Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı

G'a'rezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı - Usı aymaqlıq sho'lkem burıng'ı SSSR ayrım respublikaları ta'repinen du'zilgen edi.

Onı sho'lkemlestiriwshi hu'jjetler 1991-jıl 8-dekabrde Minskte, Belorussiya, Rossiya ha'm Ukraina ta'repinen qol qoyılg'an G'a'rezsiz Mámleketler Doslıq Awqamın du'ziw haqqındag'ı pitim, 1991-jıl 21-dekabrde (Baltik boyı respublikaları ha'm Gruziyadan tısqarı) 11 burıng'ı Awqam respublikaları ta'repinen Alma-Atada qol qoyılg'an Pitimge Protokol ha'm 1991-jıl 21-dekabrde qol qoyılg'an Alma-Ata Deklaratsiyası esaplanadı. 1993-jıl 22-yanvarda Minskte bolıp o'tken G'a'rezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı mámleket basshıları ken'esinde (Armeniya, Belorussiya, Qazaqstan, Qırg'ızıstan, Rossiya, Tájikstan ha'm Ózbekstan atınan) G'a'rezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı (G'MDA) Ustavı qabıl etiledi.

Doslıq Awqamının' maqsetleri to'mendegilerden ibarat:

siyasiy, ekonomikalıq, ekologiyalıq, insanıylıq, ma'deniy ha'm basqa tarawlarda birge islesiw;
ulıwma ekonomikalıq ortalıqtı jaratıw;
ulıwma insanıylıq printsipler ha'm Evropada Qa'wipsizlik ha'm Birge islesiw Sho'lkeminin' normalarınan kelip shıg'ıwshı adamnın' tiykarg'ı huqıq ha'm erkinliklerin ta'miyinlew;
ag'za mámleketlerdin' xalıqaralıq tınıshlıqtı ha'm qa'wipsizlikti ta'miyinlew ha'm quralsızlanıwg'a bag'darlang'an birge islesiwdi iske asırıw;
ag'za mámleketler puqaralarının' Doslıq Awqamı aymag'ında erkin ju'riw ha'm baylanıslardı ta'miyinlew;
huqıqıy qatnasıqlardın' basqa tarawlarında o'z-ara ja'rdem ha'm birge islesiwdi jolg'a qoyıw;
daw ha'm tartısıwlardı tınısh jol menen sheshiw.

G'MDA o'z jumısın xalıqaralıq huqıqtın' ulıwma ta'n alıng'an printsipleri tiykarında du'zedi. Sonday-aq mámleketler aralıq qatnasıqlarda xalıqaralıq huqıqtın' u'stinligi, o'z-ara bir-birleri ha'm Doslıq Awqamı ma'plerinen kelip shıg'ıw, birlikte ha'reket etiw ha'm bir-birin qollap-quwatlaw, ha'r bir ag'za mámleket xalqı ma'nawyatının' pu'tinligin saqlaw, ma'deniy qa'driyatlardı saqlaw ha'm ma'deniy almasıw tarawlarında birge islesiw kibi qosımsha printsiplar da islep shıg'ılg'an.

Ustavta Doslıq Awqamı ma'pleri ta'n alınadı ha'm 1991-jıl 8-dekabrde qol qoyılg'an pitim tiykarında mámleket-lerdin' birge islesiw tarawları belgilenedi. Olardın' ishine:

insannın' tiykarg'ı huqıq ha'm erkinliklerin ta'miyinlew;
sırtqı siyasatın muwapıqlastırıw;
ulıwma Evropa ha'm Evraziya bazarlarının' ulıwma ekonomikalıq aymag'ın jaratıw ha'm rawajlandırıw jolında birge islesiw;
bajıxana siyasatı;
transport ha'm baylanıs sistemaların rawajlandırıw jolında birge islesiw;
densawlıqtı saqlaw ha'r qorshag'an ortalıqtı qorg'aw;
sotsiallıq ha'm migratsiyalıq siyasat ma'seleleri;
sho'lkemlesken jınayatshılıqqa qarsı gu'res;
sırtqı shegaralardı qorg'aw ha'm qorg'anıw ma'seleleri usag'anlar kiredi.

Doslıq Awqamdag'ı mámleketlerdin' o'z-ara ma'pleri, ulıwma maqsetleri, birge jumıs alıp barıw tarawının' bolg'anlıg'ı, onın' wa'killikleri ha'm huqıqıy subektligi sha'rtnama tiykarındag'ı xalıqaralıq hu'kimetler aralıq sho'lkem dep atawg'a imkan beredi.

