مەنگیوەری

مەنگیوەریئا ن فەلسەفەیا مەنگیوەرئا ن ژی یدەالیزم، خوەدیێ دیرۆکەکە مەزنئە . پر دیرۆکناسئوو هزرزان ل سەر هزرە تێننە سەر زمانئوو ئا ن سەر زمان. لێ ت کەسەکی هەیا ناهاکا خوە نە گاهاندیە دەویێئا نجاما وێ. ژ بەر کو فەرسەفە مەنگیوەر، ل سەر باوەریە خووودەئا ڤا یا. ژ بۆ کو مرۆڤ خوە بدگهێ وێئا مجاما داویێ، دڤێت کو مرۆڤ خوە بگهنێ هزرە خوەدێ ژ، ژ بەر کوئە ڤ یەکە نەبە،ئێ دی خوە گاهاندنا داویێ وێ ژ نابە. دیرۆکە گشتی یا مرۆڤاهیێ دە پر فلۆزۆفێن مازن دەرکەتنەئوو هزرە خوە ل سەر ڤێ فەلسەفەئا نینە سەر زمان. فەلسەفەڤانێن کو تێنە ژ ڤێ کۆما فەلسەفێ رە فەلسەفەجیت کرنا دەرکەتنە.

د دەمێن بەری زایینە دە، فلۆزۆفێن وەکە ئارستۆتەلەسئوو پلاتۆن یێن کو وەکە فەلسەفەڤان یێن کو هزرە خوە هەری مازنئوو کورئا نینە سەر زمان بوون. پشت وان رە ژ گەلەک فلۆزۆفێن دەرکەتنئوو هزرە خوە د وێ خاتا فەلسەفێ دەئا نینە سەر زمان. یێن کو هەری مازن ناڤ دان، وەکە سپنۆزا، جالڤن، بەرکەلەیئوو پشت وان رە ژ حەگەل بوو. فیلۆزۆفێن وەکە ئەلیێ حەریریئوو مەلا حەسەنێ باتەییئوو مەلایێ جزیریئوو فەقیێ تەیران ژ دەرکەتنەئوو د دەما خوە دە نێزیکاتییەکە هەمدەم لێ ڤێ فەلسەفە کرنا. ڤان فەلسەفەڤانانئوو هێ گەلەک فەلسەفەڤانێن وەکە وان، ل سەر ڤێ خاتا فەلسەفە هزرەئا نینە سەر زمانئوو کور کرن. یا راستی کو مرۆڤ ل سەر ڤێ خاتا فەلسەفە دهزرێ مرۆڤ گەلەکیئوو گەلەکی هزرەکە کورئوو مازن دبنە. ژ خاینی ڤێ یەکێ ژ مرۆڤ دیرۆکەکە کو پر مازن دبنە. دەما کو مرۆڤ ل سەر هزرە مەنگیوەرێ دهزرێ، هنگی، مرۆڤ راستی دیرۆکەکە مازن یا هزر تێ.ئە و دیرۆک دچێت تا دەما سەرێ دیرۆکا مرۆڤاهیێ. دەنستپێکا ڤێ هزرێ، ب دەستپێکێ، دەرکەتنە هزرە دینی رە دەست پێ دکە. بەری کو مرۆڤ ب کەڤنە دەما شارشتانیێ دە، هێدی هێدی هزرێن وان چێبوون. حزرێن کو "خوەدێ هەیە" چێبوو. دەما کو مرۆڤ د سەرێ خوە دە خوە گاهاندنا وێ هزرێ، هنگیئێ دی بدەست هزرکرنە سەر خووودە کرن. حزرکرنە سەر خوەدێ، د سەرێ مرۆڤان دە گەلەک هزر دانە چێکرن. گەلەک هزرێن کو ژیانا وان ب رێ ببنئوو وان ب پێش بخن د سەرێ وان دە چێ بوون. ب ڤێ یەکێ رە، مرۆڤ کارێ کارێ بێژە کوئە و خاتە هزر، ب دەستپێکا پێشکەتنە مرۆڤاهیێ رە دەست پێ دکە.

