دینەوەری
دینەوەری | |
|---|---|
 دینەوەری | |
| ناڤێ راستی | ئەبوو حەنیفە،ئە همەدێ کورێ داودێ دینەوەری
أبو حنيفة أحمد بن داود الدِينَوَرِي |
| ژدایکبوون | 820 |
| مرن | 24ێ تیرمەها 895ان-896 (75-80 سالی) دینەوەر |
| ئەسل | کورد |
| بەرناڤ | دینەوەری (ئەهمەدێ دینەوەری) |
| حەڤوەلاتی |  کوردستان |
| پیشە | کوردناسی، دیرۆک، ستێرناسی، ەردنیگاری، بۆتانیک، ماتەماتیک، لاژوەردئوو تەفسیر |
| سەردەم | سەردەما زێرینئا ئی سلامێ [سەدسالا 9ان] |
| باندۆربار | ئیبن سکیت |
| باندۆرکەر | بیروونی، ئیبن بەیتار، ئیبن سیدە، یاقووت حەماوی، ئیبن سینا، ئەبدورەهمان سووفی، مەهرداد Iزادی |
| دین | ئیسلام |
| دێ وو باڤ |
|
بگوهێرە | |
دینەوەریئا ن ئەهمەدێ دینەوەریئا ن ژی ئەبوو حەنیفە دینەوەری (ژدب. 820، کرماشان − م. 24 تیرمەه 895، دینەوەر) کوردناس، روەکناس، ستێرناس، ەردناس، ماتەماتیکناسئوو دیرۆکناسێ کوردئە .[1] کوردناسێ هەری پێشینئە کو ل سەر انترۆپۆلۆژی، دیرۆکئوو نیژادا کوردان خەبتیە.[2]
ژینەنیگاری
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]دینەوەری د سالا 815انئا ن ژی 820ان دە ل رۆژهلاتا کوردستانێ ل باژارێ کرماشانێ ژ دایک بوویە. ناڤێ وی یێ راستی ئەهمەدئە ، ناڤدانکا ویئە بوو حەنیفە (باڤێ حەنیفە) یە، ناڤێ باڤێ وی داودئە ئوو ناڤێ کالکێ وی ژی وەناندئە .
وەناند بخوە ل سەر دینێ زەردەشتیتیێ بوو پشتی بەلاڤبوونائی سلامێ بوویە مسلمان.
دینەوەری بەرناڤکا خوە جهێ کو لێ ژ داییکبوویە ژ حەرێما دینەوەرێ دگرەئوو د 24ێ تیرمەهێ 896ان دە ل دینەوەرێ وەفات کریە.[3]
پەروەردەهیئوو خەباتێن دینەوەری
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]دینەوەری پەروەردەهیا خوەیا ستێرناسی، ماتەماتیکئوو مەکانیکێ ل باژارێ ئیسفەهانێ گرتیە، پەروەردەهیا خوەیا فیلۆلۆژیئوو هەلبەستیێ ژی ل باژارێ کوفەئوو بەسرەیێ گرتیە. ل کوفەیێ ل جەمئی بن سککیت (م. 858) دەرس هلدایە.
دینەوەری پشتی پەروەردەیا خوەئا ل کوفەیێ شووندە ل هەرێمێن وەک ئیران، ئیراق، ئەفخانستان، فلستین، سووری، بەلووچستانئوو خۆراسانێ دگەرەئوو ئا گاهیێن هین دبە د پرتووکا خوەئا ب ناڤێ کتابو'ن-نەبات دە بەرهەڤ دکە.
دینەوەری زانستڤانێ کورد یێ پررالی یە، نە تەنێ ل سەر قادەک دو قادان د گەلەک قادان دە چخر کۆلایەئوو رێ دایە پێش زانیارێن دوو خوە.
