کرۆمۆزۆم
کرۆمۆزۆم (بئی نگلیزی: جهرۆمۆسۆمە) پێکهاتەیەک ب شەوەیێ دەزی یە، ژ کرۆماتینئوو پرۆتەینان پێک تێ، کار دکە ژ بۆئە مبارکرنئوو گوهازتنا زانیاریێن بۆماوەیی یێن زیندەوەران.[1]
پەیڤا کرۆمۆزۆم ژ دو پەیڤێن گرەکی، ژ “کهرōما”ئوو “سōما” هاتیە چێکرن. د زمانێ گرەکی دە ژ بۆ رەنگێ چەرم،ئا ن ژی ژ بۆ رەنک، پەیڤا “ کهرōما” تێ بکاراین. حەروسا پەیڤا “سōما” ژ بۆ لاشئا ن ژی تەن تێ بکارانین. کرۆمۆزۆم ب هن جۆرێن بۆیاخان ب هێسانی رەنگ دگرە لۆما ڤێ ناڤێ لێ کرنە.[2]
گەن (بۆهێل) رێزا نووکلەۆتیدانئە ئوو ل سەر کرۆمۆزۆمان دە جه دگرە. دبە کۆ کرۆمۆزۆمەک ب دەه هەزاران گەن لخوە بگرە. پرانیا گەنان زانیاریێن ژ بۆ درستکرنا پرۆتەینان لخوە دگرن. حنەک ژ گەنان ژی کار دکن ژ بۆ درستکرنا ئارن-یان.[3]
پێکهاتەئوو جهێ کرۆمۆزۆمان دبە سەدەما جوداهیا سەرەکی د ناڤبەرا ناڤکسەرەتاییان (ب نگلز: پرۆکاریۆتەس)، ناڤکراستەقینان (بئی نگلیزی: ەوکاریۆتەس)ئوو ڤیروسان دە. ڤیروس پێکهاتەیێن نەجاندار ن، کرۆمۆزۆمێن ڤیروسان ژ ئادن-یێئا ن ژ ژئا رن-یێ پێک تێئوو بئا وایەکی گەللەک شداندی د ناڤ ڤیروسێ دە جه دگرە.
کرۆمۆزۆما باکتەریان
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]باکتەری زیندەوەرێن ناڤکسەراتایی نە، کرۆمۆزۆمێن باکتەریان ژئا دن-یێ پێک تێ. باکتەری ب گەلەمپەری تەنێ یەک کرۆمۆزۆمەک بازنەیی لخوە دگرن. کرۆمۆزۆما باکتەریێ د ناڤ سیتۆپلازمایێ دە جه دگرە.[1]
ل گەل کرۆمازۆما بازنەیی، باکتەری پلازمید ژی ل خوە دگرن. پلازمید پەرچەیێن خەلەکێن پچووکئێ نئا دن-یێ نەئوو ب هەژمارەک هندک گەن لخوە دگرن. باکتەری بئا لکاریا پلازمیدان، خوە ژ گوهەرینێن خەتەرئێ ن هاوردۆرێ دپارێزن.[4] ب گەلەمپەری %50یێ باکتەریان یەکئا ن ژی زێدەتر پلازمیدێن بازنەیی لخوە دگرن.[5]
کرۆمۆزۆمێ ناڤکرەستەقییان
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
کرۆمۆزۆمێن زیندەوەرێن ناڤکراستەقین ژئا دنئوو پرۆتەینان پێک تێئوو د ناڤ ناڤکێ دە جه دگرن. د خانەیا ناڤکرەستەقین دە هەر کرۆمۆزۆمەک ژ مۆلەکولەکئا دن-یا درێژئوو پرۆتەینان پێک تێ. پرۆتەین شەوەیێ کرۆمۆزۆمان رێک دخەئوو ئا لیکاری دکە ژ بۆ چالاکیا گەنێن سەر کرۆمۆزۆمان.[6]
ئادن خوە ل سەر پرۆتەینێن هیستۆن دپێچینە، ب ڤیئا وایی زنجیرێنئا دن-یێ سفت دبە. نە تەنێ پرۆتەینا هیستۆن، لێ پرۆتەینێن ژ بۆ دوهەندەبوونائا دن-یێ، ژ بۆ چاککرنائا دن-یێئوو ژ بۆ چالاکیا گەنان ژی ب کرۆمۆزۆمان رە هەڤکاری دکن.[7] تەڤاهیا کرۆمۆزۆمێ ژ مۆلەکولەکئا دن-یێ پێک تێ.[8]ئا نگۆ د لاشەخانەیێ مرۆڤ دە 46 کرۆمۆزۆمئا ن ژی 46 مۆلەکولئا دن هەنە.