Doslıq Awqamı Ustavınan kelip shıqqan halda sho'lkemlestiriwshi ha'm ag'za mámleketler parıqlanadı. Birinshi toparg'a 1991-jıl 8-dekabrde qol qoyılg'an Doslıq Awqamın du'ziw haqqındag'ı pitim ha'm og'an qosımsha 1991-jıl 21-dekabrde qol qoyılg'an Protokoldı Doslıq Awqamı Ustavının' qabıl etiliwine shekem qabıl etilgen ha'm ratifikatsiyalang'an mámleketler, anıg'ırag'ı Armeniya, Belorussiya, Qazaqstan, Qırg'ızstan, Rossiya, Ózbekstan ha'm Ukraina kiredi.

Doslıq Awqamına qabıl etiliw ag'za mámleketlerdin' kelisimi menen onın' maqset ha'm printsiplerin moyınlawshı, Ustavta ko'rsetilgen minnetlerdi og'an qosılıw jolı menen qabıl etiwshi ha'r bir mámleket ushın ashıq esaplanadı. Sonday-aq, ayırım mámleketlerdin' Doslıq Awqamının' ayırım jumıs tarawlarında qosılıwshı ag'za sıpatında is alıp barıwları imkanı da na'zerde tutılg'an.

Doslıq Awqamının' joqarg'ı organı mámleketlik baslıqlarının' Ken'esi bolıp, ol ag'za mámleketler ulıwma ma'pleri ko'leminde mámleketler jumısın dodalaw ha'm qarar qabıl etiw wa'killigine iye. Ken'es jılına eki ma'rte jıynaladı ha'm ag'za mámleketlerden birinin' baslaması menen gezeksiz jıynalıslar da o'tkiziwi mu'mkin.

Doslıq Awqamı hu'kimetleri basshılarının' Ken'esi atqarıw organlarının' ulıwma ma'pleri ko'leminde ekonomikalıq, sotsiallıq ha'm basqa tarawlardı retlestiredi. Ken'es jılına to'rt ma'rte jıynaladı ha'm ag'za mámleketlerden birinin' baslaması menen gezeksiz jıynalıslar da o'tkeziwi mu'mkin.

Eki ken'estin' de qararları o'z-ara kelisim (konsensus) tiykarında qabıl etiledi.

Sırtqı baylanıslardı retlestiriwshi organ - sırtqı isler ministrleri ken'esi; ja'ma'a' qa'wipsizlik ha'm a'skeriy siyasiy birge islesiw tarawında qorg'anıw ministrleri ken'esi; birlesken qurallı ku'shler joqarg'ı komandavaniyası, shegara a'skeriy komandavaniesi ken'esi du'zilgen. Sonday-aq, tarawlar boyınsha birge islesiwdi retlestiriw na'zerde tutılıp, temir jol transportı ken'esi, mámleketler aralıq ma'sla'hat ken'esi, mámleketler aralıq ekologiyalıq ken'es te bar.

Doslıq Awqamı ko'leminde ekonomikalıq minnetlemelerdin' orınlanıw barısında payda bolg'an dawlar ha'm sha'rtnama ja'ne basqa ekonomikalıq hu'jjetlerdi tallawdan kelip shıg'a-tug'ın parıqlardı sheship beriwshi ekonomikalıq sud, Doslıq Awqamı ag'zaları alg'an minnetlemelerden kelip shıg'ıwshı insan huqıqları ta'miyinleniwin qadag'alawshı İnsan huqıqları komissiyası bar.

Doslıq Awqamı ko'leminde turaqlı ha'reket etiwshi atqa-rıw organı 1993-jıl aprelde Minskte o'tken mámleketler basshıları ken'esinde du'zilgen koordinatsion-konsultativ komitet esaplanadı. Ol mámleket basshıları ken'esi tayınlay-tug'ın komitet koordinatorı ha'm ha'r bir ag'za mámlekettin' eki turaqlı wa'kilinen ibarat. Komitet Doslıq Awqamının' barlıq jumıs tarawları boyınsha usınıslar islep shıg'adı, ekonomikalıq birge islesiwdin' anıq tarawları boyınsha sha'rtnamalardın' orınlanıwına imkaniyat jaratadı, Doslıq Awqamının' barlıq organlarının' islewine imkan jaratadı. Onın' qasında Sekretariat du'zilgen. Komitet ha'm Sekretariat Minskte jaylasqan.

Doslıq Awqamı xalıqaralıq sho'lkem sıpatında o'zgesheliklerge iye. Onı sho'lkemlestiriwshi hu'jjet ha'm Ustavı Doslıq Awqamına ag'za mámleketlerdin' sho'lkem jumısına qosımsha qatnasıwg'a imkan beredi. Atap aytqanda, Minskte 1991-jıl 8-dekabrde qol qoyılg'an pitimnin' 10-statyası qatnasıwshılarg'a pitimdi tolıq emes, al onın' ayırım bo'limlerin toqtatıp qoyıw imkanın beredi.