جۆلەمێرگ

جۆلەمێرگ
باژار
حاککار
باژارێ جۆلەمێرگێ
جۆلەمێرگ جۆلەمێرگ
کۆۆردینات: 37°34′38″بک 43°44′12″ره
وەلات	باکورێ کوردستانێ
دەولەت	ترکیە
پارێزگەه	حەکاری
سەرباژار	جۆلەمێرگ
حەژمارا ناهیەیان	3 ناهیە
حەژمارا باژارۆکان	2 باژارۆک
حەژمارا گوندان	33 گوند
قادا رووەردێ
• گشتی	2.237 کم2 (864 سق م)
بلنداهی	1.750 م (5740 فت)
نفووس  (2020)	280.514
• بەربەلاڤی	37،3/کم2 (97/سق م)
• سەرباژار  (2008)	60.891
کۆدا پۆستایێ	30000
کۆدا تەلەفۆنێ	(+90) 438
بگوهێرە

جۆلەمێرگ (ب ترکی: حاککار) باژارەکی باکورێ کوردستانێ یەئوو ناڤەندا رێڤەبەری یا پارەزگەها حەکاریێ یە.

ب جۆلەمێرگێ گەلەک جارا چۆلەمێرگ ژی تێ گۆتن. حەم چۆلەمێرگئوو هەم ژی حەکاری ناڤێن گەلەک دیرۆکی نە. چۆلەمێرگ ناڤێ باژارئوو ناڤەندا حەکاریێ بوویە، لێ بەلێ حەکاری ناڤێ میرگەهێ بوویە کو ل گەلەک هەرێمان دچێبە. حەرێمئوو باژارێن گرێدایێ ب وێ میرگەهێ رەئە وە نە: شکەفتان، شیوەلان، ماسەرۆ، سوارتان، کەمەربورج، شینۆ (جۆلەمێرگ)، چال،سندی،ئەرتۆشی، تەیارا ژێرئوو تەیارا ژۆر، حەمیدیە (خۆشاب)، گەڤەر (باژێرگەه-دوز)، ئۆرامار، شەمسدینان، ئەلکێ (بەیتوشەباب)، شاتاخ، مکس، وان، کارچیکان، نۆردوز، ئەباخا، مەهموودیە (سارای)، خاڤاسۆر، ئارچاک، تیمارئوو ئەسپۆرکانئە ردیش، بەرگیری، دوزەسپی، ئەلەشگرت، مەناپەرت، سەلماس (سەلەماست)ئوو سورمەلی. سینۆرێن حەکاریێ جارجار ل وان هەرێمێە باس لێ هاتیە کری کێمتر بوون.

ناڤ

ناڤێ حەکاریێ ژ گۆتنا هەککار تێ یا کو د سەدسالا دەهان دە ناڤێئە شیرەک بوو کو ل هەرێمێ دژیان. ناڤێ جۆلەمێرگ ناڤێ باژارێ هەرێما حەکاریێ یەئوو د دەما مەملووکیان دەئە ڤ ناڤ هاتیە گۆتن. ناڤ، ب زمانێئە رمەنیان "Iلمار"ئوو ب زمانێ سوریانیان ژی "گولارماک"ئە .

دیرۆک

شەرەفنامە دبێژە دامەزرێنەرئوو باڤئوو باپرێ میرێن حەکاریێ شەمسەدین بوویە. حەکاری ل بن دەستێ میرێ مەزنئێ کوردان سەلاهەدینئە یوبی دە بوویە. پاشی مەلک کاملێئە یوبی، ل سالا 1218انئا زایینی، حەکاری کەتیە بن دەستێ مەلکئا دل.

یەکمین میرێ وێ بنەمالێ کو شەرفنامە باس لێ دکە یەزدان شێرە (کو بئە رەبی Iزەدین شێر تێ گۆتن)، کو کەلاتا وانێ ل هەمبەر تەیمور لەنگی ل سالا 1387انئا زایینی یێ گرتن.