تایبەتمەندیەک دیارکەرئا هەر کرۆمۆزۆمێ سفتبوویینا (بئی نگلیزی: جۆمپاجتنەسس) وێ یە. وەکی میناک،د خانەیەک مرۆڤ دە 46 کرۆمۆزۆم هەیە، هەکە هەموو کرۆمۆزۆم لدووهەڤ وەرن رێزکرن، درێژیا وان دبە 200 نم. (1مێترە= 1000000000 نانۆمەترە یە) حەکە کرۆمۆزۆمێن سفتبوویی وەرن ڤەکرن، ڤێ گاڤێ درێژیا کرۆمۆزۆمێن خانەیێک دگهیژە 2 مەترەیێ. سفتبوویینا کرۆمۆزۆمان، د دەما دابەشبوونا خانەیێ دەئا لیکاری دکە ژ بۆ رێکخستنا هێمانێن بۆماوەیی. حەروسا سفتبووین، د ناڤ ناڤکێ دە جهبوونا کرۆمۆزۆمان هێسانتر دکە.[9]
حەژمار، قەبارەئوو شێوەیێ کرۆمۆزۆمان تایبەتئە ژ بۆ هەر جۆرەک زیندەوەر.[10] وەکی میناک، مرۆڤ زیندەوەرەک 46 کرۆمۆزۆمی یە، لێ مێشێن مێوە (بئی نگلیزی: فروت فلەس) زیندەوەرێن 8 کرۆمۆزۆمی نە، هەسپ زیندەرێن 64 کرۆمۆزۆمی نە.[3][11] دبە کۆ هەژمارا کرۆمۆزۆمێن دو جۆر زیندەوەر وەکهەڤ بە، لێ قابارە، شێوەئوو گەنێن دو جۆر زیندەوەر تو جار وەکهەڤ نابن.
جۆرێ کرۆمۆزۆمان
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]زیندەوەرێن کۆ ب پربوونا زایەندی زێدە دبن، دو جۆر کرۆمۆزۆم لخوە دگرن; کرۆمۆزۆمێن زایەندێ (بئی نگلیزی: سەخ جهرۆمۆسۆمەس)ئوو کرۆمۆزۆمێن لاش (بئی نگلیزی:اوتۆسۆمەس).
د لاشەخانەیێ مرۆڤ دە 22 جۆت کرۆمۆزۆمێن لاشئوو دو کرۆمۆزمێن زایەندێ هەیە. د خانەیێن مرۆڤێ مێ دە جۆتا کرۆمۆزۆزما خخ، د هانەیێن مرۆڤێ نێر دە کرۆمۆزۆمێن خی، کرۆمۆزۆمێن زایەندێ نە. کرۆمۆزۆمێن زایەندێ، ب چێبوونا زایەندا زیندەوەرێ ڤە پێوەندیدار ن، زانیاریێن ژ بۆ زایەندا مرۆڤ لخوە دگرن. لۆما سفەتێن (بئی نگلیزی: جهاراجتەر) دەربارێ زایەندێ ژئا لیێ کرۆمۆزۆمێن زایەندێ ڤە تێن کۆنترۆلکرن.[9]حەروسا هن زانیاریێن نەزایەندی ژی ل سەر ڤان کرۆمۆزۆمان دە جه دگرن.
