Налог
Нало́г — кърал властны тюрлю-тюрлю дараджалы органларыны, къралны эмда (неда) муниципал къурулушну финансла джанындан баджарыр ючюн, адамладан эмда организацияладан зорунлу, энчи эмда алайлайгъа этилген тёлеудю. Налогланы джыйыудан (пошлинадан) айры кёрюрге керекди, пошлинала алайлайгъа тюл, тёлеучюле джууабына бир зат алыр ючюн тёленедиле.
Налог системе — дене палемдыме нормылан права системе радамлыме принцип негызым мер кылым, налог да сбор лектын дене кылым ышташ да тӱлыктымаш (вариант-влак).[1][2]
Налогну джыйыуу нолог законодательство бла джарашдырылады. Салыннган налогланы, аланы принциплерини, шекиллерини эмда амалларыны, аланы къоратыуу, тюрлендириую, джыйыуу эмда конролу къралны налог системасын къурайды.
Башхасыча айтсакъ, налог деб къралны неда джерли властланы адамладан эмда организацияладан, кърал кесини функцияларын тындырыргъа керекли ачханы джыйыугъа айтабыз.
Налогну баш функциялары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Налогла терт баш функцияны тындырадыла: фискал, тюзетиу, джанландырыу эмда контрол этиу.
Фискал функция
[тюзет | къайнакъны тюзет]тарих джанындан эм эски , алай а эм баш функциясыды: налогла кърал бюджетни эм уллу бёлегиди. Фискал фунакцияны бардырыуу налог контроль бла налог санкцияланы юсю бла тындырылады, ала белгиленнген налогланы иги джыйылуун баджарадыла, эмда налог тёлеуден къачыуну тыядыла. Къысхасыча айтылса бу къралгъа налог джыйыуду.
Тюзетиу функция
[тюзет | къайнакъны тюзет]налог тёлеучюлени хайырлары бла джоюмларыны тюзетиуню , рефинансированияны агъымларын экономиканы санагъатларыны арасында тенг джибериуню, ара эмда регионал, джерли бюджетлени арасында хайырланытаб юлешиуню баджарады. Бу функция налог ставканы тюрледириу бла баджарылады, аны ичинде прогрессив неда регрессив налог ставкала, налог джыйуланы тюрлю-тюрлю дараджа бюджетлени арасында тюрлендириу, налог джыйыуну ёлчемин тюрлендириуда барды
Джанландырыу функция
[тюзет | къайнакъны тюзет]ол деген, налогла къралда экономика ёсюмге уллу басым этедиле эмда аны не акъыртын неда къызыу этерге себеб боладыла. Джанландырыучу функция асламысы бла налог льготаланы салыу бла, неда налог ставканы тюшюрюу бла байламлыды.
Контроль этиу функция
[тюзет | къайнакъны тюзет]къралны кесини адамларыны хайырлары бла джоюмларыны дараджасыны контроль этерге мадар береди
Налогну классификациясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Налогланы бу ышанла бла классификация этиучендиле:
Территория ышан
[тюзет | къайнакъны тюзет]Налогла, джыйылгъан территорияларына кёре кърал (федерал), регион эмда джерли налоглагъа бёлюнедиле.
Бюджет ышан
[тюзет | къайнакъны тюзет]Белгили бир налог налог тёлеучю бла не кърал, не регион неда джерли (муниципал) бюджетге тёленеди, неда тюрлю-тюрлю дараджалы бюджетлени арасында айры система бла (казначейство) юлешинеди.