Papers by Natsagdorj Battsengel
Б.Нацагдорж. ХАЛХЫН ЗҮҮН ГАРЫН СЭЦЭН ХААНЫ УГ НУТГИЙН ТУХАЙ (XVI-XVII зуун) // Хан Хэнтий уулын аймгийн түүх, соёл, хөгжил: эрт эдүгээ. Улаанбаатар, 2024. 6-11-р тал. , 2024
Манж Чин улсын эрхшээлийн үеийн Халхын Хэрлэн барс хотын чуулган буюу Сэцэн хан аймгийн нутаг нь ... more Манж Чин улсын эрхшээлийн үеийн Халхын Хэрлэн барс хотын чуулган буюу Сэцэн хан аймгийн нутаг нь XVIII зууны сүүлч XIX зууны эхэн үеэс Манж Чингийн төрөөс зохион зуруулсан нутгийн зургуудад тодорхой туссаар ирсэн тул Халхын Сэцэн хан аймаг гэж төсөөлмөгц газар зүйн нутгийн зургийн дүрс шууд ой тойнд буух болтол хэлбэржин, нэлээд тогтвортой байсаар 1931 онд БНМАУ-ын засаг захиргааны хуваарийн өөрчлөлтөөр өөрчлөгдсөн билээ. Гэтэл тэрхүү Сэцэн хан аймгийн нутаг нь чухам хэдийд ийнхүү хэлбэржин тогтсон нь тодорхойгүй, Манж Чин улсын үеийн Сэцэн хан аймгийн зарим хошуудын засаг ноёдын дээдэс Чин улсын үеийн хошууны нутгаас нэлээд алс хол нутаглан явсан болох нь сурвалж бичгүүдээс мэдэгддэг. Ялангуяа Сэцэн хан аймгийн нутагт буй Хэнтийн нуруу болон Онон Хэрлэнгийн хооронд XVI-XVII зуунд Урианхай түмэн болон Авга, Онниуд нар нутаглаж байсан нь тодорхой мэдэгдэнэ. Гэтэл Монгол Улсад энэ тухай өнөө хэр тусгайлан анхаарч судалсангүй явж ирсэн учир Манж Чин улсын ноёрхлоос өмнөх Сэцэн ханы уг нутгийн тухай асуудлыг тодлон судлах шаардлагатай
байна. Халхын Сэцэн ханы уг нутгийн тухайд Өвөр Монголын судлаач Гүрүмагийн өгүүлэл буй бөгөөд тэрбээр “Амин дураалын өргөмжлөлийн газар нь Халх голын сав газар, Амин дураал ба хөвүүн Моору буймагийн үед Хэрлэн голын сав газарт нутаглаж байжээ. 17 дугаар зууны 40-өөд онд Шолой хааны улс төрийн төв Орхон голд байршиж, хан аймгийн нутаг Сэлэнгэ мөрөн хүртэл өргөжжээ. Шолой Сэцэн хааны хүчин Түшээт хан аймгийн харьяа болох гурван голын сав газар хүртэл өргөжсөн нь тухайн үеийн Сэцэн хан аймгийн хүчин бузгайрсны шинж тэмдэг болох юм” хэмээн үзжээ. Үүнд хэд хэдэн асуудал оршиж буй. Халхын ноёдын чуулган дээр цааз тогтоон “Бусдын нутагт буух”-ыг эрс цаазалсан байтал 1640-өөд онд ид хүчирхэг байсан Түшээт хааны нутагт Сэцэн хаан Шолой түрэн орж суужээ гэдэгт итгэхэд тун бэрх байна. Мөн шинээр олдсон баримт материалаас үзэхэд хожим Сэцэн хааны нутаг дэвсгэрт багтаж байсан Хэрлэн голын эхэн дунд биед XVII зууны эхний хагаст Сэцэн хааны харьяат ард нутаглаж байсангүй тул
Сэцэн хааны нутаг нь Халх гол, Хэрлэн голоос барууншилж, Орхон, Туул, Сэлэнгэд хүрэв гэх нь асуудалтай байна. Иймээс доор бид тэдгээр шинэ баримт сэлтийг ашиглан Сэцэн хааны уг нутгийн тухай өгүүлье.
Авгачууд цонгоол Б.Нацагдорж. Хатан баатар ван Магсаржавын уг эх, өвөг дээдсийн тухай // “Сайн ноён хан аймгийн Хатан баатар Дархан засгийн хошуу: Түүх, соёлын асуудал” эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлүүдийн эмхэтгэл. Улаанбаатар, 2024. 54-67-р тал., 2024
ХХ зууны эхэнд монголчуудын үндэсний ухамсар сэргэж, алдагдаад удсан эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо ... more ХХ зууны эхэнд монголчуудын үндэсний ухамсар сэргэж, алдагдаад удсан эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо эргүүлэн олж авахад олон сайн баатар эрс, эрдэмтэн сайчууд төрөн гарч төр улсынхаа төлөө зүтгэжээ. Үүний нэг нь Сайн ноён аймгийн Итгэмжит засгийн хошууны сул гүн Сандагдоржийн хөвүүн Магсаржав бөгөөд эр зориг, эрдэм билгээрээ олны дундаас онцгойрч 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал, тусгаар тогтнолоо батлан хамгаалах үйлсэд амь хайргүй зүтгэж, улмаар 1921 онд Монголын үндэсний ардчилсан хувьсгалд оролцон хуучин нийгмийг халж, шинэ нийгмийн тогтолцоо үүний дотор улс орныг батлан хамгаалах салбарт баларшгүй мөрөө үлдээсэн хүн юм. 1921 онд Монголд Ардын эрхтэй төр засаг тогтоход өөрийн эрх ямбанаас татгалзаж, шинэ засаг төрд зүтгэсэн угсаа язгууртай ноёд сайд нарын нэгэн төлөөлөл байсны хувьд түүний намтар түүхийг хуучин нийгмийн үед төр засгаас зориуд анхааран судалж, судлуулан бичүүлж ардын дунд тархааж байсан юм. Маршал Чойбалсан тэргүүтэй өдий төдий хүмүүсийн бичсэн намтар түүхэнд түүний уг гарлыг харц ард буюу цэргийн гавьяанд гүн цол олсон энгийн хүмүүс байсан шигээр бичиж ирсэн нь, өмнөх нийгмийн үзэл сурталд тохируулсан зүйл байсан болох нь тодорхой байна. Иймээс энэхүү илтгэлд миний бие өөрт олдсон шинэ баримт сурвалжуудыг ашиглан Хатан баатар дархан чин ван Магсаржавын уг гарлыг тодруулж, дагууд нь аман түүхэнд уламжилсан домог яриа нь түүхэн
үнэнд хэр нийцэж буйг тодлохоор хичээлээ.