کرۆمۆزۆمێن لاش ژ بلی سفەتێن دەربارێ زایەندێ، کۆنترۆلا هەموو سفەتێن بۆماوەیی دکە.[9]
زیندەوەرێن ب پربوونا زایەندی زێدە دبن، د خانەیێن لاش (لاشەخانە) دە جۆتکۆمەلەیێن کرۆمۆزۆم لخوە دگرنئوو وەکی “2ن” تێن ناڤکرن. جۆتا کرۆمۆزۆمێن خانەیێ، وەکی کرۆمۆزۆمێن هۆمۆلۆگ تێ ناڤکرن. کرۆمۆزۆمێن هۆمۆلۆگ (کرۆمۆزۆمێن لێکچوون)، جۆتەک کرۆمۆزۆمێن ب هەمان قەبارە، درێژیئوو شێوەیی نە. جهێ سەنترۆمەرێئوو رێزا گەنێن ل سەر کرۆمۆزۆمێن هۆمۆلۆگ ژی هەمان ن.[12] د خانەیێن مرۆڤ دە، فەرەک کرۆمۆزۆما هۆمۆلۆگ ژ دایکێ، فەرا دن ژ باڤێ تێ.[6] وەکی میناک، د خانەیێن مرۆڤ دە 23 جۆت،ئا ن ژی 46 کرۆمۆزۆم هەیە، لۆما هێژمارا کرۆمۆزۆمێن خانەیێن لاش وەکی 2ن= 46 تێ نیشانکرن. ل ڤر تیپا “ن” جۆرا کرۆمۆزۆمان دیار دکە.
حەکە د خانەیێ دە ژ هەر جۆرێ جۆتەک کرۆمۆزۆم هەبن،ئا نگۆ کرۆمۆمۆزۆم ب جۆت بن، ڤێ گاڤێ پەیڤا “2ن” تێ بکارانینئوو ئە و خانە ژی وەکی خانەیا دیپلۆیدی تێ ناڤکرن. ب کورتاسی، دڤێ پەیڤا “خانەیێن لاشێ مرۆڤ 2ن= 46 کرۆمۆزۆم لخوە دگرن” ویسا وەرە شیرۆڤەکرن; د خانەیێن لاشێ مرۆڤ دە 46 کرۆمۆزۆم هەیە لێ ژ بەر کۆ ژ هەر جۆرەک دو کرۆمۆزۆمێن هۆمۆلۆگ هەیە، بئە سلێ خوە خانەیێن مرۆڤ 46 هەب لێ 23 جۆر کرۆمۆزۆم لخوە دگرن.[13]ژ خەینی خانەیێن لاش، د لاشێ مرۆڤێن ب تەمەنێ پێگەهشتی دە خانەیێن تایبەت هەنەئوو وەکی خانەیێن زایەندێئا ن ژی گامەت تێن ناڤکرن. د لاشێ مێیان دە خانەیێن گامەت وەکی هێک، د لاشێ نێران دە خانەیێن گامەت وەکی سپەرم تێن ناڤکرن. گامەت خانەیێن هاپلۆیدی نە، ب میۆزێ چێدبن د خانەیێن زایەندێ،ئا نگۆ د سپەرمئوو هێک دە کۆمەلەیا کرۆمۆزۆمان نە ژ جۆتا کرۆمۆزۆمان لێ ژ تەکان پێک تێ،گامەت ژ هەر جۆرێ یەک کرۆمۆزۆم لخوە دگرن.ئا نگۆ د خانەیێن زایەندێ دە 23 کرۆمۆزۆم هەیەئوو ئە ڤ خانە وەکی خانەیێن هاپلۆیدی تێن ناڤکرن.[14]
کرۆماتین
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]د دەما ناڤبەرا دابەشبوونان دە (قۆناخائی نتەرفاز) کرۆمۆزۆم ب شێوەیێ نەپێچایی نەئوو وەکی کرۆماتین تێن ناڤکرن. کرۆمۆتین ژی ژئا دنئوو پرۆتەینان پێک تێن. کرۆماتین د ناڤکێ دە بەلاڤبوویی نەئوو د بن میکرۆسکۆپێ دە باش خویا نابن.[15] کرۆماتین دوهەندەبوونائا دن-یێ هێسان دکن، ب ڤیئا وایێ قۆناخا دابەشبوونا خانەیێ دەست پێ دکە. پشتی دوهەندەبوونێئا دن-یێ، کرۆمۆتن خوە ل سەر خوە دپێچنئوو ، سفت دبن، پێکهاتەیەک کورترئوو ستوورترئا ب شوەیی دارکئا ن ژی سۆسیس پەیدا دبە، ژ ڤێ پێکهاتەیێ رە تێ گۆتن کرۆمۆزۆم.[14]ئا نگۆ بئە سلێ خوە کرۆمۆزۆمئوو کرۆمۆتین هەمان مۆلەکوول نئوو هەمان گەنان لخوە دگرن، لێ ژ بەر پێچانێن کرۆماتینێ، کرۆمۆزۆم پێکهاتەیەک کورتئا دارکی یە.[16]
کرۆماتید
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]د قۆناخائی نتەرفازێ دەئا دن دوهەندە دبەئوو هەژمارائا دن-یێن خانەیێ دبە دو قات (هەروسا هەژمارا کرۆماتین ژی دبە دو قات). لۆما پشتی دوهەندەبوونائا دن-یێ لێ بەرێ دابەشبوونا خانەیێ، خانەیا مرۆڤ ژ هەر کرۆمۆزۆمەک دو کۆپی لخوە دگرە. حەر کۆپیەک کرۆمۆزۆمێ وەکی کرۆماتیدێن خویشک (بئی نگلیزی: سستەر جهرۆماتدس) تێ ناڤکرن.
