کۆەنداما هەستێ

کۆەنداما هەستێ، دەمارەکۆەنداما هەستێ (بئی نگلیزی: سەنسۆری نەرڤۆوس سیستەم) بەشەک ژ کۆەنداما دەمارێ یە.

کۆەنداما هەستێ ژ هەستەوەرگر، خانەیێن هەستێ، دەمارێن هەستێئوو ژ بەشێن مەژی یێن کۆ ب هەستێ رە تێکلدارئە ، پێک تێ. حەستەوەرگر کارتێکرێ تەسپیت دکە. دەمارەخانە زانیاریێن (اگاهی) دەربارێ کارتێکرێ دگوهێزینێ دەماخێ. ل دەماخێ، د هن بەشێن تووکلا مەژی دەئا گاهیێن کارتێکرێ تێ تەکووزکرن، شیرۆڤەکنئوو جیبجیکرن.

ژ بۆی کارتێکرێن دەرڤەیی لاش، کۆما هەستەوەرگران د ناڤئە ندامێن هەستێ دە جه دگرن. وەکی میناک، ژ بۆی وەرگرتنا بێهنێ، کۆما کیمیکەوەرگرێن بەهنێ د دفنێ مرۆڤ دە جه دگرە. کارتێکر بئە سلێ خوە جۆرەکئە نەرژی لخوە دگرە.ئە ڤئە نەرژیا کارتێکران، هەستەوەرگران چالاک دکە.ئە نەرژیا کارتێکران ب شێوەیی ەرکێ کار وەکی پەیامەک، ل سەر روویێ پارزوونا دەمارەخانەیان دە، بەر ب دەماخێ ڤە تێ گوهێزتن.

چار گاڤێن سەرەکی یێن کۆەنداما هەستێ

1. وەرگرتنا کارتێکرێ،
2. گوهەراندنا کارتێکرێ بۆئە رکێ کار،
3. گهاندنا دەمارەراگهاندنێ بۆی مەژی
4. شیرۆڤەکرنئوو تێگهیشتنا کارتێکرێ د مەژی دە.

وەرگرتن

ژ بۆی هەستکرنێ، گاڤا یەکەم چالاکبوونا هەستەوەرگرانئە . چالاکبوونا هەستەوەرگران ژی پشتێ پێشوازیکرنا کارتێکران روو ددە. گاڤا هەستەوەرگر ب کارتێکرێن وەکی یێن میکانیکی، کیمیایی، گەرماهی هود رووبروو دمینە،ئە نەرژیا کارتێکرێ باندۆر ل سەر پارزوونا خانەیا هەستەوەرگرێ دکە، هەستەوەرگر ژ قۆناخا ەرکێ بێهنڤەدانێ، دەرباسی قۆناخائە رکێ کار دبە.

حەستەوەرگر نکارە ژ هەر دوورایی (مەسافە) کارتێکر وەربگرە. مەسافەیا هەری دوورئا کۆ هەستەوەگر هێ ژی دکارە کارتێکرێ وەربگرە، ژ بۆی هەستەوەرگرێ وەکی قادا وەرگرتنێ تێ ناڤکرن. قادا وەرگرتێنێ یا هەستەوەرگران نە یەکئە . حن هەستەوەرگر کارتێکرێن ژ لاش پر دوور ن ژی وەردگرە. وەکی میناک، رۆنیەوەرگرێن چاڤێ مرۆڤ دکارە رۆناهیا ستێرکێن پر دوور ژ وەربگرە. لێ میکانیکەوەرگرێن بن پێستێ مرۆڤ، هەما گاڤا کارتێکر راستەراست تەماسێ پێستێ دکە، وێ گاڤێ کارتێکرێ وەردگرن.

حەستەڤەگوهەراندن

کارتێکر نە یەک جۆرئە ، ژ بەر ڤێ یەکێئە نەرژیا وان ژی نە یەک جۆرئە . دبە کۆ کارتێکرەکئە نەرژیا رۆناهیێ لخوە بگرە،ئا دنئە نەرژیا پەستانێ لخوە بگرە. د هەستەوەرگران دەئە نەرژیا کارتێکران بۆئە نەرژیائە لەکتریکێ یا دەستپێکرنائە رکێ کار ڤە تێ ڤەگوهەرین. ل سەر پارزوونا هەستەوەرگران دە ڤەگوهەرینائە نەرژیا کارتێکران، وەکی هەستەڤەگوهەراندن (بئی نگلیزی: سەنسۆری ترانسدوجتۆن) تێ ناڤکرن. حەستەڤەگوهەراندن ب دوئا وایێ روو ددە.