Б Нацагдорж. Халх урианханы тархалтын тухай (XVII-XVIII зуун) // Засагт хан аймгийн Дайчин засгийн хошууны түүх, соёл. Улаанбаатар, 2023. 24-43-р тал., 2023
Монгол Улсын Говь-Алтай аймгийн баруун өмнө талаар Төгрөг, Тонхил, Цээл, Бугат, Дарви зэрэг сумд ... more Монгол Улсын Говь-Алтай аймгийн баруун өмнө талаар Төгрөг, Тонхил, Цээл, Бугат, Дарви зэрэг сумд болон Ховд аймгийн Цэцэг, Мөст суманд өөрийн биеэ Урианхан хэмээдэг бөлөг халхчууд суудаг. Эд бол Ар Халхын баруун гарын Урианхан отгийн шууд удмынхан болно. Монгол Улсын монголчуудын олонхийн дээд өвөг болох Ар Халхын түүх, угсаатны зүйн талаар Ш.Нацагдорж, Д.Гонгор, С.Бадамхатан, А.Очир нарын томоохон бүтээлүүд өмнөх үед гарсаар ирсэн боловч Халхын баруун гарын эдгээр Урианхан нарын тухай тусгай нарийвчилсан судалгаа өнөө хэр дутагдаж байна гэж хэлж болно. Ялангуяа XVII-XVIII зууны хөл үймээн ихтэй цаг үеэр эдгээр урианхан нар одоогийн сууж буй газар орноосоо дүрвэн нүүж, энд тэнд сарнин тархсан түүх нь бүр ч балархай байна гэж үзэж байна. Энэ нь Халхын баруун гарын Засагт хан аймгийн түүхэнд холбогдох сурвалж бичиг хомс байж ирсэнтэй шууд холбогдох бөгөөд сүүлийн үед БНХАУ-д Манж Чин улсын үеийн архивын данс хараа судлаачдад нээлттэй болсноор судалгааг урагшлуулах боломж гарч ирэв. Иймээс энд миний бие эдгээр сүүлийн үед шинээр судалгааны эргэлтэд орсон баримт материалуудыг олж үзсэний хэрээр нэгтгэж, XVII-XVIII
зууны хөл хөлсөөнтэй цаг үед Ар Халхын баруун гарын урианхан нар хаа хаана тасран сууж, тархан суурьшсан болохыг тодруулж үзэхээр хичээлээ. Халхын баруун гарт Засагт хааны ширээний төлөө тэмцлээс үүдэн 1662 онд эхэлсэн хямрал, 1687-1688 оны Халх-Ойрадын дайн, 1731-1732 оны Манж Чин улс-Зүүнгарын дайн зэргийн улмаас Халх урианханы ноёд их бага тоотой албат ардаа дагуулан сарнин нүүж, дотоод Евразийн монгол туургатны суусан олон газар очиж суужээ. Эдгээр сарнин нүүдэллэсэн бөлгүүдийг тус бүрд нь шинжилж үзье.
Б.Нацагдорж. Хонгоройн хиргисийн харьяаллын тухай. // Acta Historica. Tomus XXIV, Fasc.8. Улаанбаатар, 2023. 107-131-р тал., 2023
On the submission of the Qongγoroi Kirgises
Before the Qalqa Mongol expansion toward Oyirads in ... more On the submission of the Qongγoroi Kirgises
Before the Qalqa Mongol expansion toward Oyirads in the end of the 16th
century Qonggγoroi Kirgises were allied with the Oyirad Dzungar polity and had close marital connections with their nobility. But conquered by Qalqa Mongols headed by Altan-khan Šoloi ubasi qungtayiji Kirgises were forced to pay alban tribute to latter. Almost at the same time the Muscovites started their expansion toward Kirgis people. After 1623 when the Oyirads freed themselves from the Qalqa Mongol subjection the Kirgises were forced to pay tirple alban-tribute to Qalqa-Mongols, Dzungars and Muscovites simultaneously. 1640 Great Code conirmed this condition between Qalqa and Oyirad. Now both sides were supporting the Kirgises against the expansion of the Muscovites. Not accepting the traditional ejen-albatu system in the region (Kirgis nobles themselves were not paying alban tribute but their subjects from the forest people, called kyshtym in Turkic, uriyangqai in Mongolian) the Muscovites were experiencing a failure, trying to oblige the Kirgises themselves with the yasak-tribute.
With the capture of Lubsang qungtayiji in 1667 Altan qaγan’s polity was not over, as the previous scholars suggested. Qotoγoyid noble Gendün dayičing recognized as the successor of the Altan qaγan’s throne tried to bring back the Qongγoroi Kirgises under his control with the support of Qalqa Tüsiyetü qaγan. Qotoγoyid troops under his command attacked the joint Dzungar-Kirgis army in the Altai Mountain region and inflicted overwhelming defeat to them. But the lucky endeavour of him soon failured
due to the defeats of his grand ally Tüsiyetü qaγan in 1688. After the defeat of Dzungar leader Galdan Bošoγtu qaγan in 1696 Qongγoroi Kirgises were subjected to Tsewang Rabtan. But when Galdan’s former general Danjin Rabtan submitted to Qing in 1702, fearing the pretension of latter on the Kirgises, Tsewang Rabtan resettled them to Dzungar state. Some Kirgises led from the Dzungar captivity and submitted to their old ejen-masters Qotoγoyid noble Bübei and Cering-Ombu, the son of Danjin Rabtan. When the Dzungar army invaded the Qalqa encampments in 1731-1732, these Kirgises the subjects of Sebten-Ombu, another son of Danjin Rabtan, tried to lee to their old motherland – Qongγoroi, but were stopped and soon submitted to the Qing Emperor by their ejen-master and resettled to Cicigar in Heilongjiang province.
Б.Нацагдорж. Оросын цэргийн заншлаач М.А.Полумордвиновын гэрэл зургийн цуглуулга дахь зарим зургийг тайлбарлах нь. // Гэрэл зураг Монголын түүхийг судлах эх сурвалж болох нь. Улаанбаатар, 2023. 58-90-р тал. , 2023
Монголын шинэ үеийн түүхийн судалгаанд дутагдаж болшгүй нэгэн чухал сурвалж XIX зууны сүүлч үеэс ... more Монголын шинэ үеийн түүхийн судалгаанд дутагдаж болшгүй нэгэн чухал сурвалж XIX зууны сүүлч үеэс эхлэн буй болсон нь Монгол орноор аялан явж, хүн ардынх нь түүх, соёл орчин ахуй хийгээд оршин суугаа орон дэлхийг нь сүүдэрлэн буулгасан олон хүмүүсийн үлдээсэн гэрэл зургийн өв болно. Тус илтгэлд албан үүргийнхээ дагуу Монгол орноор урт богино хугацаагаар аялан явж өөрөө буулгасан гэрэл зургуудаас гадна бусад аялагч, жуулчлагч, заншлаач нарын авсан гэрэл зургуудыг цуглуулан эмхэлж хадгалсан Хаант Оросын цэргийн заншлаач М.А.Полумордвинов хэмээх намтар үйл ажиллагаа нь баахан тодгүй нэгний үлдээсэн ХХ зууны эхэн үеийн Манж Чин улсын харьяанд байсан Монгол орон, монголчуудтай холбогдох нэлээд хэдэн зургийг харьцуулсан түүхэн зүйн аргаар тодруулан тайлбарлахаар хичээлээ. Алдаж эндсэн байх аваас заан сургахыг эгээрмүй.
Б.Нацагдорж. МОНГОЛЧУУДЫН ЗАЛГУУЛЖ АГСАН tuzgü БУЮУ tosqu ХЭМЭЭХ НЭГЭН АЛБАНЫ ТҮҮХЭН УЛАМЖЛАЛ ХИЙГЭЭД ТОСОХ ХОТ БА ТОСГОНЫ ТУХАЙ. // Хархорум - 800. Улаанбаатар, 2022. 61-68-р тал., 2022
Монголын эзэнт гүрний үеийн олон хэлний сурвалжуудад тэмдэглэгдэж хоцорсон тузгу буюу tosqu (аянч... more Монголын эзэнт гүрний үеийн олон хэлний сурвалжуудад тэмдэглэгдэж хоцорсон тузгу буюу tosqu (аянчин гийчинд өгөх хоол хүнс) хэмээх үг нь гарлын хувьд монгол үг бөгөөд эрт цагт монгол хэлнээс түрэг хэлэнд зээлэгдсэн байна. Монголчууд аянчин гийчнийг угтан тосч зочлон дайлах ёсоо энэ үгээр эдүгээ хүртэл нэрлэсээр байна. Харин энэ нь эрт үедээ ёс заншил байсан уу, аль эсвэл албан үүрэг байсан уу гэдгийг хэлэхэд хэцүү юм. Аянчин гийчин, ялангуяа
өндөр тушаалын ноёд түшмэдийг угтан тосч, хоол хүнсээр хангах албан үүрэг нь цагийн эргэлтэд зан заншил болж үлдсэн байж магад. Монголын эзэнт гүрнийг залгамжлан тогтсон баруун Еврази дахь улсуудад tosqu хэмээх энэ үг, ойлголт нь аажмаар мартагдаж гээгдсэн байхад уугуул Монгол нутагт бараг орчин цаг хүртэл уламжлан ирсэн байна. Чин улсын үеийн Халх Монголд нөлөө бүхий ноёд, хутагт нар өөрийн албат ардаас нэг хэсгийг Бээжин, Улиастай орох замд суулгаж, аян замд тосуулан хоол хүнсээр хангаж байх албан үүрэг ногдуулж байсныг tosqun arad тосгон ард буюу tosqunčin тосгончин хэмээн нэрлэж байжээ. Ийнхүү XX зууны эхэн хүртэл нэг хэсэг Халхын ноёдын харьяат ардын эзэн ноёныхоо өмнө хүлээн гүйцэтгэж байсан энэхүү албан үүрэг нь, Их Монгол улсын цагт томоохон албан тушаалтныг аливаа нэгэн газар орноор ая тухтай явуулж өнгөрүүлэхийн тулд ард иргэдээс татаж байсан тузгу буюу tosqu хэмээх албаны шууд үргэлжлэл буюу түүхэн хөгжлийнх нь эцсийн шат байсан гэж үзэж болох юм.