کرۆمۆزۆم ب میکرۆسکۆپێ، هەری باش د قۆناخا مەتافازێ دە خویا دبن. د ڤێ قۆناخێ دە کرۆمۆزۆم وەکی کرۆمۆزۆمێن مەتافازێ (بئی نگلیزی: مەتاپهاسە جهرۆمۆسۆمە) تێن ناڤکرن. کرۆمۆزۆما مەتافازێ ژ دو نڤێن هەڤجۆت پێک تێ، ژ ڤان نیڤان رە تێ گۆتن کرۆماتید. ژ قۆناخا مەتافازێ هەتا دەستپێکا قۆناخائا نافازێ، کرۆمۆتیدێن خویشک ب ناڤبەینکاریا سەنترۆمەرێ ب هەڤرە گرێدایی نە. ژ قۆناخا س-یائی نتەرفازێ شوونڤە هەتا داویا قۆناخائا نافازێ، لاشەخانەیێن مرۆڤ 46 کرۆمۆزۆم لێ 92 کرۆماتید لخوە دگرن.[16]
سەنترۆمەر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
گۆتارا بنگەهین: سەنترۆمەر
خالا کۆ هەردو کرۆماتید ب هەڤ رە تێن گرێدان وەکی سەنترۆمەر (ناڤەندەبەش) تێ ناڤکرن. سەنترۆمەر بەشەک ژ زنجیرائا دن-یێ یە کۆ دەما دابەشبوونا خانەیێ دە ژ بۆ کینەتۆکۆران وەکی خالا گرێدانێ کار دکە.[8]
کرۆمۆزۆمائا سایی یەک سەنترۆمەر لخوە دگرە.[17] سەنترۆمەر د دەستپێکا قۆناخائا نافازا میتۆزێئوو ئا نافازا دویەمئا میۆزێ دە ژ هەڤ دقەتن.[6]
ل گۆر جهێ سەنترۆمەرێ، کرۆمۆزۆمان دابەشێ چار جۆران دبە.