رێبازا یەکەم ژئا لیێ خانەیێن تایبەت ڤە تێ برێڤەبرن. دەمارەخانەیا هەستێئوو خانەیا تایبەت ب هەڤ رە دخەبتن. خانەیا تایبەتئا ن ژی کۆتاهیا خانەیا تایبەتئا ژ بۆ کارتێکرا دیارکری، کارتێکرێ تەسپیت دکە. ژ بەر کۆ خانەیا تایبەت ب دەمارەخانەیا هەستێ ڤە ب ناڤبەیناکریا گەهینکەیان ڤە د ناڤ تێکلیێدە یە، چالاکبوونا خانەیا تایبەت رێ ل بەر چالاکبوونا خانەیا هەستێ ژی ڤە دکە،ئا نگۆ ل سەر پارزوونا خانەیا هەستێئە رکێ کار دەست پێ دکە. دەمارەخانەیا هاتی (دەمارەخانەیا هەستێ) کارتێکرێ ب شێوەیی دەمارەراگهاندنێ، دشینە دەمارەکۆەنداما ناڤەندی. وەکی میناک; د چاڤێ مرۆڤ دە خانەیێن تایبەت هەنە ژ بۆی هەستەڤەگوهەراندنێ.ئە ڤ خانەیێن تایبەت وەکی رۆناهیەوەرگر کار دکن.ئە نەرژیا کارتێکرا رۆناهیێ ڤەدگوهەریننئە رکێ کارئوو دشینن دەمارەخانەیا هاتی. د رەبازا دویەمێ دە دەمارەخانەیا هەستێ راستەراستئە نەرژیا کارتێکرێ ژ بۆئە رکێ کار ب کار تینە. ل ڤان دەمارەخانەیان دە دەندریتئا ن ژی سەرێ خانەیێ بئا وایەک سەربەست د ناڤ شانەیان دە درێژ دبە.ئا نگۆ دەندریدێن ڤان دەمارەخانەیان ب خانەیێن دن ڤە گرێدایی نین ن، بئا وایەکی سەربەست ب کارتێکران ڤە رووبروو دمینن. وەکی میناک، ل بن پێستێ مرۆڤ دەئێ شانەوەرگر هەنە،ئێ شانەوەرگر ژ دەندریدێن سەربەست پێک تێن، کارتێکرێن دبن سەدەما چێبوونائێ شێ، ژئا لیێ سەرێ سەربەستئا دەمارەخانەیا هەستێ ڤە تێن وەرگرتن.

کۆدکرنئوو گهاندنا راگهاندنێن هەستێ

حەموو جۆرێن کارتێکران دبن سەدەما چێبوونائە رکێ کار ل هەستەوەرگران دە.ئە رکێ کار یەک جۆرئە ، ل سەرئە ساسێ گوهەرینا بارگەیێئە لەکتریکێ یا ل ناڤا خانەیێئوو دەردۆرا خانەیێ روو ددە.ئا نگۆ کارتێکرێن دەنگ، تام، بێهنئێ ش هڤد هەموو ب شەوەییئە رکێ کار تێن گوهێزتن، لێ د مەژی دە هەر کارتێکر بئا وایەک جودا تێن شیرۆڤەکرن. مەژی تێ دگهیژە کۆئە رکێ کار ژ گوه تێ، ژ زمان تێئا ن ژی دفن تێ. ژئا لیێ کۆەنداما هەستێ ڤە چار تایبەتمەندیێن راگهاندنێن هەستێ تێن کۆدکرن:

1. جۆرا کارتێکرێ،
2. جهێ کارتێکرێئا ل قادا وەرگرتنێ دە،
3. ماوەیا (درێژی، وەخت) کارتێکرێ،
4. توندیا (خورتی) کارتێکرێ.

ژ بەر ڤێ یەکێئە رکێ کارئا ل تەوەرەیێن هەستەوەرگران دە تێ گوهێزتن، تەنێ جۆرەکی کارتێکر کۆد دکە. ب ڤیئا وایێ هەستکرن هێسانتر دبە. وەکی مناک، هەستەوەرگرێن بهیستنێ ب بەشا بهیستنێ یا تووکلێ مەژی ڤە گرێدایی نە، دەما دەمارەراگهاندنێن هەستەوەرگرێ ب ناڤبەینکاریا دەمارێن هەستێ خوە دگهیژینن مەژیێ، مەژی ڤێ راگهاندنێ وەکی دەنگ شیرۆڤە دکە.

تێگهیشتن

دئا ستا وەرگرا کارتێکران دە چالاکبوونا هەستەوەرگران، وەکی هەستکرن تێ ناڤکرن. حەر جۆرەکی هەستەوەرگر ژ بۆی جۆرەکی هەستێ یە.ئا نگۆ هەستەوەرگر تایبەتئە ژ بۆی هەستێ دیارکری. ژئا لیێ مرۆڤ ڤە شیرۆڤەکرنا هەستێ، وەکی تێگهیشتن (بئی نگلیزی: پەرجەپتۆن) تێ ناڤکرن. بنگەها تەگهیشتنێ چالاکبوونا هەستەوەرگرانئە ، لێ تێگهیشتن نە لئا ستا هەستەوەرگران لێ لئا ستا مەژی دە چێدبە. مەژی ل گۆر رێیا گهاندنا هەستێ، کارتێکران ژ هەڤ دەردخە.ئە رکێ کار ژ هەستەوەرگرێ ب ناڤبەینکاریا دەمارەخانەیێن تایبەت، تێن شاندن بۆی دەمارەکۆەنداما ناڤەندی.ئە ڤ دەمارەخانەیان ژ بۆی هەستەک دیارکری تایبەت نئوو ب دەمارەخانەیێن دیارکری یێن درکەپەتکێ،ئا ن ژی یێن مەژی ڤە گەهینکەئا ڤا دکن. ژ خەینی دەمارەراگهاندنێن ژ هەستەوەرگرێن بەهنێ، هەموو دەمارەراگهاندنێن ژ بۆی مەژی تێن شاندن، بێ کۆ بگهیژە مەژی، پێشی بەر ب تالاموسێ ڤە تێنئا راستەکرن. پۆلەنکرنا هەستەوەرگران ل تالاموسێ دە روو ددە. دەمارەراگهاندن ژئا لیێ تالاموسێ ڤە تێ شاندن بۆی بەشا گونجاڤئا تووکلا مەژی. ژ بۆی هەر جۆرەک هەستێ بەشەک تایبەتئا تووکلا مەژی هەیە. ل تووکلا مەژی دە شیرۆڤەکرنا هەستێ،ئا نگۆ تێگهیشتن چێدبە.