د ناڤبەندا سالا 1460ئوو 1465انئا زایینی دە قەرە قۆیوونلیان حەکاری داگیر کرنئوو میرێن حەکاریێ ل هکومئێ خستێنئوو میرەتی دانە مالباتا کوردێن دۆنبولی. ب گۆتنا ئەنسیکلۆپەدیائی سلامێ، دۆمبولیان، ب هاریکاریا ئاققۆیوونلیان، کەلەها بایێ ل شەمسدینان ل گەل بەشەک حەکاریێ گرتنە بن دەستێ خوە.

حنەک تێجرێن اسوریێن حەکاریێ جواب دانە یەک ل زەلامێن بنەمالا میرێن حەکاریێ ب ناڤێ میرئە سەدەدینێ چەنگزێرین، کو هێزەک ژ کوردان بەرهەڤ کربووئوو چووبوو خزمەتا هاکمێ مسرێ. میرئە سەدەدین ڤەگەریا حەکاریێئوو میرەتی ب شەر ل دۆنبولیان وەرگرتئوو جارەک دی میرەتیا باڤئوو باپیرا ب دەستئی نا.ئە وێ بنەمالێ پاشی هنگی ناڤێ شەمبۆ گرتە خوە.

ل دەورێ تێیمور لەنگی دیاربەکر گرتی،ئە وی کەسەک ب ناڤێ قەرەئۆ سمان کرە میرێ حەکاریێ. نکتنە ل وێ باوەریێ یە کوئە وی قەرەئۆ سمانی ل گەل کچە کوردەکێ ل بنامالا میرێن حەکاریێ داوەت کرئوو بوو سەبەبا سەرکەڤتا وێ بنەمالێ.

ل دەورێ شاه Iسمایلێ I (یێکێ)، سەرۆکێن شەمبۆ (میرێ حەکاریێ) ل کەلەها بایێ ل شەمسدینان، دژینئوو هکوم دکرن.

ئەوێ بنەمالێ هەتا نیڤا سەدسالێن 19ان زایینی ل حەکاریئوو ئەلباکێ هکوم یێ کری. میرێ هەرێ داویێ وێ بنەمالێ نوورولا بەگ بوویە، کو پاشی زۆرتر باسا وی تێ کرن. نوورولا بەگ پاشی برایێ خوە دبە میرێ حەکاریێئوو پایتەختێ خوە ل جۆلەمێرگێ دگوهەرە ئەلباکێ.

نوورولا بەگ یێک ل بهێزترین هەڤکارئوو یێکگرتیێن میر بەدرخان بەگێ بۆتانێ بوویە. ب گۆتنا مسیۆنەرێنئە مریکی، ل وی دەوری، پێشی میر بەدرخان بەگێ بۆتانێ میرێن حەکاریێ گەلەک ل میرێن بۆتانێ ب هێزتر بوونە.

کرۆنۆلۆژیا باژێر

بز (بەری زایینێ)

• 1000 - 585 دەما ئوورارتوویان
• 585 - 550 دەما مەدان
• 550 - 331 دەما پەرسان
• 331 - 323 دەما مەکەدۆنیان
• 88 - 66 حوکومداریا تیگران
• 66 دەما رۆمیان

پز (پشتی زایینێ)

• 297 - 638 دەما ساسانیان
• 978 دەما ئەرەبان
• 1054 دەما سەلچووقیان
• 1142 حوکومداریائی ماددین زەنگی
• 1343 دەما کاراکۆیونیان
• 1360 دەما میریتیا حەککاریان
• 1386 دەما مۆخۆلان
• 1405 دەما میریتیا حەکاریان یا دویەمین
• 1534 دەما ئۆسمانیان
• 1855 سەرهلدانائی ززەدین شێر
• 1914 دەما رووسان
• 1918 دەما ترکان
• 1924 سەرهلدانا ناستووریان

ئەردنیگاریئوو سینۆرێن باژێر

باژار د ناڤ پارەلەلێن 36° 57´ئوو 37° 48´ باکوورئوو مەریدیەنێن 42° 10´ئوو 44° 50´ رۆژهلات دە یە. سینۆرێن باژێر ل باکوور ب وانێ، ل رۆژاڤا ب شەرنەخئوو سێرتێ ڤە، ل باشوور ب دهۆکێ ڤەئوو ل رۆژهلات ژی ب ورمێ ڤە تێ گرێدان.