Б.Нацагдорж. Сарьдагийн хийдийн малтлагаас олдсон модон авдрын хавтсан дээрх бичээс. // Quaestiones Mongolorum Disputatae. XIX, 2023. pp.5-18, 2023
Mongolian Inscriptions on the Wooden Plate from the Saridag Monastery’s Excavations:
In 2020 dur... more Mongolian Inscriptions on the Wooden Plate from the Saridag Monastery’s Excavations:
In 2020 during the latest archaelogical excavations at the Saridag Monastery site in Erdene Soum of Tuv Province of Mongolia, provided by the Institute of History and Ethnology of the Mongolian Academy of Sciences, were unearthed wooden plates with Mongolian inscriptions written on them. After the restoration works were done by specialists, I studied those inscriptions and found out that these inscriptions were the inventory records of the Monastery goods, kept in the wooden chests and the wooden plates were indeed the pieces of those wooden chest boxes. One of the largest and most readable inscriptions lists us the amount of the goods contained in that chest, including silk, natural earth paints and ink. Hereinafter I have analyzed the names of those natural earth paints listed in the inscription and discovered that most of them are originally Mongolian words except two borrowings from Tibetan.
Б.Нацагдорж, О.Оюунжаргал. Хүрээний хэргийн зүй (庫倫事宜) хэмээх сурвалжийн тухай. // Монголчуудын соёлын өв - V: гар бичмэл ба архивын баримтын цуглуулга. Улаанбаатар - Санкт-Петербург, 2023. 100-111-р тал. , 2023
ON THE SOURCE CALLED KU-LUN SHI-YI (庫倫事宜).
Ulaanbaatar, the capital city of Mongolia, was first f... more ON THE SOURCE CALLED KU-LUN SHI-YI (庫倫事宜).
Ulaanbaatar, the capital city of Mongolia, was first founded in the 17th century as the Khuree of Jebzundamba Qutuytu. During the rule of the Manchu Qing Dynasty, Khuree became one of the important administrative hubs of Mongolia on the north side of the Gobi, since the Manchus established here the office of Governor of Khuree to administer two eastern Aimags of Khalkh and the Great Disciple of the Jebzundamba Qutuytu and the relations with Russia. Although, we have sufficient
primary archival sources to study the duties and responsibilities of the Governor of Khuree during the Manchu Qing period, until recently we did not have the written sources specifically dedicated to the office of the Khuree Governor. Therefore, we present the results of the research and analysis of the source called written in Manchu and Chinese, kept in Japan.
Б.Нацагдорж, Токүсү Күрэбито. “ЧИНГИС ХААНЫ ЕСӨН ӨРЛӨГТЭЙ ӨНЧИН ХҮҮГИЙН СЭЦЭЛСЭН ШАСТИР”-ЫН ҮЙСЭН ДЭЭР БИЧИГДСЭН НЭГЭН ЭХ БОЛОН ТҮҮНИЙ ЗОХИОГДСОН ОН ЦАГИЙН ТУХАЙ // Чингис хаан музейн сэтгүүл (Journal of the Chinggis Khaan Museum). Tomus II, Fasc.11, 2022, pp.164-181, 2022
The Mongolian monument ‘Debate of the Nine Knights of Chinggis khan with the orphan boy’ was tran... more The Mongolian monument ‘Debate of the Nine Knights of Chinggis khan with the orphan boy’ was transmitted to us as in manuscripts and as in many sources with some visible differences. Among the manuscripts on the birch bark, published by A.Ochir, O.Inoue and L.Altanzaya, we have been able to discover one fragmented piece of this monument. As the current study shows, it was one of the oldest variations of this monument, noted in the both Altan Tobči-s. One can notice that the monument was very popular among the Mongols of different locations.
Б.Нацагдорж. Өөлд-Зүүнгарын үүслийн тухай. // Монголын Угсаатан судлал - 2022. Эрдэм шинжилгээний хурлын эмхэтгэл. Улаанбаатар, 2023. 121-135-р тал. , 2023
Монголын түүх судлалын хүрээнд гадна, дотнын эрдэмтэн судлаачид Дөрвөн Ойрадын нөлөө бүхий хэсэг ... more Монголын түүх судлалын хүрээнд гадна, дотнын эрдэмтэн судлаачид Дөрвөн Ойрадын нөлөө бүхий хэсэг болох Өөлд-Зүүнгарын үүслийн тухай чамгүй олон санал дэвшүүлсэн буй. Үүнд, тэдгээр судалгаан дотор Өөлд эсхүл Зүүнгар хэмээх нэрийн тухай буюу эсхүл Өөлд-Зүүнгарын ноёлох язгууртны ураг болох Цоросын гарал үүсэл, Цорос хэмээх нэрийн тухай тайлбарласан зүйлс багагүй жин дарна. Харин Өөлд-Зүүнгар хэмээх бүлгийн анхны цөм мөхлөг хаанаас үүсч гарсан
болохыг шинжилсэн нь цөөхөн байна. Тиймээс энэхүү илтгэлд миний бие өмнөх судалгааны үр дүнд тулгуурлан Өөлд-Зүүнгарын анхны гарал үүслийн тухай өөрийн саналыг нэмэрлэхээр хичээлээ.
Б.Нацагдорж. Найралт төвийн эхэн үеийн Халх дахь Торгууд хошуу (1728-1731)., 2014
1691 онд Халх Чин улсад дагаар орсноор хуучин Батмөнх даян хааны үеийн зургаан түмэн монголоор су... more 1691 онд Халх Чин улсад дагаар орсноор хуучин Батмөнх даян хааны үеийн зургаан түмэн монголоор суурь болгосон зүүн монголын ихэнх нь Манж Чин улсын бүрэлдхүүнд багтан орж, Чин улс нь баруун хойт этгээддээ ойрад-монголын Зүүнгар улстай шууд хил залгах болсон билээ. Галдан бошигт хааныг ялж Халхыг эрхшээлдээ оруулж авсан Энх Амгалан хаан Зүүнгарыг мөн өөрийн эзэмшилд оруулахаар чармайж олон талын бодлого явуулж, тэр нь тухайн үеийн Зүүнгарын эзэн Цэвээнравдан зоригт хунтайжийн бодлоготой мөргөлдөж дайн байлдаанд хүргэж байсан болно. Энэхүү Зүүнгар-Чин улсын харилцаанд хошуудын Очирт цэцэн хаан болон зүүнгарын Галдан бошигт хааны үед Чин улсад эзлэгдсэн, дагаар орсон ойрадууд ямар үүрэгтэй оролцож байсан талаар шинэхэн судалгааны ажлууд гарсан буй. Үүнд, тэдгээр Чин улсад дагаар орсон ойрадууд нь голдуу Зүүнгарын улс болон хошуудын ард иргэд байсан бөгөөд тухайн үед нэгэнтээ Ижил мөрний газар нүүдэллэн очиж хаант улс байгуулаад байсан торгууд нараас хожим Эзнэй голд нэг хошуу болон суусан хэсэг торгууд нар бас байсан юм. Харин бидний мэдэж байгаагаар,
Эзнэйд суусан торгууд нараас гадна Найралт төвийн эхэн үед Халхад
Ижилийн торгууд нарын бас нэгэн хошуу байгуулагдаж, оршин байсан
тухай судалгаа өнөө хир үгүй байгаа тул бид доор энэ тухай өгүүлэхийг зорьж Чин улсын төрөөс тэдэнд хандсан хандлагыг тодруулахаар хичээлээ.