حزر، د پێشکەتنە هزر دە، ب هزرێن وەکە هزرە ´خوەدێ´ رە هنەک پێڤاژۆیێن پێشکەتنە د بوهورێنە.ئە و پێڤاژۆ، هەموو ب هەڤ رە هزرە خوەدێ دئا نجاما خوە دە داخفێنن. ب ڤێ یەکێ رە مرۆڤ کارێ ڤێ یەکێ ژ بێژە کو هزر، چەند کو هزرە خووودە د سەرێ مرۆڤان دە هنەکی دی زەلال دبە. مرۆڤ،ئێ دی د سەرێ خوە دە خوە دگهێننە وێ هزرە کو کو خووودە هەیا.ئە وئا نجاماکا کو پر مازنا د پێڤاژۆیا پێشکەتنە هزر دە.لێ کو خووودە هەبە کو ´ل کودەرێ یا´ئوو ´کا´ یا. حەروەها هنەک پرس ژ د سەرێ مرۆڤان دە بدەست چێبوونە دبن.ئە و ژ، بو خوە رە هنەک پێڤاژۆیێن دن تێنە. پرسا ´کا´، د سەرێ مرۆڤان دە چێدبە. ب چێبوونێ رە، لێگەرین دەست پێ دکە. لێ بەری کو مرۆڤاهی د ڤێ خاتا ڤێ هزرێ دە وەرێ وێئا ستێ هنەک پێڤاژۆیێن دن د بوهورێنە.وەکە پێژۆیایێن ´خوەدێ-میر(کنگ). میرێن کو دەردکەڤن ژ، خوە وەکە خوەدەیا دانەزێنن. ب ڤێ یەکێ رە، وەکە دەمەکە وەکە کو هزرە خووودێ تێ ببەرسڤاندن. لێ کو هنەک دەم تێڤە دچێ،ئێ دی هن ب هن زانابوونا مازن دبەئوو هزر هنەکی دی دەردکەڤە هۆلە،ئێ دی هزرە ´افرادنێ´ دەردکەڤە هۆلەئوو د داویێ وێ هزرێ دە ژ پرسە ´کێ´ تێ پرسین. ب ڤێ یەکێ رە،ئێ دی کو ل بەرسڤە وێ پرسە تێ لێگەرین،ئێ دی دەما خوەدێ-میران ژ ب بەر داویێ ڤە دچێ. حن ب هنئێ دی دەمەکە دی دافرێ.ئە و دەم ژ، ل سەر حزرە خوەدێ یا.ئە و هزر ژ پشترە هەر وەها تێ فۆرموولاکرن، تێت کو گۆتن کو ´ یەکی کو مرۆڤ دافرێنەئوو چێدکە هەیا´. ب ڤێ هزرێ رە،ئێ دی تێت تێگهشتن کوئە وێ کو میرە کو دبێژە کو ´ەز خوەدا´ مە ژ، یەکیئە و ژئا فراندیا.ب ڤێ یەکێ رە،ئێ دی ل خوەدە لێگەرین دەست پێ تێ کرن. د دەما خووودە-میران دە خووودە لئا ردێ بوو. ژ بەر کو وان خوە خووودە دانەزا کربوو. لێ کو تێت تێگهشتن کوئە و مرۆڤا نە خوەدایا،ئێ دی پشترە تێ تێگهشتن کو خوەدە لئا زمانا یا. ب ڤێ یەکێ رە،ئێ دی تێت هزراندن. ب ڤێ یەکێ رە،ئێ دی هزرە کو ´ەوئا فرینەرێ هەرتشتی یا´دافرێ. ب ڤێئا فراندنێ رەئێ دی خوە دانا فاهمکرنئوو تێگهشتنە وێ هزرێ چێدبە. لێ هێ ژ هزرە خوە گاهاندنا هزرە خوەدە ژ هۆلە رانابە. مرۆڤ، هێ ژ د خوەزە خوە بگهنێ ویئوو هزرە وی. ب ڤێ یەکێ رە، هزرکرن، لێگەرینئوو چوونووهاتن چێدبە. دڤێت کو مرۆڤ ژ بیر نەکەئوو بێنە سەر زمان، کو هزرە خوەدە، د وێ دە د ناڤ مرۆڤان دە وان دگهێ هەڤدووئوو وان ب هەڤ رە د گهنێ پەرگالاکا ناڤخوەیی.ئێ دی مرۆڤ د ناڤ خوە دە ب پەرگال ژین دبن. ب ڤێ یەکێ رە، دڤێت کو مرۆڤ د جه دە ژ بێنە سەر زمان کوئێ دی دەما چێبوونئوو پێشکەتنە شارشتانیان دە ژ دافرێ. ب ڤێ یەکێ رە، دڤێت کوئە مئێ دی باهسا چێبوونئوو پێشکەتنە شارشتانیا سوومەریان بکە. دەما کو مرۆڤ باهسا شارشتانیا سوومەریان بکە، دڤێت کو مرۆڤ ڤێ یەکێ بێژە کو سوومەریان ´دەولەتێ خوەدە´ یا پێشیئا ڤاکر.