د وارێ روەکناسیێ دە، د وارێ اژالناسیێ دە، د وارێ زمانناسیێ (فیلۆلۆژی) دە، د وارێ مەنتقێ دە، د وارێ دیرۆکێ دە، د وارێ ەردنیگاریێ دە، د وارێئا سترۆنۆمیێ دە، د وارێ مەتەۆرۆلۆژیێ دە، د وارێ ماتەماتیکئوو مەکانیکێ دە بەرهەم نڤیسیەئوو ڤان بەرهەمێن وی ژئا لی زانیارێن مەزنئێ ن دوو وی وەکە چاڤکانیێن هەری ب باوەری هاتنە بکارهانین. د هەمان دەمێ دەئا ڤاکارێئی لمێ قەتهیەتێ یە. د ناڤا مسلمانان دە وەکە "باڤێ روەکناسیێ" هاتیە ب ناڤکرن. ژ بەر کو ب پررالیبوونا خوە بالا گەلەک زانیارێن بیانی کشاندیە، گەلەک زانیارێن بیانی ل سەر لێکۆلین کرنە. ل ئەورۆپایێ د دەردۆرا زانستی دە وەکە "دەهایێ کورد" تێ ناسکرن.[4]
دینەوەری د دەردۆرێ سالا 850ی دە ژ بۆ خەباتێن خوە یێن ل ستێرناسیێ چاڤدێریئا ڤا کریەئوو دو سەد سالئە ڤ چاڤدێریا وی هاتیە خەبتاندن. ئەبدورەهمان سووفی د سالا 946ان دە تێ دینەوەرێ دگەرە چاڤدێریا دینەوەری دیتیە لێ پشتیئە رشێن مۆنگۆلانئە ڤ چاڤدێری ب تەمامی ڤە هاتیە خرابکرن. بیروونی ب خەباتێن دینەوەریئێ ن ل سەر ستێرناسیێ پر باوەر کریە.
د سەردەما زێرینئا ئی سلامێ دە گەلەک پرتووک ل سەر زانستئوو دیرۆکێ نڤیساندیە. پرتووکا ویئا هەری ب ناڤئوو دەنگ "کتابئە ل-نەبات" (پرتووکا روەکان) یە.
حەر چقاس پەلێن وی نەگیهیشتبن وەختا مە ژی، دینەوەری 13 جیلد ژی تەفسیرا قورانێ نڤیسیە. یاقووت حەماوی (1179–1229) ژ بۆ تەفسیرا دینەوەری گۆتیە: "پێشیا وی تو کەسەک وەکە دینەوەری باش قورانێ تەفسیر نەکربوو".
خەباتێن وی یێن ل سەر کوردان
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]دینەوەری بوویە ژ زانیارێن یەکەم کو ل سەر دیرۆکئوو انترۆپلۆژیا کوردان لێکۆلین کریەئوو پرتووکەکە ب ناڤێ "ئەنسابئە ل-ئەکراد" (ژێدەرا کوردان) نیڤیساندیە. د ڤێ بەرهەما خوە دە ژ دیرۆکێن کەڤنار هەیا رۆژا خوە باڤئوو کالێن کوردان گرتیە دەست. دیسا د دیرۆکێ دە یەکەم جار وی خەریتەیا کوردستانێ خێز کریە. ناڤێ کوردستانێ د خەرتەیا خوە دە بکارهانیە.[5][6] حەر چقاسئە ڤ بەرهەما وی نەگهشتیبە رۆژا مە ژی، د گەلەک بەرهەمێن دیرۆکناسان دە بەهسا ڤێ بەرهەمێ دکن. ژ بەر ڤێ خەباتا وی یا ل سەر کوردان دینەوەری وەک کوردۆلۆگێ هەری مەزنئوو پێشین ژی تێ قەبوولکرن.
گۆتنێن ژ بۆ دینەوەری
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]بەرهەمێن دینەوەری بالا گەلەک لێکۆلینەران کشاندیە. د دەر بارێ دینەوەری دە ژ زانیاران چەند نرخاندن ژی وسا نە:
مەهرداد Iزادی دبێژە;
| “ | مینا گەلەک کەسێن د دەما وی دە ژیان دینەوەری ژی نە کەسایەتەکی ب دەمەکێئا ن ب کۆمەکێ بسینۆرئە . بەرۆڤاژی کەسایەتەکە هەموو دەمانئوو جیهانی یە. دەما بەرهەمێن وی تێن لێکۆلینکرن یەکسەر تێ دیتن کو دینەوەری ب نەرینا کوردەکی مژاران دگرە دەست. لەوما ژی بەرهەمێن وی یێن دەستپێکێ دەر بارێ رەهئوو کۆکێن کوردان دە نە.[7] | ” |
برونۆ سلبەربەرگ (لێکۆلینەرێ ئالمان) ژی دبێژە;