Б.Нацагдорж. Халхын Сэцэн хан аймгийн Илдэн засгийн хошууны бүтэц ба хүн ардын уг гарал // Халхын Сэцэн хан аймгийн Илдэн засгийн хошууны түүх, шашин, соёлын асуудал. Улаанбаатар, 2022. 23-44-р тал., 2022
Монгол Улсын Үндэсний Төв Архивд буй Сэцэн хан аймгийн Илдэн засгийн хошууны архивын данс материа... more Монгол Улсын Үндэсний Төв Архивд буй Сэцэн хан аймгийн Илдэн засгийн хошууны архивын данс материалаас тус хошууны хүн амын бүрэлдсэн үйл явцыг тодорхой мөрдөн гаргаж болмоор байна. Илдэн жүн ван Пунцагийн хошуу нь Сэцэн хааны гол угсаанаас салбарласан ноёдын захирсан томоохон хошуу байсан тул өмч иргэн авахдаа ч мөн Сэцэн хааны шууд харьяат өмч иргэдээс хувааж олсон байх нь мэдээж хэрэг. Бидний шинжилж үзсэнээр Илдэн засгийн хошууны ноёд тайж нарын харьяат өмч иргэдийн дотор хамгийн их тоотой нь
Урианхан, Жалайр, Авганар аймгаас салбарласан овгууд байна. Мөн XVII зууны эхэнд Цахарын Лигдэн хаан Баруун 3 түмэнийг дайлж дагуулахад бутарсан Еншөөбү түмний доторх овог яснууд, Цахар түмэн Манжид эзлэгдэж эвдэрч автахад Халхад түшсэн цахарууд гэх мэт Халхаас өөр гарвалтай монголчууд ч тус хошууны хүн амыг бүрдүүлэхэд оролцсон нь Сэцэн хааны гол угсааныхан дагаж ирсэн тэдгээр улсыг хоорондоо хуваан өмчилж, тэднийг захирч байсан ноёдын тайж зэргийг ч залгамжлуулахгүй энгийн албат ардын хэмжээнд хүргэсэн байдал харагдаж байна. Үүнээс гадна тус хошууны хүн амын овог ясны бүрэлдэхүүнээс монголчуудын дотор буй зарим нэг овгийн уг гарлыг тодорхойлж болмоор байна. Жишээлбэл, Хардал, Оровгод зэрэг овгууд нь Урианхан гаралтай. Хотогойд нь Жалайр гаралтай, Өрлүүд овог нь эртний Чиносоос гаралтай болох нь мэдэгдэж байна. Тус нутгийнхны ярьдаг “оргодлоор хошуугаа хийж, олдвороор малаа хийсэн” гэдэг нь нийт хошууны хүн амын хэмжээнд авч үзэхээр хэрэг бус байна. Баруун, Зүүн хоёр суманд угийн Халх түмэний бүрэлдэхүүнд байгаагүй Цахар
болон Еншөөбү түмэний хэсэг хүн ам багтан орсон нь мэдэгдэж буй боловч тэр хоёр сумны хүн амыг гаднаас ирсэн хүмүүс бүрдүүлсэн гэж үзэхэд учир дутагдалтай байна. Сэцэн хаан Бабагийн 7-р хүү Дамба дайван хунтайж нь голдуу Урианхан отог болон Цахар нараас бүрэлдсэн харьяат иргэдийг өмчилж авч түүний угсааны тайж нар тус хошууны Дайван, Баруун 2 сумыг захирч байсан байна. Харин нөгөө Сэцэн хаан Норовын хүү Пунцаг илдэн жүн ван голдуу Авганар, Жалайр болон Еншөөбү нараас бүрдсэн өмч иргэнийг өвлөн авч түүний угсааныхан тус хошууны Гол, Зүүн хоёр сумын тайж нарын багийг бүрдүүлж байсан байна.
Авгачууд цонгоол Б.Нацагдорж. Монголын анхны буриад хошуу хэзээ байгуулагдсан бэ? // Буриад судлал №11, Улаанбаатар, 2022. 75-85-р тал. , 2022
Одоогийн Монгол улсын Хөвсгөл, Булган, Сэлэнгэ, Төв, Хэнтий, Дорнод аймгуудад олон цөөн тоотойгоо... more Одоогийн Монгол улсын Хөвсгөл, Булган, Сэлэнгэ, Төв, Хэнтий, Дорнод аймгуудад олон цөөн тоотойгоор буриад монголчууд оршин суудаг. Эдгээр буриад монголчууд нь XX зууны эхэн үед тухайн үеийн Хаант Орос болон Зөвлөлт Холбоот улсын нутгаас дүрвэн нүүдэллэж ирсэн хүмүүсийн хойчис юм. Буриад монголчуудын нүүдэл нь хэдэн арван жил үргэлжилсэн хөдөлгөөнт үйл явц байсан бөгөөд 1935 он гэхэд одоогийн буриад монголчуудын оршин суугаа газар орон тодорхой болж, засаг захиргааны нэгжүүд ерөнхийдөө байгуулагдаж
дууссан байна. Өмнөх судалгаанд Монгол газар нүүдэллэн ирсэн буриад монголчуудыг засаг захиргааны хувьд зохион байгуулж, Монгол улсын харьяанд багтаан оруулсан үйл явц нь, Монголд Ардын засаг тогтсоноос хойш эхэлж, 1923 онд анхны буриад монголчуудын засаг захиргааны тусгай нэгж болох хошуудыг зохион байгуулсан гэж үзсээр ирсэн юм. Харин бидэнд олдсон зарим нэг шинэ баримт мэдээгээр энэ цаг хугацааг урагшлуулан үзэх боломжтой болсон тул энэ бяцхан өгүүлэлд судалгааны явцын үр дүнг танилцуулахаар зорилоо.
Б Нацагдорж. Чахарские цонголы. // "НҮҮДЛИЙН СОЁЛ ИРГЭНШИЛ БА БУРИАД-МОНГОЛЧУУД" сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлийн эмхтгэл. Улаанбаатар, 2010. pp.148-163, 2010
In this article the author tries to trace the ethno-genesis of Tsongol clan among Buryats of the ... more In this article the author tries to trace the ethno-genesis of Tsongol clan among Buryats of the Selenga basin, Republic of Buryatia. During the field research in Ulantsab prefecture of Inner Mongolia, PRC, we have found the group of Mongols in Chakhar Right Wing North Banner that still name
themselves Tsongols. The author finds confirmation of his previous hypothesis that Tsongols came to modern Buryatia from Inner Mongolia, exactly from the Plain Yellow Banner (Mong. gülü sir-a qosiyun) of Chakhar-Mongols. Moreover, we came to a conclusion that other large clan of Selenga Buryats — Atagans - may have Inner Mongolian оrigin.