1. کرۆمۆزۆمێن مەتاسەنتریک
2. کرۆمۆزۆمێن تەلۆسەنتریک
3. کرۆمۆزۆمێنئا کرۆسەنتریک
4. کرۆمۆزۆمێن سوبمەتاسەنتریک
بەشێن کرۆمۆزۆمێ یێن ژ هەردوئا لیێن سەنترۆمەرێ درێژ دبن،وەکی “مل”(بئی نگلیزی: ارم) تێن ناڤکرن. ملێن کرۆمۆزۆمان، ل گۆر جهێ سەنترۆمەرێ وەکی ملێن کورتئا ن ژی ملێن درێژ تێن ناڤکرن. ملێ پچووک (کورت) ب تیپا “پ” تێ نیشانکرن (بئی نگلیزی پەتتە = پچووک). ژ بەر کۆ دئا لفابەیێ دە ل پەی تیپا “پ”، تیپا “ق” تێ، ملێ درێژ ژی ب تیپا “ق” تێ نیشانکرن.[3]
تەلۆمەر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- گۆتارا بنگەهین: تەلۆمەر
ل هەردو سەرێن کرۆمۆزۆمان دە، د بەشا کۆتاهیێ دە مۆلەکولائا دن-یێ رێزەک تایبەتئا زنجیرا نوکلەۆتیدان لخوە دگرە،ئە ڤ بەشائا دن-یێ وەکی تەلۆمەر تێ ناڤکرن. تەلۆمەر ژ دوبارەبوونا زنجیرەک کورتئا نوکلەۆتیدان پێک تێ. د بەشا تەلۆمەرێ دە گەن جه ناگرن. حەر تەلۆمەرەک مرۆڤ ب دوبارەبوونا زنجیرا شەش نوکلەۆتیدان، ژ تتئاگگگ پێک تێ.[15] دبە کۆ د تەلۆمەرێ دە زنجیرا تتئاگگگ 100 هەتا 1000 جاران ل پێی هەڤ دوبارە ببە.تەلۆمەر (ئادن-یا تەلۆمەری) گەنێن زیندەوەرێ ژ وندابوونێ دپارێزە.[18]
کاریۆتیپ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- گۆتارا بنگەهین: کاریۆتیپ
وێنەیێن ب مکرۆسکۆپا رۆناکی هاتیێ گرتن کۆ تێ دە جۆتێن کرۆمۆزۆمان ل گۆر قەبارە، درێژی، شێوەئوو جهێ سەنترۆمەرێن خوە، ژ جۆتا درێژ بەر ب جۆتا کورت ڤە رێزبوویی هاتیە نیشانکرن، وەکی کاریۆتیپ (بئی نگلیزی: کاریۆتیپە) تێ ناڤکرن.[19] [13].کاریۆتیپ ژ کرۆمۆزۆمێن مەتافازێ تێ چێکرن.[12]
کاریۆتیپا مرۆڤ دە، 22 جۆتێ کرۆمۆزۆمێن لاش ل گۆر قەبارەیێن خوە، ژ قەبارەیا گر بەر ب قەبارەیا پچووک ڤە تێن رێزکرن. ل گۆر ڤێ رێزکرنێ، جۆتا کرۆمۆزۆمێن هەری گر (درێژ) وەکی کرۆمۆزۆمێن یەکەم، جۆتا کرۆمۆزۆمێن هەری پچووک (کورت) ژی وەکی کرۆمۆزۆمێن 22یەم تێن ناڤکرن. ب رێبازا کاریۆتیپێ، مرۆڤ دکارە ژ شێوەیێ نەاساییئا ن ژی هەژمارا نەاسایی (کێماسیئا ن ژی زێدەهی) یا کرۆمۆزۆمانئا گاهدار ببە. حن نەخوەشیێن بۆماوەیی ب کاریۆتیپێ تێن تەشخیسکرن. وەکی میناک، کەسێن ب نەخوەشیا سەندرۆما دۆون ن، ژ کرۆمۆزۆما 21ەم نە جۆتەک لێ سێ کرۆمۆزۆم لخوە دگرن.[19]
چاڤکانی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- ^ ا ب جوللەن، ک.ئە . (2009).ئەنجیجلۆپەدائۆ ف لفە سجەنجە. نەویۆرک: فاجتسئۆ ن فلە، Iنج
- ^ ارپەر، دۆوگلاس. “ئەتیمۆلۆگیئۆ ف جهرۆمۆسۆمە.”ئۆ نلنەئە تیمۆلۆگی دجتۆناری، [1]ئا ججەسسەد 6 دەجەمبەر، 2022.
- ^ ا ب ج ریە، ج.، وسە، ر.، ژوروکۆڤسک، ڤ.، دەساخ، ژ.، جهۆ، ژ.، &ئا ڤسسار، ی. (2017).بۆلۆگی. حۆوستۆن، تەخاس :ئۆ پەنستاخ جۆللەگە، رجەئو نڤەرستی،
- ^ لۆسۆس، ژ.، ماسۆن، ک.، ژۆهنسۆن،گ.، راڤەن، پ.، & سنگەر، س. (2016). بۆلۆگی (11تهئە د.). نەو یۆرک، نی: مجگراو-حللئە دوجاتۆن.