سوومەریان، د دیرۆکێ دە گاڤا پێشیئا ڤێتن. وان ب ڤێ یەکێ رە، ناڤێ خوەدە، لئا زمانا بجه کرئوو لئا ردێ ژ بئا ڤاکرنا شارشتانیا خوە رە خوە کرنا نمینێرێن وی ل دنیێ. ب ڤێ یەکێ رە،ئێ دی ب وان رە دەمەکە نوو ژ ژ بۆ مرۆڤاهیێ دەست پێ کر. دەما شارشتانیێ، ژ ڤێ خاتا فەلسەفەئوو پێشکەتنە وێئوو د ناڤ مرۆڤاهیێ دە بجهبوونا رە دەمەکە گرینگ دافرێنە. ب ڤێ یەکێ رە هزر ژ ب پێش دکەڤە. مرۆڤ ب پێش ڤە دچێ. چەند ب پێش ڤە چووبوون بوو،ئێ دی ب پێشکەتنە هزر رە پرسین چێدبە. ب پرسینە رە،ئێ دی ب هزر رە، لێگەرینئوو هزر دەست پێ دکە. لێ بەری کوئە م هەر وەها دئا فراندنا رێزێن خوە دە پێدە هەرن، دڤێت کوئە م ڤێ یەکێ ژ بێژن. دەرکەتنەئۆ لێ، دڤێت کوئە م بێننە سەر زمان. ژ بەر کوئە و ژ دەمەکە نوویا د ڤێ پێڤاژۆیا پێشکەتنە دە. نە تەنێ ژ بۆ ڤێ خاتا هزر، ژ بۆ مرۆڤاهیێ ژ دەمەکە نوو یە. ئۆل، کو مرۆڤ ب چەند گۆتنان باهسێ بکە، مرۆڤ وێ ببنە کو د پێشکەتنێ دەئوو د پێشکەتنە هزر دە دەمەکە پێشکەت یا. دەما پێشکەتنە شارشتانیێ یا.ئۆ ل، بخوە ژ، دبە بیردۆزیا شارشتانیێ ب هەبوونئوو پێشکەتنئوو هزرە خوە رە. بئۆ لێ رە، پەرگالبوونئا ڤا دبە.پەرگالبوون ژ، هیمێ شارشتانیێ دافرێنە. ب ڤێ یەکێ رە، دڤێت کو مرۆڤ بێژە کو هزرە مەنگیوەریێ، ب پێشکەتنە خوە رە، هەر وەها دەمێن پێشکەتنێ کفش دکە. د دەمێن نوو یێن کو تێن ژ،ئێ دی ´ۆلپەرەستی´ئوو ´ۆلپەرەستڤان´ دەردکەڤنە هۆلە.ئۆ لپەرەستڤان ژ،ئۆ لپەرەستیێ دکن.