Цонгоол Б.Нацагдорж. К проблеме этногенеза цонголов. // Acta Mongolica. Tom 6 (267). Улаанбаатар, 2006. 323-328, 2006
Авгачууд цонгоол Б.Нацагдорж. МОНГОЛЧУУДЫН ДОТОРХ ТЭНГЭР ДУУДААЧИН НАРЫН ТУХАЙ // STUDIA ETHNOLOGICA INSTITUTI HISTORIAE ET ETHNOLOGICI ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLI Tomus XXIX, Fasciculus 7. Улаанбаатар, 2021. 102-124-р тал., 2021
Since ancient times, thunder and lightning were feared by the people residing in the vast territo... more Since ancient times, thunder and lightning were feared by the people residing in the vast territory of Inner Asia. Modern day meteorological studies show that between the 45th and 60th parallels, Inner Asia is a region of thunderstorm overactivity. Therefore, there were people who recited special invocations before thunderstorms to avoid the harm of lightning strikes, and in case a person or domestic livestock were struck by lightning, these people were invited to provide special purification rituals to escape repeated strikes. According to the traditional beliefs of the Mongols, only representatives of the 'white-bones,' the nobility of 'heavenly origin,' had the right to provide those special ceremonies. However, aside from the white-boned nobility, there were other groups whose representatives had the privilege to invoke and even curse Heaven (Tengri) to prevent lightning strikes and purify people and livestock struck by lightning. Most of the Tengri-invokers (Duutan, Daγanaγad, Daγangqan, Tuγčin and Gerüd) in Mongolia were descended from the Uriyangqai people, who were recorded as the only Tengri-invokers among the Mongols in the Jämi' al-tawärikh (The Compendium of Chronicles) by Rashid al-Din Hamadani. Others were of Buryat origin and counted themselves as descendants of Heaven. Some (Sharnuud and Chinod among the Darkhad people) believed that they were descendants of the heavenly dog, i.e., a wolf, and some (Hariad and Barnuud) believed that they were descendants of Heaven's swan-princess.
Б.Нацагдорж. Монголын Нууц Товчоонд гарах tulu хэмээх үгийн учир // Чингис хаан музейн сэтгүүл. Tomus I, Fasc.11, Улаанбаатар. 2021, pp.183-190, 2021
The paper discusses the meaning of the word tulu that appears three times in the Secret History o... more The paper discusses the meaning of the word tulu that appears three times in the Secret History of the Mongols. On the mind of the author, the early Ming period translators made mistake two times turning ‘trout’ into ‘stone base of a pillar’. Ming translators could not understand the metaphoric use of the word which ultimately led them to such a misinterpretation as they were seeing the Secret History of the Mongols, an authentic Mongol source, through the lens of the Chinese bureaucrats. As the reading of a recently rediscovered paper estampage of the Keseg Bayising Monument shows, the metaphor was still very popular among the Mongol nobles after some 300 years after the compilation of the Secret History of the Mongols.
Saksaha: A Journal of Manchu Studies, 2016
Études mongoles et sibériennes, centrasiatiques et tibétaines, 2015
Inner Asia, 2014
Russian expansion toward southern Siberia in the seventeenth century faced strong resistance by t... more Russian expansion toward southern Siberia in the seventeenth century faced strong resistance by the peoples living in the forest-steppe zone. Turkic- and Mongolic-speaking nomadic people of the Inner Asian steppe zone, who controlled the area before the Muscovites, were not willing to lose their subjects to the Tsar, for economic reasons. Weakened by internecine strife, Khalkha nobilities of Khuvsgul-Sayan region were not strong enough to oppose the Russian state successfully. In this paper I describe the situation of Geleg Noyan Qutuγtu. This belligerent high-ranking lama from the Qotoγoyid noble family was an active player in the local scene of Russian–Mongolian relations.
Uploads
Papers by Natsagdorj Battsengel
байна. Халхын Сэцэн ханы уг нутгийн тухайд Өвөр Монголын судлаач Гүрүмагийн өгүүлэл буй бөгөөд тэрбээр “Амин дураалын өргөмжлөлийн газар нь Халх голын сав газар, Амин дураал ба хөвүүн Моору буймагийн үед Хэрлэн голын сав газарт нутаглаж байжээ. 17 дугаар зууны 40-өөд онд Шолой хааны улс төрийн төв Орхон голд байршиж, хан аймгийн нутаг Сэлэнгэ мөрөн хүртэл өргөжжээ. Шолой Сэцэн хааны хүчин Түшээт хан аймгийн харьяа болох гурван голын сав газар хүртэл өргөжсөн нь тухайн үеийн Сэцэн хан аймгийн хүчин бузгайрсны шинж тэмдэг болох юм” хэмээн үзжээ. Үүнд хэд хэдэн асуудал оршиж буй. Халхын ноёдын чуулган дээр цааз тогтоон “Бусдын нутагт буух”-ыг эрс цаазалсан байтал 1640-өөд онд ид хүчирхэг байсан Түшээт хааны нутагт Сэцэн хаан Шолой түрэн орж суужээ гэдэгт итгэхэд тун бэрх байна. Мөн шинээр олдсон баримт материалаас үзэхэд хожим Сэцэн хааны нутаг дэвсгэрт багтаж байсан Хэрлэн голын эхэн дунд биед XVII зууны эхний хагаст Сэцэн хааны харьяат ард нутаглаж байсангүй тул
Сэцэн хааны нутаг нь Халх гол, Хэрлэн голоос барууншилж, Орхон, Туул, Сэлэнгэд хүрэв гэх нь асуудалтай байна. Иймээс доор бид тэдгээр шинэ баримт сэлтийг ашиглан Сэцэн хааны уг нутгийн тухай өгүүлье.
үнэнд хэр нийцэж буйг тодлохоор хичээлээ.
зууны хөл хөлсөөнтэй цаг үед Ар Халхын баруун гарын урианхан нар хаа хаана тасран сууж, тархан суурьшсан болохыг тодруулж үзэхээр хичээлээ. Халхын баруун гарт Засагт хааны ширээний төлөө тэмцлээс үүдэн 1662 онд эхэлсэн хямрал, 1687-1688 оны Халх-Ойрадын дайн, 1731-1732 оны Манж Чин улс-Зүүнгарын дайн зэргийн улмаас Халх урианханы ноёд их бага тоотой албат ардаа дагуулан сарнин нүүж, дотоод Евразийн монгол туургатны суусан олон газар очиж суужээ. Эдгээр сарнин нүүдэллэсэн бөлгүүдийг тус бүрд нь шинжилж үзье.
Before the Qalqa Mongol expansion toward Oyirads in the end of the 16th
century Qonggγoroi Kirgises were allied with the Oyirad Dzungar polity and had close marital connections with their nobility. But conquered by Qalqa Mongols headed by Altan-khan Šoloi ubasi qungtayiji Kirgises were forced to pay alban tribute to latter. Almost at the same time the Muscovites started their expansion toward Kirgis people. After 1623 when the Oyirads freed themselves from the Qalqa Mongol subjection the Kirgises were forced to pay tirple alban-tribute to Qalqa-Mongols, Dzungars and Muscovites simultaneously. 1640 Great Code conirmed this condition between Qalqa and Oyirad. Now both sides were supporting the Kirgises against the expansion of the Muscovites. Not accepting the traditional ejen-albatu system in the region (Kirgis nobles themselves were not paying alban tribute but their subjects from the forest people, called kyshtym in Turkic, uriyangqai in Mongolian) the Muscovites were experiencing a failure, trying to oblige the Kirgises themselves with the yasak-tribute.