تایبەتیێنئە ردا باژێر

پیڤانائە ردا هەرێمێ 9.521 کم² یە . پرانیائە ردا هەرێمێ ژ چیایان پێک تێ. (87،6%)، دەشت (2،1%)، پلاتۆ ژی (10،3%) نە. ژ بەر چیابوونا هەرێمێ چاندنی کێم تێ چاندن. تەنەئوو گووزئێ ن هەری پر ن کو ل هەرێمێ تێن چاندن. ل گەلیێن هەرێمێ، برنج، کونجیئوو فێکی ژی تێ چاندن.

ئاڤهەوا

ل هەرێمێ دو جورەیێنئا ڤهەوایێ هەنە. بەر بئا لیێ چیا ڤەئا ڤهەوایەکە سار، رەشاهیئوو ل دەڤەرێن گەلیان ژیئا ڤهەوایەکە بەهرا سپی سەردەستئە . حەرێم زڤستانان پر سارئوو درێژ ، هاڤینان ژی هێنک دەرباس دبە.

چیایێن هەرێمێ

رەشکۆ (گەلیێ شین 4.135 م)، دورەک (4.060 م)، ماونسەل (3.850 م)، گەلیانۆ (3.650 م)، گارێ (3.460 م، گەڤەرۆکێ (3.356 م)، تەرمۆ (3.275 م)، بارێدالۆ (3.250 م)ئوو چیایێ رەش (3.630 م).

دەشتئوو زۆزان

دەشتا گەوەرێ (ل دۆرا چەمێ نهێلێ یە (175 کم²)، دەشت 1.900 م ژ بەهرێ بلندئە . گەلیێ خابوور (د ناڤبەرا چیایێ تەرمۆئوو تانین دە یە.)، گەلیێئا ڤارۆباشین (د ناڤبەرا چیایێ جیلۆئوو سات دە یە). گەلیێ زابێ ل دۆرا چەمێ زابێ یە.رەخێ چەلێ ڤە گەلەکی زۆمێت هەیی.ەو زۆمادائێ ک ژی زۆمێت ل سەر گووندێ دزێ کانیکلئوو شڤیشک ن..گەلیا شەمزینان ژی ل رۆژهلاتا باژێرێ چۆلەمەرگێ یە. زۆزانا کانماهان'ە ل دۆرا گوندە چارقەلا یە.

چەمئوو گۆل

ل سەر چیایێن جیلۆ، ساتئوو رەشکۆ، گۆلێن کراتەر هەنە. گۆلا گەلیانا ل چیایێ رەشکۆ، د 2.950 م بلندبوونێ دە یە. درێژبوونئوو فرەهبوونا گۆلێ 300مئوو 250 م یە. گۆلا شین، سەیدخانئوو گۆلان ژی ل سەر چیایێ رەش ن. حنەک گۆل ژی ل سەر چیایێن ساتێ نە.

ژ چەمێن ئاڤارۆباشین، شەمزدینانئوو حاجبەگێ چەمێ زێیێ مەزن پێک تێ. چەمێ خابوورێ ژی شاخەک چەمێ دیجلەیێ یە. سمالل تەختسمالل تەخت

بابەتێن هەیوانان

ژ بەر کو هەرێم پر ب چیا یە، هەیوانێن کو ل سەر چیا دژێن ل هەرێمێ پرتر پەیدە دبن. وەک بزنئوو میێن چیا، هرچ (ل هێلا شەمزدینائوو چەلێ)، رووڤی، گور، کەرۆشک، کەوئوو وەردەک یێن هەری پرن کو ل هەرێمێ پەیدە دبن.

ئابۆری

سەروەتێن بنئە ردێ

ل هەرەمێ مادەنێن بنئە ردێ هەتا نوها ژی پەیدە نەبوونە. تەنەئا سبەست ل هنەک دەوەران هاتیە دیتێن لێ هین نە هاتنە بکارئا نین.

ل هەرەمێئی سال مادەنە چینکۆ،سفر هاتن دیتن.ل گۆری گۆتنانئە ڤ مادەنەن مادەنەن هەر مەزنن ناڤ تıرکیێ دا.