ئە و، د راستیا خوە دە، فلۆزۆفێن وێ هزرێ یێن هەری مازنن. دەما پێشکەتنەئۆ لان ژ ب سێ پێڤاژۆیێن دەمدرێژ دبە. دەما پێشی، کو د سەری دە هێ کو مرۆڤ ژ نوو ڤە ب هزر دبە یا. د ڤێ دەمێ دە، ژ بەر کو هزر ب پێشنەکەتیا،ئوو کو هن ب هن هزر ب پێشدکەڤە،ئێ دی تشتە کو دبنەئوو ناسدکە، ژ خوە رە وەکە خووودەئا ن ژئا فرینەر دبنە.ئە ڤ دەم ژ، دەما تۆتەمێ یا. یانی دەمە داگەریا نە. دەما دویەم ژ، دەما میتۆلۆژییێ یا.ئە ڤ دەم ژ، ب تۆتەمئوو داریێن دەما پێشی کو بوونا ب واتەکرنئوو ب هزرکرنئوو ب خوە خووودا دانەزاندنا مرۆڤێن میر رە ب پێش دکەڤە. دەما سێیەمین ژ، ب فاهمکرنئوو تێگهشتنە وان داگەریئوو تۆتەمئوو مرۆڤێن کو خوە خوەدە دانەزائوو کفشکرنە ´هزرە خووودێ´ رە دافرێ.ئە ڤ دەما سێیەمین، دەمائۆ لانا.ئێدیئۆ ل دەردکەڤن.ئێ دی تێت تێگهشتن کو ´خوەدایاک هەیا کو هەموو کەسیئوو تشتی´ دافرێنە. ب ڤێ یەکێ رە،ئێ دی دەمائۆ لان دبە دەما ڤێ دەمێ.ب ڤێ یەکێ رە، گەلەک مرۆڤێن کو ب هزرنئوو ب هزرکرنە خوە رە مازن دبن ژ، هزرێن ڤێ دەمێ دافرێنن.ئە و ژ دبنە فلۆزۆفێن هزرە مەنگیوەریێ. ل گۆر، ڤان پێشکەتنئوو دەما، گەلەک دەمئوو پێشکەتنئوو پێڤاژۆئێ دی دافرنئوو ژین دبن. وەکە کو ژ بۆ وان دەمان بێ ب ناڤکرن، تێت گۆتن مەزۆپۆتامیائوو رۆ ناڤێ وێ کوردستانئە ، ناڤەندە ڤان پێشکەتنا نا. حەرسێئۆ لێن مازن، یێن کو ڤان دەمان دە دەرکەتنە وەکە جوهوتی، فلاهیئوو مسلمانتی هیمێ خوە ل ڤەدەرێ داڤێژەئوو دەردەکەڤەئوو ب پێشدکەڤەئوو مازن دبە.