With the capture of Lubsang qungtayiji in 1667 Altan qaγan’s polity was not over, as the previous scholars suggested. Qotoγoyid noble Gendün dayičing recognized as the successor of the Altan qaγan’s throne tried to bring back the Qongγoroi Kirgises under his control with the support of Qalqa Tüsiyetü qaγan. Qotoγoyid troops under his command attacked the joint Dzungar-Kirgis army in the Altai Mountain region and inflicted overwhelming defeat to them. But the lucky endeavour of him soon failured
due to the defeats of his grand ally Tüsiyetü qaγan in 1688. After the defeat of Dzungar leader Galdan Bošoγtu qaγan in 1696 Qongγoroi Kirgises were subjected to Tsewang Rabtan. But when Galdan’s former general Danjin Rabtan submitted to Qing in 1702, fearing the pretension of latter on the Kirgises, Tsewang Rabtan resettled them to Dzungar state. Some Kirgises led from the Dzungar captivity and submitted to their old ejen-masters Qotoγoyid noble Bübei and Cering-Ombu, the son of Danjin Rabtan. When the Dzungar army invaded the Qalqa encampments in 1731-1732, these Kirgises the subjects of Sebten-Ombu, another son of Danjin Rabtan, tried to lee to their old motherland – Qongγoroi, but were stopped and soon submitted to the Qing Emperor by their ejen-master and resettled to Cicigar in Heilongjiang province.
өндөр тушаалын ноёд түшмэдийг угтан тосч, хоол хүнсээр хангах албан үүрэг нь цагийн эргэлтэд зан заншил болж үлдсэн байж магад. Монголын эзэнт гүрнийг залгамжлан тогтсон баруун Еврази дахь улсуудад tosqu хэмээх энэ үг, ойлголт нь аажмаар мартагдаж гээгдсэн байхад уугуул Монгол нутагт бараг орчин цаг хүртэл уламжлан ирсэн байна. Чин улсын үеийн Халх Монголд нөлөө бүхий ноёд, хутагт нар өөрийн албат ардаас нэг хэсгийг Бээжин, Улиастай орох замд суулгаж, аян замд тосуулан хоол хүнсээр хангаж байх албан үүрэг ногдуулж байсныг tosqun arad тосгон ард буюу tosqunčin тосгончин хэмээн нэрлэж байжээ. Ийнхүү XX зууны эхэн хүртэл нэг хэсэг Халхын ноёдын харьяат ардын эзэн ноёныхоо өмнө хүлээн гүйцэтгэж байсан энэхүү албан үүрэг нь, Их Монгол улсын цагт томоохон албан тушаалтныг аливаа нэгэн газар орноор ая тухтай явуулж өнгөрүүлэхийн тулд ард иргэдээс татаж байсан тузгу буюу tosqu хэмээх албаны шууд үргэлжлэл буюу түүхэн хөгжлийнх нь эцсийн шат байсан гэж үзэж болох юм.
In 2020 during the latest archaelogical excavations at the Saridag Monastery site in Erdene Soum of Tuv Province of Mongolia, provided by the Institute of History and Ethnology of the Mongolian Academy of Sciences, were unearthed wooden plates with Mongolian inscriptions written on them. After the restoration works were done by specialists, I studied those inscriptions and found out that these inscriptions were the inventory records of the Monastery goods, kept in the wooden chests and the wooden plates were indeed the pieces of those wooden chest boxes. One of the largest and most readable inscriptions lists us the amount of the goods contained in that chest, including silk, natural earth paints and ink. Hereinafter I have analyzed the names of those natural earth paints listed in the inscription and discovered that most of them are originally Mongolian words except two borrowings from Tibetan.
Ulaanbaatar, the capital city of Mongolia, was first founded in the 17th century as the Khuree of Jebzundamba Qutuytu. During the rule of the Manchu Qing Dynasty, Khuree became one of the important administrative hubs of Mongolia on the north side of the Gobi, since the Manchus established here the office of Governor of Khuree to administer two eastern Aimags of Khalkh and the Great Disciple of the Jebzundamba Qutuytu and the relations with Russia. Although, we have sufficient
primary archival sources to study the duties and responsibilities of the Governor of Khuree during the Manchu Qing period, until recently we did not have the written sources specifically dedicated to the office of the Khuree Governor. Therefore, we present the results of the research and analysis of the source called written in Manchu and Chinese, kept in Japan.
болохыг шинжилсэн нь цөөхөн байна. Тиймээс энэхүү илтгэлд миний бие өмнөх судалгааны үр дүнд тулгуурлан Өөлд-Зүүнгарын анхны гарал үүслийн тухай өөрийн саналыг нэмэрлэхээр хичээлээ.
Эзнэйд суусан торгууд нараас гадна Найралт төвийн эхэн үед Халхад
Ижилийн торгууд нарын бас нэгэн хошуу байгуулагдаж, оршин байсан
тухай судалгаа өнөө хир үгүй байгаа тул бид доор энэ тухай өгүүлэхийг зорьж Чин улсын төрөөс тэдэнд хандсан хандлагыг тодруулахаар хичээлээ.
Урианхан, Жалайр, Авганар аймгаас салбарласан овгууд байна. Мөн XVII зууны эхэнд Цахарын Лигдэн хаан Баруун 3 түмэнийг дайлж дагуулахад бутарсан Еншөөбү түмний доторх овог яснууд, Цахар түмэн Манжид эзлэгдэж эвдэрч автахад Халхад түшсэн цахарууд гэх мэт Халхаас өөр гарвалтай монголчууд ч тус хошууны хүн амыг бүрдүүлэхэд оролцсон нь Сэцэн хааны гол угсааныхан дагаж ирсэн тэдгээр улсыг хоорондоо хуваан өмчилж, тэднийг захирч байсан ноёдын тайж зэргийг ч залгамжлуулахгүй энгийн албат ардын хэмжээнд хүргэсэн байдал харагдаж байна. Үүнээс гадна тус хошууны хүн амын овог ясны бүрэлдэхүүнээс монголчуудын дотор буй зарим нэг овгийн уг гарлыг тодорхойлж болмоор байна. Жишээлбэл, Хардал, Оровгод зэрэг овгууд нь Урианхан гаралтай. Хотогойд нь Жалайр гаралтай, Өрлүүд овог нь эртний Чиносоос гаралтай болох нь мэдэгдэж байна. Тус нутгийнхны ярьдаг “оргодлоор хошуугаа хийж, олдвороор малаа хийсэн” гэдэг нь нийт хошууны хүн амын хэмжээнд авч үзэхээр хэрэг бус байна. Баруун, Зүүн хоёр суманд угийн Халх түмэний бүрэлдэхүүнд байгаагүй Цахар
болон Еншөөбү түмэний хэсэг хүн ам багтан орсон нь мэдэгдэж буй боловч тэр хоёр сумны хүн амыг гаднаас ирсэн хүмүүс бүрдүүлсэн гэж үзэхэд учир дутагдалтай байна. Сэцэн хаан Бабагийн 7-р хүү Дамба дайван хунтайж нь голдуу Урианхан отог болон Цахар нараас бүрэлдсэн харьяат иргэдийг өмчилж авч түүний угсааны тайж нар тус хошууны Дайван, Баруун 2 сумыг захирч байсан байна. Харин нөгөө Сэцэн хаан Норовын хүү Пунцаг илдэн жүн ван голдуу Авганар, Жалайр болон Еншөөбү нараас бүрдсэн өмч иргэнийг өвлөн авч түүний угсааныхан тус хошууны Гол, Зүүн хоёр сумын тайж нарын багийг бүрдүүлж байсан байна.
дууссан байна. Өмнөх судалгаанд Монгол газар нүүдэллэн ирсэн буриад монголчуудыг засаг захиргааны хувьд зохион байгуулж, Монгол улсын харьяанд багтаан оруулсан үйл явц нь, Монголд Ардын засаг тогтсоноос хойш эхэлж, 1923 онд анхны буриад монголчуудын засаг захиргааны тусгай нэгж болох хошуудыг зохион байгуулсан гэж үзсээр ирсэн юм. Харин бидэнд олдсон зарим нэг шинэ баримт мэдээгээр энэ цаг хугацааг урагшлуулан үзэх боломжтой болсон тул энэ бяцхан өгүүлэлд судалгааны явцын үр дүнг танилцуулахаар зорилоо.
themselves Tsongols. The author finds confirmation of his previous hypothesis that Tsongols came to modern Buryatia from Inner Mongolia, exactly from the Plain Yellow Banner (Mong. gülü sir-a qosiyun) of Chakhar-Mongols. Moreover, we came to a conclusion that other large clan of Selenga Buryats — Atagans - may have Inner Mongolian оrigin.
