەروەتێن بنئە ردێ

حەرێم ژئا لی مادەنان ڤە نە دەولەمەندئە . ل رهایێ تەنێ فۆسفاتئوو مالزەمێن ژ بۆ تووخلائوو کرەمیدان ژ بنئە ردێ دەرتێن.

چاندئوو هونەر

ئۆلئوو جڤاک

باژەرێ رها یێ وەک باژارێ پێخامبەران تێ ناسکرن. ل گۆر ریڤایەتێ گاڤا ئادەمئوو حەوا ژ بهووشتێئێ ن قەوراندن، تێن ل خارانێ ب جه دبن. ئیبراهیم پێخەمبەر، ئەیووب پێخەمبەرئوو ئیسا پێخەمبەر ژی ل هەرێمێ مانە. ل هەرێمێ مسلمانتی ژ ەلەویئوو سوننی یان پێک تێ. کورد،ئە رەبئوو ترک پرانی یا سەرژمارێ دافراندن. گەلێ رهایێ زێدەتر ب چاندنیئوو ئا ژالکاریێ ڤە مژوولئە . تێکلیەکە مەزن نیشانی بەزرگانیێ نەدایەئوو ژیانا وان ب پرانی ل گوندان دۆمیا یە. ژ بەر وێ یەکێ کو چاندا فەۆدالتیێئوو ئا خاتیێ سەردەست مایە. ژیان ژ باژارڤانیێئوو شارستانیێ وێدەتر د چاندا گوندان دە گرتی مایە. لۆما ژی ژ بلی ڤینئوو بریارا کەس زێدەتر بیریارا جڤاکئوو ئە شیرتیێ ل سەر دەست مایە. حەر وها ل هەمبەری گۆتنا مەزنێن جڤاکێئا ن ژیئە شیرێ زێدەتر بەرڤێدان پێک نەهاتیە.

خوارنێن هەرێمێ

حەرێم ژئا لی خوارنان پر دەولەمەندئە . خوارنن هەری پر ل هەرێمێ تێن خوارن کوتلکێن داگرتی،ئا جین(چیکفتە)، بەقلەوە، کونەفە (قەدایف)، کەبەبئوو لەهمەجون نن. تایبەتیەک هەرێمێ ژی خوارنائی سۆتێن تووژ یێن سۆر ن

ئاقیت (رەچەلائی سۆتێ سۆر)

رەچەلائی سۆتێ رهایێئا ن ژی ب دەڤۆکا رهاییانئا قیت ناڤێ بەرەکێ ژ پێژگەها کوردی یەئوو ب هەقیقی ژئی سۆتێن تووژئێ ن رهایێ تێ چێکرن.

پارێزگەها رهایێ بئی سۆتێن خوە یێن سۆرئوو تووژ ب ناڤئوو دەنگئە ، لەورا تێ گۆتن کو گەلێ رهایی ژ تووژبوونا خوارنان پر هەز دکن.ئە وقاس کو، گۆتنەکە پێشینان دبێژە 'ل رهایێئی سۆتئێ مزکا بەبکانئە '! ژ بەر ڤێ یەکێئی سۆت بەشەکە گرینگئا خوارنئوو پێژگەها رهایێ یە. حەروها،ئا قیت ژی، ژ بۆ تووژکرنێ وەکە سۆسئا ن ژی باهاراتا گەلەک خوارنان تێ بکارانین.

ژ بۆئا قیتائی سۆتان دڤێئە ڤ مالزەمە هەبن: 1 کگ ژئی سۆتێن تووژئێ ن سۆر، 1 کەفچیا چایێ ژ دارچین، نیڤ بارداخەک ژ روونا زەیتوونێئوو نیڤ کەفچیا چایێ ژئی سۆتا رەش.

بەری هەر تشتیئی سۆتێن سۆر دڤێ بێن شوشتن، بررینئوو ژ دەندکان پاککرن. پشترەئی سۆت ژ ماکینەیا گۆشتان تێ دەرباسکرنئوو دئا مانەکێ دە تێ کۆمکرن. ژ بۆ کوئا ڤا خوە کێمتر بە خوێ دخن ناڤ، تەڤ ددنئوو ل بەر رۆژێ رێدخن. پاشێئی سۆتا رەش، دارچینئوو روونا زەیتوونە ل سەر ڤە تال دکنئوو باش تەڤ ددن.ئێ دی رەچەلائی سۆتا سۆر -ئا ن ب ناڤێ خوە یێئۆ تانتیک 'اقیت' - ژ بۆ پێژگەهێئا مادە یەئوو کارە وەک 'ەتوورئا ن ژی سۆس بێ خوارن.

کنجێن هەرێمێ

د سەرێ ژنان دە سهارپەیەک (یامسهاک) هەنە. کەچێن جوان کۆفیەک ب سهارپەیەک سپی (نەچەک) ل سەرێ خوە دکن. ل سەر فیستانێن درێژ، چاکێتەک درێژ تێ ل خوە کرن.ئی سهلک بێ یاخە نێ. سحالوارێن کو ژێرا وان تەنگ د بن فیستان دە تێ ل خوە کرن. د نگان دە گۆرێن هریئوو پێلاڤێن لاستیک یێ رەسه هەنە.

زلامێن هەرێمێئە نتاریێن بەر وان گرتی ل خوە دکن. چاکێت، سهالوارئوو ئی سهلک ژی ل هنەک دەڤەران ل خوە دکن. د سەرێ زلامان دە "ەگالێن سپی" هەنە. د نگان دە "قۆندەرە" یان ژی " لاستیکێن رەسه" تێ ل خوە کرن.

چوونووهاتن

ل رها بالافرگەهەک هەیەئوو ناڤێ وێ بالافرگەها گئاپ'ێ یە.

ناڤدارێن باژێر

#	کەس	پیشە
1	ئابدوللاه Öجالان	سیاسەتمەدار
2	فەرهات گöچەر	سترانبێژ
3	İبراهم تاتلıسەس	حونەرمەند
4	ماهموت تونجەر	حونەرمەند
5	مورات کارایıلان	فەرماندار
6	مüسلüم گüرسەس	حونەرمەند
7	نابی	حونەرمەند
8	قازانج بەدیه
9	شڤان پەروەر	حونەرمەند
10	یıلماز گüنەی	لیستکڤان

گرێدانێن دەرڤە

 ل وکمەدا جۆممۆنس مەدیایێن د وارێ رها دە هەنە.