- ^ داڤد پ. جلارک، ... مجهەللە ر. مجگەهەە، ن مۆلەجولار بۆلۆگی (تهردئە دتۆن)، 2019
- ^ ا ب ج سمۆن،ئە . ژ.، دجکەی، ژ.ل.، رەەجە، ژ. ب.، & بورتۆن، ر.ئا . (2018).جامپبەللئە سسەنتال بۆلۆگی وته پهیسۆلۆگی (6تهئە د.). نەویۆرک،ئو نتەد ستاتەس: پەارسۆن.
- ^ ئالبەرتس، ب.، ژۆهنسۆن،ئا .، لەوس، ژ.، مۆرگان، د.، رافف، م.، رۆبەرتس، ک.، & والتەر، پ. (2014). مۆلەجولار بۆلۆگیئۆ ف تهە جەلل (6تهئە د.). نی: گارلاند سجەنجە.
- ^ ا ب جلارک، د. پ. (2005). مۆلەجولار بۆلۆگی.ئە لسەڤەرئا جادەمج پرەسس.Iسبن: 0-12-175551-7
- ^ ا ب ج برتاننجا، تهەئە دتۆرسئۆ فئە نجیجلۆپاەدا. "جهرۆمۆسۆمە".ئەنجیجلۆپەدا برتاننجا، 20 سەپ. 2022، [2].ئا ججەسسەد 29 نۆڤەمبەر 2022.
- ^ ئاللسۆن، ل. (2007). فوندامەنتال مۆلەجولار بۆلۆگی. بلاجکوەلل پوبلسهنگ لمتەد.
- ^ مادەر، س.، & وندەلسپەجهت، م. (2017). حومان بۆلۆگی (15تهئە د.). نەو یۆرک، نی: مجگراو-حللئە دوجاتۆن.
- ^ ا ب سۆلۆمۆن،ئە .، مارتن، ج.، مارتن، د.، & بەرگ، ل. (2015).بۆلۆگی. ستامفۆرد: جەنگاگە لەارننگ.
- ^ ا ب برۆۆکەر، ر.، ودماەر،ئە .، گراهام، ل.، & ستلنگ، پ. (2017). بۆلۆگی (4تهئە د.).
- ^ ا ب واوگه،ئا .، گرانت،ئا .، جهامبەرس، گ.، رۆسس، ژ.، & ولسۆن، ک. (2014).رۆسسئا ند ولسۆنئا ناتۆمیئا ند پهیسۆلۆگی ن هەالتهئا ند للنەسس (12تهئە د.).ئە دنبورگ:ئە لسەڤەر.
- ^ ا ب بەرک،ئا .، کاسەر، ج.ئا .، لۆدسه، ح.،ئا مۆن،ئا .، پلۆەگه، ح.، برەتسجهەر،ئا .، & کرەگەر، م. (2005). مۆلەجولار جەلل بۆلۆگی (5تهئە د.). جئا.
- ^ ا ب بەتتس، ژ.، دەساخ، پ.، ژۆهنسۆن،ئە .، ژۆهنسۆن، ژ.، کۆرۆل،ئۆ .، & کروسە، د.ئە تئا ل. (2017).ئا ناتۆمی & پهیسۆلۆگی. حۆوستۆن، تەخاس:ئۆ پەنستاخ جۆللەگە، رجەئو نڤەرستی،
- ^ لاورەنجە،ئە . (2005). حەندەرسۆنس دجتۆناریئۆ ف بۆلۆگی. حارلۆو: پەارسۆن/پرەنتجە حالل. Iسبن 978-0-13-127384-9
- ^ جامپبەلل، ن.ئا .، & رەەجە، ژ. ب. (2008). بۆلۆگی (8تهئە د.). سان فرانجسجۆ، جئا: بەنژامن-جوممنگس پوبلسهنگ جۆمپانی.
- ^ ا ب پارکەر، ن.، سجهنەەگورت، م.، تو،ئا . ت.، فۆرستەر، ب. م.، & لستەر، پ. (2016). مجرۆبۆلۆگی. حۆوستۆن، تەخاس: رجەئو نڤەرستی.
| نەتەوەیی | |
|---|---|
| یێن دن | |