байна. Халхын Сэцэн ханы уг нутгийн тухайд Өвөр Монголын судлаач Гүрүмагийн өгүүлэл буй бөгөөд тэрбээр “Амин дураалын өргөмжлөлийн газар нь Халх голын сав газар, Амин дураал ба хөвүүн Моору буймагийн үед Хэрлэн голын сав газарт нутаглаж байжээ. 17 дугаар зууны 40-өөд онд Шолой хааны улс төрийн төв Орхон голд байршиж, хан аймгийн нутаг Сэлэнгэ мөрөн хүртэл өргөжжээ. Шолой Сэцэн хааны хүчин Түшээт хан аймгийн харьяа болох гурван голын сав газар хүртэл өргөжсөн нь тухайн үеийн Сэцэн хан аймгийн хүчин бузгайрсны шинж тэмдэг болох юм” хэмээн үзжээ. Үүнд хэд хэдэн асуудал оршиж буй. Халхын ноёдын чуулган дээр цааз тогтоон “Бусдын нутагт буух”-ыг эрс цаазалсан байтал 1640-өөд онд ид хүчирхэг байсан Түшээт хааны нутагт Сэцэн хаан Шолой түрэн орж суужээ гэдэгт итгэхэд тун бэрх байна. Мөн шинээр олдсон баримт материалаас үзэхэд хожим Сэцэн хааны нутаг дэвсгэрт багтаж байсан Хэрлэн голын эхэн дунд биед XVII зууны эхний хагаст Сэцэн хааны харьяат ард нутаглаж байсангүй тул
Сэцэн хааны нутаг нь Халх гол, Хэрлэн голоос барууншилж, Орхон, Туул, Сэлэнгэд хүрэв гэх нь асуудалтай байна. Иймээс доор бид тэдгээр шинэ баримт сэлтийг ашиглан Сэцэн хааны уг нутгийн тухай өгүүлье.
үнэнд хэр нийцэж буйг тодлохоор хичээлээ.
зууны хөл хөлсөөнтэй цаг үед Ар Халхын баруун гарын урианхан нар хаа хаана тасран сууж, тархан суурьшсан болохыг тодруулж үзэхээр хичээлээ. Халхын баруун гарт Засагт хааны ширээний төлөө тэмцлээс үүдэн 1662 онд эхэлсэн хямрал, 1687-1688 оны Халх-Ойрадын дайн, 1731-1732 оны Манж Чин улс-Зүүнгарын дайн зэргийн улмаас Халх урианханы ноёд их бага тоотой албат ардаа дагуулан сарнин нүүж, дотоод Евразийн монгол туургатны суусан олон газар очиж суужээ. Эдгээр сарнин нүүдэллэсэн бөлгүүдийг тус бүрд нь шинжилж үзье.
Before the Qalqa Mongol expansion toward Oyirads in the end of the 16th
century Qonggγoroi Kirgises were allied with the Oyirad Dzungar polity and had close marital connections with their nobility. But conquered by Qalqa Mongols headed by Altan-khan Šoloi ubasi qungtayiji Kirgises were forced to pay alban tribute to latter. Almost at the same time the Muscovites started their expansion toward Kirgis people. After 1623 when the Oyirads freed themselves from the Qalqa Mongol subjection the Kirgises were forced to pay tirple alban-tribute to Qalqa-Mongols, Dzungars and Muscovites simultaneously. 1640 Great Code conirmed this condition between Qalqa and Oyirad. Now both sides were supporting the Kirgises against the expansion of the Muscovites. Not accepting the traditional ejen-albatu system in the region (Kirgis nobles themselves were not paying alban tribute but their subjects from the forest people, called kyshtym in Turkic, uriyangqai in Mongolian) the Muscovites were experiencing a failure, trying to oblige the Kirgises themselves with the yasak-tribute.
With the capture of Lubsang qungtayiji in 1667 Altan qaγan’s polity was not over, as the previous scholars suggested. Qotoγoyid noble Gendün dayičing recognized as the successor of the Altan qaγan’s throne tried to bring back the Qongγoroi Kirgises under his control with the support of Qalqa Tüsiyetü qaγan. Qotoγoyid troops under his command attacked the joint Dzungar-Kirgis army in the Altai Mountain region and inflicted overwhelming defeat to them. But the lucky endeavour of him soon failured
due to the defeats of his grand ally Tüsiyetü qaγan in 1688. After the defeat of Dzungar leader Galdan Bošoγtu qaγan in 1696 Qongγoroi Kirgises were subjected to Tsewang Rabtan. But when Galdan’s former general Danjin Rabtan submitted to Qing in 1702, fearing the pretension of latter on the Kirgises, Tsewang Rabtan resettled them to Dzungar state. Some Kirgises led from the Dzungar captivity and submitted to their old ejen-masters Qotoγoyid noble Bübei and Cering-Ombu, the son of Danjin Rabtan. When the Dzungar army invaded the Qalqa encampments in 1731-1732, these Kirgises the subjects of Sebten-Ombu, another son of Danjin Rabtan, tried to lee to their old motherland – Qongγoroi, but were stopped and soon submitted to the Qing Emperor by their ejen-master and resettled to Cicigar in Heilongjiang province.
өндөр тушаалын ноёд түшмэдийг угтан тосч, хоол хүнсээр хангах албан үүрэг нь цагийн эргэлтэд зан заншил болж үлдсэн байж магад. Монголын эзэнт гүрнийг залгамжлан тогтсон баруун Еврази дахь улсуудад tosqu хэмээх энэ үг, ойлголт нь аажмаар мартагдаж гээгдсэн байхад уугуул Монгол нутагт бараг орчин цаг хүртэл уламжлан ирсэн байна. Чин улсын үеийн Халх Монголд нөлөө бүхий ноёд, хутагт нар өөрийн албат ардаас нэг хэсгийг Бээжин, Улиастай орох замд суулгаж, аян замд тосуулан хоол хүнсээр хангаж байх албан үүрэг ногдуулж байсныг tosqun arad тосгон ард буюу tosqunčin тосгончин хэмээн нэрлэж байжээ. Ийнхүү XX зууны эхэн хүртэл нэг хэсэг Халхын ноёдын харьяат ардын эзэн ноёныхоо өмнө хүлээн гүйцэтгэж байсан энэхүү албан үүрэг нь, Их Монгол улсын цагт томоохон албан тушаалтныг аливаа нэгэн газар орноор ая тухтай явуулж өнгөрүүлэхийн тулд ард иргэдээс татаж байсан тузгу буюу tosqu хэмээх албаны шууд үргэлжлэл буюу түүхэн хөгжлийнх нь эцсийн шат байсан гэж үзэж болох юм.
In 2020 during the latest archaelogical excavations at the Saridag Monastery site in Erdene Soum of Tuv Province of Mongolia, provided by the Institute of History and Ethnology of the Mongolian Academy of Sciences, were unearthed wooden plates with Mongolian inscriptions written on them. After the restoration works were done by specialists, I studied those inscriptions and found out that these inscriptions were the inventory records of the Monastery goods, kept in the wooden chests and the wooden plates were indeed the pieces of those wooden chest boxes. One of the largest and most readable inscriptions lists us the amount of the goods contained in that chest, including silk, natural earth paints and ink. Hereinafter I have analyzed the names of those natural earth paints listed in the inscription and discovered that most of them are originally Mongolian words except two borrowings from Tibetan.