جیێن توریستیکئوو گەرێ

حەککاری ژئا لی تابیاتئوو چیایان ڤە پر دەولەمەندئە . لۆما ژی کەسێن کو هلدکسهن سەر چیائوو سپۆرا چیاتی یێ دکن، هەر سال تێن هەرێمێئوو ڤێ سپۆرێ دکن. حەرێم ژ بۆ نێچرا هەیوانێن کۆڤی ژی موسایدئە .

چاندئوو هونەر

ئۆلئوو جڤاک

نفووسا هەرێمێ پرانی مسلمان ن، ژ مەزهەبێن شافی نە. کێم خرستیان ژی ل هەرەمێ هەنە. تربێن کو ژئا لیێ گەل ڤە تێن زیارەتکرن ژی هەنە. وەک تربا گولارەش، Iبەدوللاه نەهری (ل شەمزدینان)

خوارێنێن هەرێمێ

• گولوول: ژ ماست، برنج، ساڤار یان ژی گارس چێدبە. دەو تێ کەلاندن، برنج یان ژی بولخور دکەڤە ناڤێئوو هنەک دن ژی تێ کەلاندن. ژ سەر اگر تێ گرتن کو هەتا سارئوو تیر ببە. روون سۆر دبەئوو ب سەر دە تێ رەشاندنئوو سەرویس دبە.

• کێپایی (هوورێن داگرتی): حوور تێ پەرچەکرنئوو وەکی کیسێن بچووک تێن گرێدان. برنجا ب قیمەئوو باهارات دکەڤە ناڤێئوو ل سەرئا گر دئا ڤێ دە تێ کەلاندن.

• مەرتۆخە: شێرانیەک، ژ توخاڤک، روونێ نڤسهکئوو ئا رڤان تێ چێکرن. توخاڤکئوو روون د تاوێ دە تێ هەلاندنئوو ئا رڤان ب سەردە تێ رەشاندن. حنەکئا ڤ دکەڤێئوو سار تێ خوارن. ژ شوونائا ڤێ شەربەت ژی دکەڤە ناڤێ.

• کەلەدۆش: ژ کەشکێ تێ چێکرن. داهن، نۆک، گۆشتئوو گیایێن کو زڤستانێ هشک دکن، تەڤلی هەڤ دکنئوو دکەلینن.

• دۆخاڤە:ئە ڤ خوارن ژ دەو چێدبە. نۆک تێ تەڤلیکرن. گۆشتێ قیمەیێ وەکە کۆفتەیێن پچوک تێ چێکرنئوو تێ تەڤلیکرن.

• قریس: مەویژ، کاکلێ گووزان، گۆشتێ هەستی، کفتک ب هەڤ رە تێن کەلاندنئوو سەرویس تێ کرن.

کنجێن هەرێمێ

زلامێن هەرێمێ شالئوو شاپک ل خوە دکن. دو بابەتێن شالئوو شاپکان ل هەرێمێ هەنە (دیاریانە یان ژی شرنەخیانە). ب سەرئوو شال شاپک دە کەفیەک ل پشتێ تێ گرێدان.ئێ لەگەک کو ژێ رە دبێژن کەرک ب سەر دە تێ ل خوە کرن. د بن شال دە دەرپیەک درێژ کراس دەرپێ تێ ل خوە کرن. ملێنئی شلکان ب نەخشەئوو ژێ رە دبێژن لەوەندی. ل سەری ب کەفی رە دەسمالەکێ کو ژ رە دبێژن جەمەدانی (چەفی) تێ پێچاندن. د نگێ زلامان دە گۆرێن ژ هریئوو رەنگینئوو پێلاڤێن کو ژێ رە دبێژن رەشک هەنە.

ژنێن جۆلەمێرگی فیستانێن هەتا نگان درێژئوو جارنا ژی چەند فیستان ب سەر هەڤدە ل خوە دکن. ب سەر فیستان دەئێ لەگەک (ب مل یان ژی بێ مل) کو ژێ رە دبێژێن قوتک ل خوە دکن. د سەری دە شارپەیەک هەورەشم یان ژی کەفیێن رەش تێ پێچاندن. جارنا چارشەفەک کو ژێ رە دبێژن خیزار ژی ژئا لیێ ژنان ڤە تێ لخوەکرن.