| “ | پشتی لێکۆلینێن هەزار سالی، بێهتر ژ پرتووکێن دۆسکووریدێس ئوو تەۆفراستۆس یێن گرەکان سوود دهاتە وەرگرتن. لێ د ڤێ مژارێ دە بەرهەما دینەوەری ژئا لیێئا گاهیئوو ناڤەرۆکێ ڤە بەرفرەهترئە . دینەوەری نە تەنێئا لیێ نەباتان یێن خویا دکە،ئا لیێ وان یێن تبی، خوارنێئوو هەموو تایبەتمەندیێن دن تاریف دکە. حەموویان تاسنیف دکەئوو شەرتئوو مەرجێن لێ شین دبنئوو دگهن تاریف دکە. بەرهەما دینەوەری ژ بەرهەمێن دۆسجۆردەسئوو تهەۆپهراستە یێن یەونان کو وان ژی ل سەر نەتابان نڤیسانیە بەرفنەهترئە . | ” |
یاقووت حەماوی د بەرهەما خوەئا ب ناڤێ ئەبوو حاییانئە ت-تەوهیدی تاکریزو’ل دە گۆتیە کو;
| “ | "دنیا هەتا کو بگەرە بەهسا بەرهەم، زانینئوو فەزیلەتا دینەوەری، جاهزئوو ئە بو زەید بدن دیسا ژی کێمئە " | ” |
بەرهەمێن وی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]بەرهەمێن ل سەر زانستا ماتەماتیکئوو خوەزاییێ
- کتابو'ن-نەبات (پرتووکا گها)
- کتابو'ل-ئەنوا (پرتووکا رەوشا حەوایێ)
- کتابئە ل-جەبر وە'ل-موقابەلە (پرتووکا جەبیرێ)
- کتابئە ل-کوسووف (پرتووکا گرتنا بەرێ رۆژێ)
- کتابئە ل-رەددئە لا رەشادئە ل-ئیسفەخانی (پرتووکا ڤالادەرخستنا چاڤدێریێنئا سترۆنۆمک یێنئە ل-ئیسفاخانی)
- کتابئە ل-حساب (پرتووکا حەساب)
- کتاب'ول-باهس فی حسابئی ل-حند (پرتووکائا نالزائا رتماتکا حندستانێ)
- کتاب'ول-جەم وەت-تەفریک (پرتووکائا رتمەتکێ)
- کتاب'ول قبلە وەز-زەوال (پرتووکا پۆزیزیۆنا ستێرکان)
- ئیسلاه'ول مانتق (ئیسلاهبوونا ڤاجێ)
بەرهەمێن ل سەر زانستا جڤاکی
- ئەنسابو'ل-ئەکراد (ژێدەرا کوردان)
- ئەخبارو'ت-توال (تەڤاهیا دیرۆکێ)
- کتابئە ل-کەبیر (د دیرۆکێ دە پرتووکا مەزن)
- کتابئە ل-فوساها (پرتووکا رەتۆرکێ)
- کتاب'ول-بولدان (پرتووکائە ردنیگار)
- کتابئە ش-شیر وە'ش-شو'ارا (پرتووکا حەلبەستئوو حەلبەستڤانان).
- دینەوەری تەڤێ ڤان بەرهەمان 13 جیلد ژی تەفسیرا قورانێ نڤیسیە.
- چاڤدێریخانەیا دینەوەری
چاڤکانی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- ^ مەهرداد Iزادی، کورد ر.136، Iسبن 9789756876404
- ^ ئا’ دان ز’ یە کüرتلەر، İبراهم سەڤەر Iشıک،
- ^ http://www.muslimheritage.com/article/al-dinawari-advances-botany
- ^ http://www.kurdistanica.com/?q=node/81
- ^ http://www.kürtler.com/2015/11/kurt-bilim-adami-el-dinaveri-kimdir-hayati-eserleri.html?m=1#[گرێدان دامی مریە]
- ^ گەمالئا رزو، İسلامن دüنü - بوگüنü، حارەکەت یاینلار-1975 ر. 245
- ^ http://diyarname.com/news.php?Idx=2471
ئاسترۆنۆمێن کورد | ||
|---|---|---|
| زانستڤان |  | |
- دیرۆکناسێن کورد
- ئەردنیگارناسێن کورد
- فیلۆزۆفێن کورد
- فیلۆزۆفێن مسلمان
- ژدایکبوون سەدسالا 9ان
- ژدایکبوون 820
- کەسێن ژ کرماشانێ
- کەسێن سەدسالا 9ان
- کوردێن رۆژهلاتا کوردستانێ
- کوردۆلۆگ
- کوردۆلۆگێن کورد
- ماتەماتیکناسێن کورد
- مرن 896
- مرن 895
- نڤیسکارێن کورد
- روەکناسێن کورد
- ستێرناسێن کورد
- ستێرناسێن مسلمان
- تەفسیرڤانێن کورد
- زانیارێن کورد
- زانیارێن مسلمان