ناقابنە، دجلەئوو فراتێ، وەکە ناڤەندەکا مازنا ژ وان پێشکەتنان رە. وەکە دو ناڤەندێن مازن ژ ل بەر دجلێ جزیرە بۆتا کو وارێ نەب نوهئا ،ئوو ل بەر فراتێ ژ رهە کو وارێ ئیبراهیم خالیلئا ، دڤێت کو مرۆڤ د ڤر دە ب ناڤکێئوو بێنە سەر زمان. پشتی پێشکەتنە ل ڤان هەرێمان رە،ئێ دی پێشکەتن دگهێ رۆژاڤائوو هەرێمێن دن.ئێ دی ل وان دەران ژ مرۆڤێن کو وان پێشکەتنان مازن دکن دەردکەڤن. حزرە مەنگیوەریێ، هزرەک ژ وان هزرە نا کو هیمێ خوە ژ ڤان ناڤەندێن دگرێ یا..

چاڤکانی

پرتووکا چرۆکێن کەچەلۆک (ئابدوسامەت یگت)، بەرگ 1، حان، بەرلن، Iسبن 978-3-942735-24-7

د وێژەیێ دەئی دەالیزم

بەرتەکەکە نەرینێن ل سەر جیهانا کەسایەتی دە، د سەرێ سەدسالا 20'ان دە دەرکەتیە هۆلێ. نچکا فەلسەفەیا بنگەها پەروەردەیا پێشانە داینا هەبوونئوو جیهانێ کو ژ هشئوو رامانان پێک تێ دە یا د وێژەیێ دە یە. حەموو تایبەتیێن فەلسەفەیائی دەالیزمێ د بەرهەمێنئە دەبی دە ژی جی دگرن. نێرینائی دەالیزمێ ل دژی جڤاکێن د ناڤا ژیانا نوو یا کو د ناڤا مەکینەیان دە وەندا بوویەئوو باژارێن کو زێدە زێدە مەزن دبنئە . دخوازە کو ژیانا بهەڤرائوو هەستێن وەکهەڤی بینە سەر زمێن.ئی دەالیزم ل هەمبەری نێرینا “هەبوون ژ رامانێ خوەسەرئە ”ئوو رێبازێن دارنگپەرەستی، راستبینیئوو سرووشتی یە. ل گۆری ڤێ بزاڤێ هەموو تشتێن کو هەنە ب رامانان ڤە گرێدایی نەئوو ژ ڤێ تێئا فراندن. ژ بلی رامانێئا لینەگرەکە راستین نینە،ئا نگۆ تشتەک ژ رامانێ نە خوەسەرئە ئا ن ژی راستینەکە دارنگی نینە. حشێ جڤاکێئوو ل گۆری وێ هشێئا فراندنا تاکەکەسی، شایەساینا تشتێن کو ژیانێ ب دیاریئوو نەدیاری بەرالیدکن ل گۆری راستیێن گیانی پێش ڤە دگرە. گیان دارنگیێ دافرینە، دارەنگ بێ گیان هەبوونا خوە پێک نایینە. گەردوون ژ دەرڤەیی هشێ مە چێنابە.ئێ ن کو تشتان دافرینە هزرێن مە نە، تشتێن کو دەردۆرا مە دگرن ژئا لیێ هزرێن مە ڤە تێنەئا فراندن. حزرێن مە ژی; ژئا لیێ گیانەکی ژ خوەزائوو مرۆڤ بلندتر د ناڤ مژیێن مە دە تێ خستن. بنگەهائی دەالیزمێ د بوویەرا پەتت تراتە دە ڤەرسفجاتۆن (ل سەر هەلبەستێئا نالیزەکە بچووک)ئا رۆمانسئوو جهەننەڤەرەئوو نۆتەس سو لا تەجهنقوە پۆەتقوە (نیشەیێن ل سەر تەکنیکا هەلبەستێ)ئا گەۆرگەس دوهامەلئوو جهارلەس ڤلدراج دە دانینە هۆلێ. نوونەرێ هەری مەزن نڤیسکارێ فرەنسی ژولەس رۆمانسئە .

حنەک نڤیسکارێن کو ب ڤێ جوورەیێ بەرهەم نڤیساندنەئە ڤ ن;

ژولەس رۆمانس، ئالان جهەننەڤەرە، گەۆرگەس دوهامەل، جهارلەس ڤلدراج، وۆۆدرۆو ولسۆن، حەرسه لاوتەرپاتجه، قونجی ورگهت، داڤد مترانی

چاڤکانی