Ulaanbaatar, the capital city of Mongolia, was first founded in the 17th century as the Khuree of Jebzundamba Qutuytu. During the rule of the Manchu Qing Dynasty, Khuree became one of the important administrative hubs of Mongolia on the north side of the Gobi, since the Manchus established here the office of Governor of Khuree to administer two eastern Aimags of Khalkh and the Great Disciple of the Jebzundamba Qutuytu and the relations with Russia. Although, we have sufficient
primary archival sources to study the duties and responsibilities of the Governor of Khuree during the Manchu Qing period, until recently we did not have the written sources specifically dedicated to the office of the Khuree Governor. Therefore, we present the results of the research and analysis of the source called written in Manchu and Chinese, kept in Japan.
болохыг шинжилсэн нь цөөхөн байна. Тиймээс энэхүү илтгэлд миний бие өмнөх судалгааны үр дүнд тулгуурлан Өөлд-Зүүнгарын анхны гарал үүслийн тухай өөрийн саналыг нэмэрлэхээр хичээлээ.
Эзнэйд суусан торгууд нараас гадна Найралт төвийн эхэн үед Халхад
Ижилийн торгууд нарын бас нэгэн хошуу байгуулагдаж, оршин байсан
тухай судалгаа өнөө хир үгүй байгаа тул бид доор энэ тухай өгүүлэхийг зорьж Чин улсын төрөөс тэдэнд хандсан хандлагыг тодруулахаар хичээлээ.
Урианхан, Жалайр, Авганар аймгаас салбарласан овгууд байна. Мөн XVII зууны эхэнд Цахарын Лигдэн хаан Баруун 3 түмэнийг дайлж дагуулахад бутарсан Еншөөбү түмний доторх овог яснууд, Цахар түмэн Манжид эзлэгдэж эвдэрч автахад Халхад түшсэн цахарууд гэх мэт Халхаас өөр гарвалтай монголчууд ч тус хошууны хүн амыг бүрдүүлэхэд оролцсон нь Сэцэн хааны гол угсааныхан дагаж ирсэн тэдгээр улсыг хоорондоо хуваан өмчилж, тэднийг захирч байсан ноёдын тайж зэргийг ч залгамжлуулахгүй энгийн албат ардын хэмжээнд хүргэсэн байдал харагдаж байна. Үүнээс гадна тус хошууны хүн амын овог ясны бүрэлдэхүүнээс монголчуудын дотор буй зарим нэг овгийн уг гарлыг тодорхойлж болмоор байна. Жишээлбэл, Хардал, Оровгод зэрэг овгууд нь Урианхан гаралтай. Хотогойд нь Жалайр гаралтай, Өрлүүд овог нь эртний Чиносоос гаралтай болох нь мэдэгдэж байна. Тус нутгийнхны ярьдаг “оргодлоор хошуугаа хийж, олдвороор малаа хийсэн” гэдэг нь нийт хошууны хүн амын хэмжээнд авч үзэхээр хэрэг бус байна. Баруун, Зүүн хоёр суманд угийн Халх түмэний бүрэлдэхүүнд байгаагүй Цахар
болон Еншөөбү түмэний хэсэг хүн ам багтан орсон нь мэдэгдэж буй боловч тэр хоёр сумны хүн амыг гаднаас ирсэн хүмүүс бүрдүүлсэн гэж үзэхэд учир дутагдалтай байна. Сэцэн хаан Бабагийн 7-р хүү Дамба дайван хунтайж нь голдуу Урианхан отог болон Цахар нараас бүрэлдсэн харьяат иргэдийг өмчилж авч түүний угсааны тайж нар тус хошууны Дайван, Баруун 2 сумыг захирч байсан байна. Харин нөгөө Сэцэн хаан Норовын хүү Пунцаг илдэн жүн ван голдуу Авганар, Жалайр болон Еншөөбү нараас бүрдсэн өмч иргэнийг өвлөн авч түүний угсааныхан тус хошууны Гол, Зүүн хоёр сумын тайж нарын багийг бүрдүүлж байсан байна.
дууссан байна. Өмнөх судалгаанд Монгол газар нүүдэллэн ирсэн буриад монголчуудыг засаг захиргааны хувьд зохион байгуулж, Монгол улсын харьяанд багтаан оруулсан үйл явц нь, Монголд Ардын засаг тогтсоноос хойш эхэлж, 1923 онд анхны буриад монголчуудын засаг захиргааны тусгай нэгж болох хошуудыг зохион байгуулсан гэж үзсээр ирсэн юм. Харин бидэнд олдсон зарим нэг шинэ баримт мэдээгээр энэ цаг хугацааг урагшлуулан үзэх боломжтой болсон тул энэ бяцхан өгүүлэлд судалгааны явцын үр дүнг танилцуулахаар зорилоо.
themselves Tsongols. The author finds confirmation of his previous hypothesis that Tsongols came to modern Buryatia from Inner Mongolia, exactly from the Plain Yellow Banner (Mong. gülü sir-a qosiyun) of Chakhar-Mongols. Moreover, we came to a conclusion that other large clan of Selenga Buryats — Atagans - may have Inner Mongolian оrigin.
Цыремпилов 2015 онд Британийн Номын сангийн The Endangered Archives Programme буюу Эрсдэлд орсон архив хөтөлбөрийн дэмжлэгийг хүртэж, Сибирийн бурханы шашинтны үгүй болж буй ном судрын ев (Disappearing Book Heritage of Siberian Buddhists ЕАР 813) хэмээх төсөл хэрэгжүүлж, ОХУ-ын Буриад улсын 6 аймаг болон Өвөр Байгалын хязгаарын Агын Буриад нутагт оршин суух буриад монголчуудын нутгаар аялан явж, хувь хүмүүс хийгээд сүм хийдийн хадгаламжид буй хуучин ном судрыг цуглуулан цахим хуулбарыг хийж, төслийн үр дүнд бүрдүүлсэн цуглуулгыг тусгайлан байгуулсан вебсайтад (eap.bsu.ru) байрлуулжээ. Тус цуглуулгын дотор мөн Буриад улсын баруун өмнө захад хойд талдаа Эрхүү муж, баруун талдаа Тува улс, өмнө талдаа Монгол Улсын Хөвсгөл аймаг, зүүн талдаа Буриадын Түнхэн аймагтай зах нийлэн оршдог Ах аймгийн (Окинский район) тев Өөрлиг (Орлик) сууринаас баруун зүгт 50 км-т Зүүн Соёны нуруунд орших Тамгат хэмээх агуйгаас олж илрүүлсэн
18 монгол, төвд ном судрууд байна. Эдгээр пом судруудыг Зөвлөлт засгийн үед бурханы шашныг хавчин, шашны эд зүйлсийг устгаж байхад энэ агуйд зориуд нуун далдалсан байжээ. Энэ ном судрын дотор тус цахим цуглуулгын хүрээнд EAP813_0R_0005 хэмээн дугаарласан нэгэн хуудас орос цаасан дээр Төвд, Монголын түүхийг товчлон ар өвөргүй бичсэн гар бичмэл буй бөгөөд доктор Н.Цыремпиловын товч танилцуулгыг эс тооцвол уг сурвалжийн тухай ямар нэгэн нарийн судалгаа гараагүй байх тул, энэхүү сонирхолтой сурвалжийг шинжилж үзсэнээ толилуулж байна.
судалгааны эргэлтэд оруулах нь Монголын түүх судлаач хэн бүхний үүрэг гэж хэлж болох юм. Өнөөдөр бид саявтархан хувь хүний хадгаламжаас олж илрүүлсэн Монголын түүхийг тэмдэглэсэн бяцхан боловч сонирхолтой сурвалж бичгийг танилцуулахын дагуу энэхүү сурвалжид гарсан нэгэн мэдээний түүхэн эш үндэс, улбаа сурвалжийг мөшгөн үзсэнээ танилцуулья.