باژارۆکئوو گوندێن ناڤچەیا جۆلەمێرگێ

1. باژارۆک:

• سلەهێ

1. گوند

گوندێن گرێدایی جۆلەمێرگێ

گوندێن ناڤەندی	گوندێن گرێدایی
ئانیتۆس	-
ئاسینگران	بەرەکلک، کانیکەز
بالەکان	کەمووتە، زەرەنسا ژێری، تەنزوورە، گربەرا، خەندەک، مالکووسان، زەرەنسا ژۆری، گەڤکان، بێدان، ناڤگووزان
بایێ ژۆر	-
بازێ	ئالانتووس، شاڤووتە، تووڤی
بێتکار	سەربەران
بلەه	گوندک، ناڤپارێز، ماڤکان، بنەڤشان، دێرزەنگل، چارکەلان
چەمێ بەدەل	گپەر
چەمێ شەماشە	ماتە، چەمێ سەراڤنس 1، چەمێ سەراڤنس 2، دێز، سەراڤنس، دێرا دینا، ئاکۆس، سووسێ، رووبارۆک
چەمکان	چەمێ سۆر، ستۆکا، چەمکانا ژێری، چەمکانا ژۆری
دێرێ	حەرگێلێ
دێزێ	کەریسەرا ژۆری، دەرێشابان، رێز، کورسین، تاخا نوو، کەریسەرا ژێری، گلەزو
دزێ	دەراڤێ، گارە، بنچیا
ئەڤرانس	ئەرەمیان، کارنچ، خرابە، حیسانە
ئەلکیک	گوندک
گەزنە	گووزان، پالانس، رەشانک، بریمان
گۆرانس	رێزان، سنگۆسر
کەلێتان	سەرگەلی، ئیدە، مەلووتە، پیربەکر
کۆترانس	ئۆریتە، پخینک، ئیلیک، خەردەلانس، خارووسان
کۆچانس	زاویتە، سووروونس، کەنگەر، توورکوونس
کەهێ	باکی
ماروونس	حارێ، کوتۆس، کەهێ، مەزرایێ ماروونس
نیشێ	کانیسار، گۆڤک، ڤەرکانس
نسپاس	-
پیران	رێزان، گورگاڤا، گولێ، فەقیبالیان
پیانس	-
پیرکانس	ئەردانس، نەپاتک، قەسر
قەوال	بێگر، قەسر، چالەبی، گووزک
رومتک	دەراماساڤا، چەمێ حێژیرکی، بەنارک، سەریان، کەلێتان، چەمێ کولکولە، زەنگل
سەڤین	گونژۆرک، سەلان، ئیسپیر
شموونس	بابانس، ئەوقانس
شڤێلان	شەتنیسا ژێری، شەتنیسا ژۆری، کڤل، مووساخان، بابلان، حۆتکان
تالێ	بێدار، ئەزیزان، مەشکوونان، تالانە، باکە، بێکور، رەبەت، دەراڤ
والتۆ	داڤووش، مبووک، سرتە، دەهی
خەنانس	چەمێئا لەکانان، خەلیلان، بێکوروپە، ئامەران، گووزەگاڤانان، گووڤاسادە، سوومان، خەرووزان، خەنانسا ژۆری
زەرەنی	کرووم

ناڤدارێن باژێر

• مەلا حەسەنێ باتەیی
• ئەهمەدێ خانی
• ئەلیێ حەریری
• پەرتەو بەگێ حەکاری
• فەقە رەشیدێ حەکاری
• شەرەفخانێ حەکاری
• ئەبدولسەمەدێ بابەک
• ئەلیێ تەرەماخی
• فەقە رەشیدێ حەکاری
• ئیهسان جۆلەمێرگی
• مەلا موهەممەدێ حەکاری
• مەلا نەزر پرۆس
• قاهر باتەیی
• یıلمازئە ردۆğان
• کەمال چیفتچی

ئەشیر

• پنیانشی
• ئەرتۆشی
• رەکان
• دری
• ئۆرەماری
• سلەهی
• بایی
• گەردی
• گۆیی
• مارونیسی

گرێدانێن دەرڤە

 ل وکمەدا جۆممۆنس مەدیایێن د وارێ جۆلەمێرگ دە هەنە.

• وێنە جولەمێرگ ^{گرێدانائا رشیڤێ 2008-05-14 ل سەر وایباجک ماجهنە}